Πώς οι ραγδαίες κλιματικές αλλαγές και καταστροφές και η απώλεια της βιοποικιλότητας θέτουν σε κίνδυνο διαλέκτους και γλώσσες σε όλο τον κόσμο.
Εδώ και γενιές, η οικογένεια του Lars Miguel Utsi ζει στη μικρή πόλη Jokkmokk στη βόρεια Σουηδία, όπου η εκτροφή ταράνδων είναι τρόπος ζωής. Σε ένα μέρος του κόσμου όπου οι περισσότεροι από εμάς θα έβλεπαν απλώς μια ατελείωτη έκταση λευκού χιονιού, ο Utsi αντιλαμβάνεται το τοπίο με περίπλοκες λεπτομέρειες, αναγνωρίζοντας τα λεπτά χαρακτηριστικά του παγωμένου εδάφους που είναι τόσο ζωτικής σημασίας για τον βιοπορισμό του.
Οι Σάμι, η μόνη αναγνωρισμένη ομάδα ιθαγενών της Ευρώπης, ζουν εδώ για χιλιάδες χρόνια και η γλώσσα τους αντανακλά βαθιές σχέσεις με τη γη. Οι εννέα γλώσσες των Σάμι που εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται έχουν ένα εκτεταμένο λεξιλόγιο για το χιόνι - από το åppås, το ανέγγιχτο χειμωνιάτικο χιόνι χωρίς ίχνη, μέχρι το habllek, ένα ελαφρύ, αέρινο χιόνι που μοιάζει με σκόνη, και το tjaevi, νιφάδες που κολλάνε μεταξύ τους και είναι δύσκολο να σκάψουν.
Η ορολογία τους για την περιγραφή των ταράνδων είναι ακόμη πιο περίπλοκη και χρησιμοποιείται για την ταξινόμηση των ζώων ανάλογα με το φύλο, την ηλικία, το χρώμα, τη γονιμότητα, την εξημέρωση και άλλα.
Για παράδειγμα, ο reandi είναι ένας αρσενικός τάρανδος με μακριά κέρατα, ο ruvggáladat είναι ένας τάρανδος που έχει ξεφύγει από το κοπάδι και ο čearpmat-eadni είναι «ένας θηλυκός τάρανδος που έχει χάσει το μωρό που γέννησε φέτος, αλλά συνοδεύεται από το μωρό που γέννησε το προηγούμενο έτους».
Όμως οι κτηνοτρόφοι ταράνδων όπως ο Utsi έχουν παρατηρήσει πόσο γρήγορα η γλώσσα τους χάνεται και εξαφανίζεται παράλληλα με την αλλαγή του τοπίου τους.
«Όταν μιλάς σε κάποιον μεγαλύτερο σήμερα, έχει μια πιο πλούσια γλώσσα. Έχουν περισσότερες λέξεις για τη φύση, τα ζώα και τους ταράνδους ειδικά. Σίγουρα έχουν περισσότερες λέξεις για το χιόνι», δήλωσε ο Utsi, ο οποίος είναι επίσης πρώην πρόεδρος του γλωσσικού συμβουλίου και αντιπρόεδρος του Κοινοβουλίου των Σάμι της Σουηδίας.
Το Jokkmokk είναι ένα σημαντικό κέντρο εκτροφής ταράνδων στη Σουηδία, σε μια περιοχή γνωστή ως Sápmi, η οποία καλύπτει τμήματα της βόρειας Νορβηγίας, της Σουηδίας, της Φινλανδίας και της περιφέρειας Μουρμάνσκ στη Ρωσία.
Οι ιθαγενείς Σάμι εδώ είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής: οι επιστήμονες λένε ότι η Αρκτική θερμαίνεται σχεδόν τέσσερις φορές ταχύτερα από ό,τι ο υπόλοιπος κόσμος.
Ταυτόχρονα, οι Σάμι δίνουν μια άλλη μάχη: ενάντια στην απώλεια της γλώσσας τους. Η Σουηδία και η Φινλανδία αποκάλυψαν πρόσφατα σχέδια περικοπής της χρηματοδότησης για το Sámi Giellagáldu, έναν οργανισμό που δημιουργήθηκε για τη διαφύλαξη και τη διατήρηση των γλωσσών των Σάμι. Η UNESCO θεωρεί ότι και οι εννέα εναπομείνασες γλώσσες των Σάμι απειλούνται με εξαφάνιση. Η Βόρεια Σάμι είναι η πιο διαδεδομένη, με περίπου 20.000 έως 30.000 ομιλητές, ενώ η Ume Sami πιστεύεται ότι έχει μείνει με λιγότερους από 50 ομιλητές.
