Αυτό είναι το ιστορικό του κτήματος Τατοΐου από τη στιγμή που παραδόθηκε στο ελληνικό Δημόσιο έως σήμερα: Απαξίωση, αδράνεια, ιδεολογικές αγκυλώσεις, επίμονοι σταυροφόροι, αλλά και μια επιτάχυνση που βάζει ορόσημο για την επιστροφή στην αίγλη μέσα στο 2023.
«Η δημοσίευση της απόφασης, νωρίς το απόγευμα της 28ης Νοεμβρίου 2002 λειτούργησε περίπου όπως η ανακοίνωση των βάσεων στις εισαγωγικές εξετάσεις τον Σεπτέμβριο κάθε χρόνου. Κάνοντας μια ισορροπημένη δήλωση στην κρατική τηλεόραση, ο πρωθυπουργός Κώστας Σημίτης απέτρεψε τις περιττές θριαμβολογίες, τοποθετώντας το ζήτημα στις ορθές του διαστάσεις: λήξη μιας εκκρεμότητας που ταλαιπώρησε επί μακρόν τη δημόσια ζωή του τόπου και δέσμευση για τη μετατροπή του Τατοΐου σε εθνικό πάρκο, προσιτό στους πολίτες για άθληση και ψυχαγωγία».
Το διάγγελμα Σημίτη που όρισε το μέλλον του Τατοΐου
Το απόσπασμα από το βιβλίο «Η βασιλική περιουσία στο Στρασβούργο» που έγραψε ο Νίκος Αλιβιζάτος, μέλος της ομάδας των διαπρεπών νομικών που εκπροσώπησαν το ελληνικό Δημόσιο, δίνει αδρά και περιεκτικά το στίγμα μιας ελληνικής νίκης, αλλά και μαζί μιας επερχόμενης, τότε, «ήττας». Ηττα που έχει σχέση με το γεγονός ότι 21 χρόνια μετά, μόλις μοιάζει να μπαίνουμε σε ένα στάδιο πλήρους και συνολικού σχεδίου για την αξιοποίηση του πρώην Βασιλικού Κτήματος Τατοΐου. Υπάρχει βλέπετε και ο «καρμικός» αριθμός 3: Το 2003 το Τατόι πέρασε στο ελληνικό Δημόσιο, το 2013 προσδοκούσε ό τότε υπουργός Πολιτισμού Γιώργος Βουλγαράκης ότι θα ολοκληρωθούν οι εργασίες, το 2023 ανακοίνωσε η Λίνα Μενδώνη ότι θα λειτουργήσει το ανάκτορο ως Μουσείο.
Η πραγματική αρχή λοιπόν έγινε μέσα από αυτή τη σκληρή, ιστορική αντιδικία που έλαβε χώρα στο Στρασβούργο. Εκεί επιδικάστηκε, στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, ως δίκαιη ικανοποίηση στους προσφεύγοντες μόλις το 1/40 του συνολικού ποσού που ζητούσαν, δηλαδή των 4,7 δισεκατομμυρίων δραχμών. Μια απόφαση που ελήφθη ομόφωνα, για να ακολουθήσει λίγες ώρες μετά το τηλεοπτικό διάγγελμα του Κώστα Σημίτη (τι χρονιά και αυτή, λίγους μήνες πριν είχε τεθεί σε κυκλοφορία το ευρώ), αλλά και αργότερα μια τηλεοπτική συνέντευξη του τέως βασιλιά Κωνσταντίνου στην Ελλη Στάη και τον Γιάννη Πρετεντέρη, όπου δήλωνε ότι δεν τον ενδιέφεραν τα χρήματα, αλλά η επιστροφή του σπιτιού του, όπως ενθυμείται ο Νίκος Αλιβιζάτος, στο βιβλίο του.
