Γιατί οι αρχαίοι Έλληνες δεν γνώριζαν το μπλε χρώμα όπως εμείς

Μπορεί οι Ελλάδα να είναι γεμάτη από πολλές αποχρώσεις του μπλε – από τους εμβληματικούς μπλε τρούλους ναών στα νησιά μέχρι τις βαθυκύανες θάλασσας και το φωτεινό γαλάζιο ουρανό, αλλά γλωσσολόγοι και ειδικοί έχουν από καιρό προβληματιστεί από την εμφανή απουσία μιας ξεχωριστής λέξης για το μπλε χρώμα στα αρχαία ελληνικά.

Σημαίνει, όμως, αυτό ότι οι αρχαίοι Έλληνες δεν μπορούσαν να δουν το μπλε χρώμα, όπως υποστηρίζουν ορισμένοι, ή ότι απλώς το έβλεπαν διαφορετικά, θεωρώντας το όχι ως ξεχωριστό χρώμα, αλλά ως μέρος ενός φάσματος αποχρώσεων; Γνωρίζουμε ότι η γλώσσα, ειδικά όσον αφορά στα χρώματα, έχει σημαντικό αντίκτυπο στον τρόπο που βιώνουμε τον κόσμο γύρω μας. Όπως έγραψε ο γλωσσολόγος φιλόσοφος Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν, «τα όρια της γλώσσας μου σημαίνουν τα όρια του κόσμου μου».

Το μπλε χρώμα στον αρχαίο κόσμο

Το περίεργο, ωστόσο, είναι ότι η λέξη «μπλε» απουσιάζει σχεδόν από όλες τις αρχαίες γλώσσες, από τα κινεζικά και τα εβραϊκά μέχρι τα σανσκριτικά και αυτό που εμείς αποκαλούμε «μπλε» συνήθως ομαδοποιείται με άλλα χρώματα, όπως το πράσινο. Οι μόνοι που είχαν ειδική λέξη για το μπλε ήταν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι, πράγμα που δεν προκαλεί κατάπληξη αφού ήταν και οι μόνοι που δημιούργησαν μπλε μπογιά από πολύ πρώιμο στάδιο της ιστορίας τους.

Ιστορικά σε σχεδόν όλες τις γλώσσες η λέξη «μπλε» εμφανίστηκε πολύ αργότερα σε σύγκριση με άλλα χρώματα. Μετά από προσεκτική εξέταση αρχαίων κειμένων γλωσσολόγοι ανακάλυψαν ότι σχεδόν όλες οι γλώσσες ακολούθησαν ένα στάνταρ χρονοδιάγραμμα στην εισαγωγή ξεχωριστών χρωμάτων με το μαύρο και το λευκό να είναι τα αρχαιότερα, ακολουθούμενα από το κόκκινο. Γενικώς, πάντως, ο τρόπος που αναφέρονται τα χρώματα στα αρχαία ελληνικά διαφέρει παντελώς από τις περισσότερες σύγχρονες αντιλήψεις τους. Αντί να περιγράφουν ένα συγκεκριμένο χρόνο οι αρχαίοι Έλληνες συχνά αναφέρονταν στην απόχρωση ή την απόχρωση της απόχρωσης θεωρώντας τα χρώματα ως αποχρώσεις από το σκούρο στο ανοικτό.

Τα χρώματα στην αρχαία Ελλάδα

Η λέξη «κυανός» χρησιμοποιείτο στην αρχαία Ελλάδα συχνά για χρώματα στο σκοτεινότερο άκρο του φάσματος, ανάμεσά τους κι αυτά που σήμερα γνωρίζουμε ως μοβ, μαύρο, σκούρο μπλε, καφέ ή σκούρο πράσινο. Αντίθετα η λέξη «γλαυκός» χρησιμοποιείτο συχνά για ανοικτότερα χρώματα, όπως το κίτρινο, το γκρι, το ανοικτό πράσινο ή το ανοικτό μπλε. Και μολονότι οι δύο αυτές λέξεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν για ποικιλία χρωμάτων, υπήρχαν χωριστές λέξεις για τα χρώματα ς’ αυτό το φάσμα, πλην του μπλε.

Κλασικοί φιλόλογοι μελέτησαν προσεκτικά τα ομηρικά έπη αναζητώντας οποιαδήποτε αναφορά στο μπλε χρώμα, αλλά δεν βρήκαν καμία στα κείμενα. Αν και άλλα χρώματα όπως το μαύρο, το κόκκινο, το λευκό, το κίτρινο και το πράσινο αναφέρονται ειδικά στον Όμηρο, το μπλε, όσο κι αν ακούγεται απίστευτο, δεν εμφανίζεται ποτέ. Όταν αναφέρονταν σε ένα συγκεκριμένο χρώμα, οι αρχαίοι Έλληνες το συνέκριναν συχνά με άλλο αντικείμενο της ίδιας απόχρωσης. Αυτό κάνει αρκετά ενδιαφέρουσα τη σύγκριση του Ομήρου για τη θάλασσα όχι με τον ουρανό, ή με κάποιο άλλο γαλάζιο χρώμα, αλλά με το κρασί. Σε όλη την ποίηση του Ομήρου, η θάλασσα αναφέρεται ως «οίνοψ πόντος». Περιέργως, ο Όμηρος αναφέρεται επίσης στο μέλι ως «πράσινο» και στο πρόβατο ως «ιώδες» στο έργο του, με αποτέλεσμα ακαδημαϊκοί του 19ου αιώνα να πιστεύουν ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν αχρωματοψία ή δεν είχαν αναπτύξει ακόμη τις απαραίτητες ικανότητες για να βλέπουν τα χρώματα όπως εμείς σήμερα.