Ενώ τα αίτια της παρακμής τους είναι πολύπλοκα, η εξασθένιση των λέξεων Σάμι αντανακλά την ευρύτερη διάβρωση του τρόπου ζωής τους. Τι μένει όταν τα πράγματα για τα οποία έχεις λέξεις αρχίζουν να εξαφανίζονται; Οι γλώσσες των Σάμι έχουν διαμορφωθεί από το περιβάλλον τους και την ανάγκη επιβίωσης σε δύσκολες συνθήκες.
Η σύνδεση μεταξύ γλώσσας και φύσης
Επιστήμονες και γλωσσολόγοι έχουν ανακαλύψει μια εντυπωσιακή σχέση μεταξύ της βιοποικιλότητας του κόσμου και των γλωσσών του. Περιοχές πλούσιες σε βιολογική ποικιλομορφία τείνουν να είναι επίσης πλούσιες σε γλωσσική ποικιλομορφία (υψηλή συγκέντρωση γλωσσών).
Αν και αυτή η συνύπαρξη δεν είναι ακόμη πλήρως κατανοητή, η ισχυρή γεωγραφική συσχέτιση υποδηλώνει ότι πολλαπλοί παράγοντες (οικολογικοί, κοινωνικοί, πολιτιστικοί) επηρεάζουν και τις δύο μορφές ποικιλομορφίας, οι οποίες επίσης μειώνονται με ανησυχητικούς ρυθμούς. Αυτές οι περιοχές υψηλής ποικιλομορφίας βρίσκονται επίσης συχνά στην πρώτη γραμμή της κλιματικής κρίσης. Όπου εξαφανίζονται φυτικά και ζωικά είδη, οι γλώσσες, οι διάλεκτοι και οι μοναδικές εκφράσεις συχνά ακολουθούν ένα παρόμοιο μοτίβο μείωσης.
Η Αρκτική μπορεί να μην είναι ένα προφανές hotspot βιοποικιλότητας, όπως ο Αμαζόνιος της Βραζιλίας ή τα δάση της Τανζανίας, αλλά διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στη ρύθμιση και σταθεροποίηση του κλίματος της Γης και στη στήριξη της ζωής στον πλανήτη μας.
Οι επιστήμονες λένε συχνά, παραφράζοντας το γνωστό ρητό περί του Λας Βέγκας, ότι «ό,τι συμβαίνει στην Αρκτική δεν μένει στην Αρκτική» και οποιαδήποτε διαταραχή στον βιότοπό της έχει εκτεταμένες συνέπειες για όλη την ανθρωπότητα.
Η σχέση με τη γη αντανακλάται στη γλώσσα
Οι κοινότητες των αυτοχθόνων έχουν βαθιές σχέσεις με τη γη που καταλαμβάνουν εδώ και γενιές, και αυτή η στενή σχέση αντανακλάται στις γλώσσες που μιλούν - πώς μιλούν για το τοπίο και πώς εκφράζουν τα έθιμα, στο πλαίσιο των οποίων αναπτύχθηκαν αυτές οι γλώσσες. Όταν οι σχέσεις τους με τη γη υποφέρουν, υποφέρουν και οι γλώσσες τους.
Για παράδειγμα, το Βανουάτου, ένα νησιωτικό έθνος του Νότιου Ειρηνικού με τη μεγαλύτερη πυκνότητα γλωσσών στον πλανήτη (110 γλώσσες σε 4.707 τετραγωνικά μίλια), φιλοξενεί 138 απειλούμενα είδη φυτών και ζώων. Είναι επίσης μία από τις χώρες που είναι ιδιαίτερα ευάλωτες στην άνοδο της στάθμης της θάλασσας και στις φυσικές καταστροφές που σχετίζονται με το κλίμα.
Οι επιστήμονες προειδοποιούν ότι η κλιματική κρίση έχει γίνει το «τελευταίο καρφί στο φέρετρο» για πολλές αυτόχθονες γλώσσες, καθώς οι παράκτιες αυτές κοινότητες αναγκάζονται να μετεγκατασταθούν κάπου αλλού.
Όταν δεν μπορούν πλέον να εξαρτώνται από τη γη, οι κοινότητες μπορεί να αναγκαστούν να μεταναστεύσουν σε άλλες περιοχές όπου δεν ομιλούνται οι γλώσσες τους, αφήνοντας πίσω όχι μόνο τη μητρική τους γλώσσα, αλλά και όλη τη σοφία που περιέχεται σε αυτήν.