2003: Η χρονιά που αρχίζουν όλα και οι μεγάλες διαψεύσεις
Λιγότερο από έναν χρόνο μετά την ιστορική δικαστική απόφαση, στις 7 Μαρτίου του 2003, το σύνολο του κτήματος του Τατοΐου πέρασε και επισήμως στον έλεγχο του ελληνικού Δημοσίου: 42.000 στρέμματα, δασική έκταση, με τον ιστορικό πυρήνα να καλύπτει περί τα 1.600 στρέμματα και τις καλλιέργειες 1.200 στρέμματα. Ναι, αναμφισβήτητα, οι διαδικασίες μοιάζουν προς στιγμήν ότι κινούνται με εντυπωσιακούς για την ελληνική γραφειοκρατία ρυθμούς, ότι η δέσμευση του Κώστα Σημίτη έχει ήδη δρομολογηθεί.
Είναι χαρακτηριστικό ότι λίγους μήνες μετά, τον Σεπτέμβριο του 2003 δηλαδή, το Συμβούλιο Νεότερων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού εξετάζει ένα προς ένα τα κτίσματα που βρίσκονται στον ιστορικό πυρήνα (κάποια άρχισαν να οικοδομούνται από το 1870) και κηρύσσει ομόφωνα τα 27 κτίρια διατηρητέα, ανεξάρτητα από τη διαβάθμιση της αρχιτεκτονικής τους αξίας. Βασίστηκε η απόφαση αυτή στην πλήρη μελέτη και συνδρομή της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού και του ιστορικού του Τατοΐου Κώστα Σταματόπουλου.
Η διατύπωση του Συμβουλίου ήταν σαφής, αποτελούν «ενιαίο και αδιάσπαστο σύνολο μιας αυτοτελούς ενότητας, μοναδικής για τα ελληνικά δεδομένα». Μια δεύτερη, ιστορική στιγμή για την νέα εποχή του κτήματος.
Εξι νταλίκες, το πλοίο με τις αναμμένες μηχανές, η δημοπρασία
Και ενώ οι γραφειοκρατικές διαδικασίες τρέχουν, στην ουσία, στο μέτωπο του Τατοΐου, δεν γίνονται κινήσεις, δεν έχουν μπει μέσα ακόμα οι αρμόδιες υπηρεσίες. Τα κτίρια, με κυρίαρχο το θερινό ανάκτορο, παραμένουν κλειστά, εγκαταλελειμμένα, γεμάτα με θησαυρούς άγνωστους, μη καταγεγραμμένους με σαφήνεια. Οι ελάχιστοι επισκέπτες μιλούν για έναν ερειπιώνα, αφύλακτο, έρμαιο στις ορέξεις ληστών και βανδάλων. Διότι θησαυροί υπήρχαν ακόμα στην ανακτορική ενότητα, αν και είχε προηγηθεί ο τελευταίο Σαββατοκύριακο της Αποκριάς το 1991, ένα ιστορικό «ριφιφί»…
Το Σάββατο 16 Φεβρουαρίου του 1991, στο άδειο, παγωμένο λόγω βαρυχειμωνιάς κτήμα Τατοΐου, καταφθάνουν έξι νταλίκες, με εννέα κοντέινερ. Σχεδόν 24 ώρες μετά, το απόγευμα της Κυριακής, αναχωρούν για το λιμάνι του Πειραιά, μεταφέροντας βάρος 32 τόνων: τα πλέον πολύτιμα αντικείμενα της κινητής περιουσίας της πρώην βασιλικής οικογένειας. Για την ακρίβεια, δεν επρόκειτο μόνο για ανεκτίμητης αξίας έργα Τέχνης, κοσμήματα, έπιπλα, έγγραφα που βρίσκονταν ανέκαθεν στο Τατόι, αλλά και για αντικείμενα που είχαν μεταφερθεί εκεί από το σύνολο των ακινήτων της βασιλικής οικογένειας. Μέσα στη νύχτα φορτώνονται στο πλοίο που αναχώρησε αμέσως για την Αγγλία. Το 2007, δηλαδή περίπου 17 χρόνια αργότερα, κάποια από αυτά εμφανίστηκαν στην πολύκροτη δημοπρασία του Oίκου Christie΄s.