Οι πρώιμες θεωρίες

Ωστόσο, επιστημονικές έρευνες έχουν αποδείξει ότι οι άνθρωποι ανέπτυξαν δεκάδες εκατομμύρια χρόνια πριν τους αρχαίους Έλληνες την ικανότητα να βλέπουν τα χρώματα στο φάσμα του ορατού φωτός. Αυτή η θεωρία περί αχρωματοψίας χρησιμοποιήθηκε ως βάση ρατσιστικών επιχειρημάτων για τη βιολογία μη ευρωπαίων τον 19ο αι. Ανθρωπολόγοι υποστήριξαν ότι οι ενώ οι σύγχρονοι Ευρωπαίοι εξελίχθηκαν ξεπερνώντας τους αρχαίους Έλληνες και μπορούσαν να δουν το μπλε χρώμα, οι μη Ευρωπαίοι εμφάνιζαν μια βιολογική «καθυστέρηση». Η θεωρία αυτή διαδόθηκαν όταν ανακαλύφθηκε ότι αβορίγινες της Αυστραλίας που ζούσαν στη νήσο Μάρεϊ θεωρούσαν ότι ο ουρανός ήταν μαύρος παρά γαλάζιος, άρα κατά τους ανθρωπολόγους, δεν είχαν τη δυνατότητα να δουν το μπλε χρώμα. Όμως τα χρώματα στη γλώσσα των αβοριγίνων αυτών κατηγοριοποιούνται ως φωτεινά ή σκοτεινά ς’ ένα φάσμα από το μαύρο μέχρι το λευκό. Γι’ αυτούς, λοιπόν, το χρώμα του ουρανού περιλαμβανόταν στα σκοτεινά χρώματα χωρίς συγκεκριμένο όνομα. Γλωσσολόγοι υποστηρίζουν ότι οι αρχαίοι Έλληνας αντιλαμβάνονταν με παρόμοιο τρόπο το μπλε. Σίγουρα μπορούσαν να το δουν, αλλά δεν το θεωρούσαν χωριστό από άλλες αποχρώσεις, όπως το πράσινο.

Γλώσσα και πραγματικότητα

Στα Αγγλικά το χρώματα μπορούν από γλωσσικής άποψης να λειτουργήσουν με αντίθετο τρόπο. Ας πάρουμε για παράδειγμα το ροζ, που περιλαμβάνεται στην κλίμακα του κόκκινου. Αν δεν υπήρχε η λέξη ροζ, θα μπορούσε να θεωρηθεί ανοικτό κόκκινο, κι έτσι θα αποκαλείτο. Αλλά επειδή υπάρχει χωριστή λέξη για το ροζ, οι αγγλόφωνοι το εκλαμβάνουν ως χωριστό χρώμα από το κόκκινο.

Η φυλή των Χίμπα, που ζει στη Ναμίμπια της βορειοδυτικής Αφρικής μακριά από τις δυτικές κοινωνίες και τηρώντας μέχρι σήμερα αρχαίες παραδόσεις, ήθη, έθιμα και τη γλώσσα τους, έχουν μόνον πέντε λέξεις για τα χρώματα, που περιγράφουν αυτά που οι περισσότεροι λαοί θα θεωρούσαν μια ομάδα πολλών χωριστών αποχρώσεων. Για παράδειγμα ορισμένες αποχρώσεις του πράσινου, του κόκκινου, του μπεζ και του κίτρινου που πολλοί θα θεωρούσαμε διαφορετικές, υπάγονται στην ίδια λέξη στη γλώσσα των Χίμπα.

Όταν επιστήμονες, ανάμεσά τους και γλωσσολόγοι έδειξαν σε μέλη της φυλής έναν κύκλο με πράσινα τετράγωνα, το ένα εκ των οποίων είχε μια ανεπαίσθητη διαφορά στην απόχρωση, εκείνα αμέσως εντόπισαν τη διαφορά, κάτι που οι περισσότεροι από μας θα χρειάζονταν αρκετό χρόνο να το καταλάβουν. Αλλά όταν κλήθηκαν να εντοπίσουν ένα ανοικτό μπλε τετράγωνο, ανάμεσα σε άλλα, οι Χίμπα δίστασαν καθώς αν και είναι διαφορετικής απόχρωσης εντάσσεται στο ίδιο όνομα χρώματος με το πράσινο στη γλώσσα τους.

Αν και ορισμένοι το ερμήνευσαν ως απόδειξη ότι οι Χίμπα »«δεν μπορούν να δουν το μπλε», είναι σαφές το αντίθετο, απλώς το αντιλαμβάνονται σε ένα φάσμα χρωμάτων, όπως έκαναν και οι αρχαίοι Έλληνες…