Υπάρχουν επίσης στοιχεία που υποδηλώνουν ότι σε περιπτώσεις όπου μια γλώσσα αρχίζει να παρακμάζει - λόγω οικονομικών ή κοινωνικών παραγόντων, για παράδειγμα - οι άνθρωποι μπορεί σταδιακά να σταματήσουν να νοιάζονται για τη γη. Όταν οι γλώσσες εγκαταλείπονται, η παραδοσιακή οικολογική γνώση που μεταφέρουν μένει επίσης πίσω.
Ολοένα και περισσότερο, οι κοινότητες των ιθαγενών επισημαίνουν την άρρηκτη σχέση μεταξύ γλώσσας και βιοποικιλότητας ως απόδειξη ότι οι άνθρωποι δεν είναι ξεχωριστοί από τη φύση, αλλά αποτελούν σε μεγάλο βαθμό μέρος της.
Χαρτογράφηση της παγκόσμιας ποικιλομορφίας
Στις αρχές της δεκαετίας του '90, καθώς οι περιβαλλοντολόγοι προειδοποιούσαν για την ανησυχητική μείωση της βιοποικιλότητας, η γλωσσολόγος Luisa Maffi μελετούσε την απώλεια των γλωσσών του κόσμου και της ήρθε στο μυαλό ότι οι δύο αυτές τάσεις μπορεί να συνδέονται. Σύντομα συνειδητοποίησε ότι δεν ήταν η μόνη που κατέληξε σε αυτό το συμπέρασμα.
Το 1988, το Πρώτο Διεθνές Συνέδριο Εθνοβιολογίας στο Μπελέμ της Βραζιλίας δήλωσε ότι «υπάρχει άρρηκτη σχέση μεταξύ της πολιτιστικής και της βιολογικής ποικιλότητας». Αλλά ήταν μετά από ένα άλλο συνέδριο το 1995 - όπου η Maffi συνάντησε τον David Harmon, έναν περιβαλλοντολόγο που είχε συγκεντρώσει στοιχεία σχετικά με αυτή τη «συγκλίνουσα κρίση» - που οι δύο τους ίδρυσαν την Terralingua.
Σύμφωνα με τον ιστότοπό της, η μη κερδοσκοπική οργάνωση επικεντρώνεται στη «βιοπολιτισμική ποικιλομορφία», έναν όρο που οι ίδιοι εκλαΐκευσαν, ο οποίος εκφράζει το πώς «η βιοποικιλότητα, η πολιτισμική ποικιλομορφία και η γλωσσική ποικιλομορφία συνδέονται μεταξύ τους».
Τα δεδομένα για τις γλώσσες του κόσμου ήταν δύσκολο να βρεθούν εκείνη την εποχή.
Μία από τις μοναδικές ολοκληρωμένες βάσεις δεδομένων ήταν η The Ethnologue, η οποία άρχισε να καταγράφει τις γλώσσες το 1951. Έτσι, η Terralingua δημιούργησε τον Δείκτη Γλωσσικής Ποικιλότητας, τον οποίο ορίζει στην ιστοσελίδα της ως «το πρώτο ποσοτικό μέτρο των τάσεων της γλωσσικής ποικιλότητας στον κόσμο».
Έδειξε ότι μεταξύ 1970 και 2005, η παγκόσμια γλωσσική ποικιλομορφία είχε μειωθεί κατά 20%, με τις αυτόχθονες γλώσσες να έχουν πληγεί περισσότερο. Τα στοιχεία αυτά, παράλληλα με τα στοιχεία για τη βιοποικιλότητα, αποκαλύπτουν μια εντυπωσιακή παρατήρηση. Ο Δείκτης Ζωντανού Πλανήτη του Παγκόσμιου Ταμείου για τη Φύση διαπίστωσε ότι κατά την ίδια χρονική περίοδο τα είδη φυτών και ζώων είχαν συρρικνωθεί κατά μέσο όρο 27%.
Ο Δείκτης Γλωσσικής Ποικιλότητας της Terralingua αποκάλυψε ότι στα hotspots βιοποικιλότητας και στις περιοχές με υψηλή βιοποικιλότητα φιλοξενείται το 70% των γλωσσών του κόσμου. Τόνισε, επίσης, ότι πολλές από αυτές τις γλώσσες είναι ενδημικές στις περιοχές τους και κινδυνεύουν με εξαφάνιση, και σημείωσε την παράλληλη μείωση της παγκόσμιας γλωσσικής και βιολογικής ποικιλότητας.
«Αυτό που καταφέραμε να δείξουμε είναι ότι περίπου τα 3/4 των γλωσσών στον πλανήτη ομιλούνται σε περιοχές που περιέχουν υψηλή βιοποικιλότητα, δηλαδή περίπου το 1/4 της επιφάνειας της γης, εξαιρουμένης της Ανταρκτικής», λέει ο Larry Gorenflo, καθηγητής αρχιτεκτονικής τοπίου, γεωγραφίας, αφρικανικών σπουδών και ανθρωπολογίας στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια.