O αστικός μύθος για τη «δωρεά-επιστροφή» εφοπλιστών στο Τατόι
Παρ' όλα αυτά, πίσω στο Τατόι έμειναν σημαντικής αξίας αντικείμενα, κλεισμένα σε κούτες, ή κλειδωμένα σε δωμάτια και κτίρια σφραγισμένα. Με τον τέως βασιλιά να διεκδικεί στο Στρασβούργο αντικείμενα που… ήδη είχαν φτάσει στα χέρια του!
Εχει ξεχωριστό ενδιαφέρον η περιγραφή που κάνει ο Νίκος Αλιβιζάτος στο βιβλίο του: «Κατορθώσαμε πράγματι να εντοπίσουμε στα αρχεία του υπουργείου Οικονομικών αντίγραφο τη σχετικής άδειας, στην οποία, με σφραγίδα μεταξύ άλλων και της Εθνικής Πινακοθήκης, απαριθμούνταν εκατοντάδες αντικείμενα από πίνακες ζωγραφικής μέχρι έπιπλα, βάζα και άλλα. Βρήκαμε επί πλέον ένα αντίγραφο της φορτωτικής που είχε εκδώσει τότε ο μεταφορέας, ώστε να είμαστε βέβαιοι ότι τα αντικείμενα που θα επικαλούμασταν είχαν πράγματι εξαχθεί από την Ελλάδα και παραληφθεί από τον τέως βασιλιά στην Αγγλία, δηλαδή στον τόπο προορισμούς τους. Εν συνεχεία παραλάβαμε τις δυο αυτές καταστάσεις του οίκου Christie’s που οι προσφεύγοντες είχαν υποβάλει στο Δικαστήριο, όπου αναγράφονταν τα αντικείμενα που οι εκπρόσωποι του εν λόγω οίκου είχαν καταγράψει στο Τατόι, τον Ιανουάριο και τον Μάρτιο του 1991, όταν κατ’ εντολή του τέως βασιλιά ταξίδεψαν προς την Ελλάδα. Διαπιστώσαμε τότε ότι πολλά από τα αντικείμενα που διεκδικούσε στο Στρασβούργο ο τέως βασιλιάς βρίσκονταν στην πραγματικότητα στα χέρια του».
O αστικός μύθος θέλει Ελληνες εφοπλιστές του City να έχουν στην κατοχή τους μέρος των αντικειμένων που δημοπρατήθηκαν από τον οίκο Christie’s και κάποιους εξ αυτών, να σκέφτονται να τα δωρίσουν στην Ελλάδα για να επανεκτεθούν στο ανάκτορο του Τατοΐου που θα μετατραπεί σε Μουσείο.