Οι ακριβείς λόγοι πίσω από τις συνδέσεις μεταξύ γλωσσών και φύσης δεν είναι απολύτως σαφείς, λέει ο Gorenflo.
Προηγούμενες μελέτες έχουν υποδείξει ότι οι περιοχές με μεγάλο αριθμό πόρων δημιουργούν γλωσσική ποικιλομορφία επειδή οι άνθρωποι πρέπει να προσαρμοστούν σε πιο σύνθετα περιβάλλοντα. Άλλοι όμως έχουν υποστηρίξει ότι αυτό συμβαίνει επειδή οι πιο άφθονοι πόροι μειώνουν την πιθανότητα να πρέπει να τους μοιραστούν και να επικοινωνήσουν με γειτονικές ομάδες σε περιόδους ανάγκης.
Εν τω μεταξύ, ορισμένες έρευνες έχουν προτείνει ότι οι λόγοι πίσω από αυτήν τη συνύπαρξη είναι πολύ πιο σύνθετοι και διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή.
Ο Gorenflo τόνισε την ανάγκη για περισσότερη έρευνα. «Η κατανόηση αυτής της σύνδεσης είναι σημαντική, διότι θα αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο διαχειριζόμαστε τη σχέση μεταξύ των ιθαγενών και της βιολογικής ποικιλότητας - και της φύσης».
Γλώσσες και οικολογική σοφία
Οι γλωσσολόγοι εκτιμούν ότι υπάρχουν περίπου 8.324 γλώσσες στον κόσμο, από τις οποίες, σύμφωνα με το Ethnologue, 7.164 ομιλούνται ακόμη και σήμερα. Ωστόσο, η κατανομή του παγκόσμιου πληθυσμού σε αυτές τις γλώσσες είναι άνιση. Περισσότεροι από τους μισούς από τα 8 δισεκατομμύρια ανθρώπους του κόσμου μιλούν μία από τις 25 μόλις γλώσσες. Οι περισσότερες από τις υπόλοιπες 7.139 γλώσσες έχουν μόνο λίγους ομιλητές. Περίπου οι μισές από όλες τις γλώσσες ομιλούνται από κοινότητες 10.000 ή λιγότερων ατόμων, ενώ εκατοντάδες έχουν μόλις 10 ή λιγότερους ομιλητές.
Σύμφωνα με τον εκτελεστικό διευθυντή του Ethnologue, Gary Simmons, μια γλώσσα ή διάλεκτος του πλανήτη πεθαίνει περίπου κάθε 40 ημέρες. Ο ρυθμός θανάτου των γλωσσών αναμένεται να αυξηθεί καθώς τα παιδιά σταματούν να τις μαθαίνουν και οι παλαιότεροι ομιλητές πεθαίνουν.
Χωρίς προσπάθειες αναζωογόνησης, οι ακαδημαϊκοί εκτιμούν ότι η απώλεια των γλωσσών θα μπορούσε να τριπλασιαστεί μέσα σε 40 χρόνια, με τους γλωσσολόγους να προβλέπουν την εξαφάνιση του 50 έως 90% των γλωσσών του κόσμου μέχρι το τέλος αυτού του αιώνα, με αποτέλεσμα ολέθριες συνέπειες για τις κοινότητες των ομιλητών, την επιστημονική κοινότητα και την ανθρώπινη κληρονομιά.
Ο γλωσσολόγος Nicholas Evans έγραψε ότι «οι γλώσσες των ανθρώπων μας λένε χρήσιμα πράγματα όχι μόνο για την ανθρώπινη νόηση αλλά και για το πλούσιο μωσαϊκό των ανθρώπινων εμπειριών κατά τη διάρκεια των χιλιετιών». Με την απώλειά τους κινδυνεύουμε να χάσουμε όχι μόνο ένα μεγάλο κομμάτι της ανθρώπινης ιστορίας, αλλά και την ικανότητα να κατανοήσουμε διαφορετικούς τρόπους να βλέπουμε και να ζούμε στον κόσμο.
Για τον Gorenflo, οι παράγοντες που οδηγούν στη συνύπαρξη γλωσσικής και βιολογικής ποικιλότητας γίνονται τώρα ακόμη πιο εμφανείς. «Βλέπω τις γλώσσες ως προέκταση του πολιτιστικού συστήματος, το οποίο και το ίδιο αποτελεί μέρος της ευρύτερης οικολογίας του κόσμου», καταλήγει με νόημα.