Ο πολυετής άθλος της καταγραφής των αντικειμένων
Το 2004, όσο η Ελλάδα ζει τον μύθο των Ολυμπιακών Αγώνων και την ευφορία της επανεκκίνησής της, το υπουργείο Πολιτισμού αρχίζει να ορίζει την μοίρα του κτήματος. Η Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεότερων Μνημείων μπαίνει στον χώρο που ήταν σφραγισμένος από το 1967 -με εξαίρεση το Σαββατοκύριακο του 1991. Προϊστάμενος είναι ο Νικόλαος Μίνως, που αρχίζει τον άθλο της καταγραφής των αντικειμένων και του ελέγχου των χώρων -τον έχει διαδεχθεί εδώ και χρόνια η Μαρία Μερτζάνη, που συνεχίζει μαζί με τους εργαζόμενους το έργο της καταγραφής και συντήρησης. Ο μεγάλος όγκος αυτής της εργασίας διαρκεί, ούτε λίγο ούτε πολύ, οκτώ χρόνια. Σε αυτό το διάστημα εντοπίσθηκαν και καταγράφηκαν 50.000 αντικείμενα, περί τα 10.000 μπήκαν στη φάση της συντήρησης και δεκάδες χιλιάδες ακόμα περίμεναν να καταγραφούν. Πόσο καιρό περίμεναν; Η απορία μας λύθηκε πρόσφατα, μέσα στο καλοκαίρι του 2020, οπότε ήρθαν στο φως οι βασιλικές άμαξες και τα οχήματα της τέως βασιλικής οικογένειας. Δηλαδή, 17 χρόνια μετά, τα θερινά ανάκτορα αποκαλύπτουν ακόμα θησαυρούς. Πρέπει να υπογραμμισθεί η σημαντική δωρεά του κυρίου Θανάση Μαρτίνου για την αγορά των κοντέινερς (tolls) που τοποθετήθηκαν στην περιοχή προκειμένου να μεταφερθούν εκεί βασιλικά αυτοκίνητα, άμαξες και χιλιάδες κινητά αντικείμενα από το ανάκτορο και τους στάβλους.
Και ενώ αρχίζει η εκπόνηση μελετών και να ανακοινώνονται πιθανές ημερομηνίες με τον τρόπο που έχουμε δει να συμβαίνει για παράδειγμα με το ΕΜΣΤ, ένα σαφές αγκάθι εμφανίζεται και μεγαλώνει στα πλευρά του σχεδίου για το Τατόι: ένα αντανακλαστικό, σχεδόν ενοχικό, για πιθανή σύνδεση με τη βασιλική οικογένεια. Λες και η αξιοποίηση του κτήματος και η παράδοση στους πολίτες -όπως ακριβώς την είχε περιγράψει ο Κώστας Σημίτης εκείνο το βράδυ του Απριλίου το 2002- μπορεί να σημαίνει κάτι σαν νοσταλγία για το βασιλικό παρελθόν.
Το «ιντεράκτιβ» του Γιώργου Βουλγαράκη
«Ανήκω σε μια γενιά πολιτικών στους οποίους η βασιλεία είναι παντελώς αδιάφορη. Δεν έχω κολλήματα και ενοχές. Μπορώ να καταλάβω γιατί το Τατόι πρέπει να αναδειχθεί σε πολυπολιτισμικό χώρο. Να έρχονται τα παιδιά στο οινοποιείο και να βλέπουν πώς γίνεται το κρασί; Αυτό είναι το ιντεράκτιβ». Σπορτίβ, απενοχοποιημένος, ο Γιώργος Βουλγαράκης, ως υπουργός Πολιτισμού τον Ιούνιο του 2007 έφερνε τους δημοσιογράφους στο Τατόι, για να επισκεφθούν τους ειδικά διαμορφωμένους χώρους όπου δεκάδες εργαζόμενοι της Διεύθυνσης Συντήρησης Αρχαίων και Νεότερων Μνημείων συντηρούσαν αντικείμενα και έργα μοναδικής αξίας, από αυτά που ως τότε πιστεύαμε ότι είχαν χαθεί: πίνακες των Βολανάκη, Γύζη, Αλταμούρα αλλά και 201 αρχαιότητες που ως τότε είχαν εντοπισθεί από την Εφορεία Αρχαιοπωλείων και Ιδιωτικών Συλλογών στον στάβλο.
Τότε ο κύριος Βουλγαράκης ενημέρωνε πως πρόκειται για το 95% των αντικειμένων που είχαν δημοσιευθεί στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως το 1973. Από τα 39 αντικείμενα της λίστας που είχε καταρτισθεί το 1991 είχαν ταυτιστεί τα 38. Σημείωση: σε εκείνη την επίσκεψη, ο Γιώργος Βουλγαράκης έβρισκε εφικτό να είναι επισκέψιμο το ανάκτορο το 2013. Εχει ενδιαφέρον ότι πλέον, σύμφωνα με τη Λίνα Μενδώνη, το ανάκτορο θα είναι επισκέψιμο το 2023. Δέκα χρόνια μετά την πρώτη, έστω με επιφύλαξη, διατύπωση του χρόνου λειτουργίας του χώρου.
Η κοινωνία των Πολιτών: η γέννηση του Συλλόγου Φίλων
Την ίδια ώρα που ο Γιώργος Βουλγαράκης αναζητεί το «ιντεράκτιβ» και δεν φοβάται την ιδεοληψία περί βασιλικών φαντασιώσεων, το 2007 δηλαδή, επισκέπτεται για πρώτη φορά το πρώην βασιλικό κτήμα ένας Μυτηλινιός, που επρόκειτο να κάνει όραμα ζωής το Τατόι και να το βάλει ως θέμα συζήτησης και δράσης στην κοινωνία των Πολιτών. Ο Βασίλης Κουτσαβλής.
Ένα απόγευμα του Φεβρουαρίου του 2007, ο Βασίλης Κουτσαβλής επισκέφθηκε το Τατόι. Μέσα στην ομίχλη, απόκοσμο, πανέμορφο, το Τατόι τον γοήτευσε. Αρχισε να διαβάζει τα πάντα γύρω από αυτό, με οδηγό το πολύτιμο έργο του ιστορικού του Τατοΐου, Κώστα Σταματόπουλου: το δίτομο μνημειώδες «Το χρονικό του Τατοΐου» και το «Τατόι, περιήγηση στον χρόνο και τον χώρο» (Εκδόσεις Καπόν). Αγόρασε κάθε σχετική ξένη έκδοση -έξοδα βαριά για τον ίδιο εκείνη την εποχή. Επέστρεφε ταυτόχρονα με κάθε ευκαιρία στον χώρο. Έναν χρόνο μετά άρχισε να μοιράζεται στο Facebook ιστορίες και φωτογραφίες, αποκτώντας ένα μεγάλο κοινό που εκδήλωνε ενδιαφέρον για το κτήμα και την ιστορία του. Τον Ιούνιο του 2010 στα γραφεία της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού συνάντησε τον κύριο Σταματόπουλο, με την ιδέα της δημιουργίας ενός Συλλόγου Φίλων για το Τατόι να έχει γίνει για αυτόν ο επόμενος στόχος. Το 2011 στο Metropolis έγινε η ανακοίνωση της ίδρυσης του Συλλόγου με 34 ιδρυτικά μέλη και το 2012 εγκρίθηκε το καταστατικό από το Πρωτοδικείο.
Το Τατόι κεντρικό σημείο στις προγραμματικές δηλώσεις Μητσοτάκη
Ενας αγώνας δρόμου και επίμονης υπενθύμισης της ανάγκης για ανάδειξη του κτήματος, σε καιρούς συχνά μοναχικούς, ακόμα και δύσκολους με πολλούς να χλευάζουν ή να συκοφαντούν μέλη του Συλλόγου για τον αγώνα τους. Μέχρι που μέσα στη Βουλή, στις προγραμματικές του δηλώσεις, ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης ανακοίνωσε ως μια από τις προτεραιότητες της θητείας του την προστασία και ανάδειξη του πρώην βασιλικού κτήματος του Τατοΐου, την αναστήλωση των κτιρίων, τη δημιουργία μουσείου στο ανάκτορο, την επιστροφή στις ιστορικές καλλιέργειες, τη δημιουργία υποδομών για δράσεις πολιτισμού, ψυχαγωγίας, άθλησης αλλά και για φιλοξενία.
Ομως ο Σύλλογος Φίλων Κτήματος Τατοΐου προσέφερε περισσότερα από ενημέρωση και αφύπνιση για το ζήτημα. Μέσω δωρεών κατόρθωσε να χρηματοδοτήσει την εκπόνηση καθοριστικών μελετών για ορισμένα από τα κτίρια της ανακτορικής ενότητας. Εχουν ήδη παραδοθεί οι μελέτες για το Βουτυροκομείο, το Τηλεγραφείο, την Οικία Φροντιστή και την ιστορική Οικία Στουρμ.
Ο Γολγοθάς 8 ετών μίας μελέτης μέχρι το οριστικό «πράσινο φως»
Ενδεικτικό του μαραθωνίου -του Γολγοθά θα έλεγε κανείς- για το Τατόι, είναι το εξής: Ήδη από το 2012, ο Σύλλογος Φίλων Κτήματος Τατοΐου είχε κάνει δωρεά στο υπουργείο Πολιτισμού τη μελέτη με θέμα «Συντήρηση, στερέωση και αποκατάσταση του κτηρίου του Βουτυροκομείου στο Κτήμα Τατοΐου». Μελέτη που είχε εγκρίνει το 2014 το Κεντρικό Συμβούλιο Νεοτερων Μνημείων (ΚΣΝΜ). Εξι χρόνια μετά, το αρμόδιο Τεχνικό Συμβούλιο του υπουργείου Πολιτισμού έδωσε το τελικό το «πράσινο φως», σύμφωνα με έγγραφο που αναρτήθηκε στη Διαύγεια.
Η αλήθεια είναι ότι από το 2009 άρχισαν ενεργές προσπάθειες για να ξεκολλήσει η υπόθεση του Τατοΐου, με τη Λίνα Μενδώνη -γενική γραμματέα, τότε- να προωθεί τις σχετικές υποθέσεις με γοργούς ρυθμούς, αλλά η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ φαίνεται ότι έβαλε για καιρό στον πάγο το πρότζεκτ. Ηταν η Λυδία Κονιόρδου αυτή που άρχισε να κινεί πάλι τις διαδικασίες διστακτικά, απαλλαγμένη από ιδεοληψίες ή φοβίες για το «βασιλικό» πρόσημο της υπόθεσης.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Σύλλογος Φίλων, όπως ανακοίνωσε και η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, ανέλαβε να βρει χορηγό και να εκπονήσει την καθοριστική κηποτεχνική μελέτη -γίνεται μεγάλη προσπάθεια αφού πρόκειται για κοστοβόρα μελέτη, που θα είναι καθοριστική όμως για την εικόνα των ανακτόρων. Ταυτόχρονα, στόχος του Συλλόγου είναι να εκπονήσει και τη μελέτη για το Οινοποιείο.
Η δωρεά του Αθανάσιου Λασκαρίδη και η επόμενη μέρα στο Τατόι
Μια μελέτη λοιπόν χρειάστηκε έξι χρόνια για να πάρει το οριστικό «πράσινο φως» και έμεινα για καιρό σε συρτάρια. Αυτές οι διαδικασίες φαίνεται ότι ανήκουν οριστικά πια στο παρελθόν και το Τατόι μπαίνει σε φάση ραγδαίων εργασιών και στοχοθεσίας. «Επιταχυντής» σε αυτή την προσπάθεια είναι η Λίνα Μενδώνη ως υπουργός Πολιτισμού, αλλά και με δεδομένη την ενασχόλησή της με τις ανάγκες του και την αξία του ήδη από την εποχή που ήταν γενική γραμματέας.
Αν και στο Τατόι εμπλέκονται πολλά ακόμα υπουργεία (Αγροτικής Παραγωγής, Περιβάλλοντος, Υποδομών), ο πρωθυπουργός έχει ορίσει project manager τη Λίνα Μενδώνη. Στις 20 Ιανουαρίου του 2021 παρουσίασε μάλιστα τη μεγάλη μελέτη σκοπιμότητας και βιωσιμότητας, που υλοποιήθηκε χάρη στη δωρεά του Ιδρύματος Αθανασίου Κ. Λασκαρίδη και που διενήργησε η KPMG (στηριζόμενη κατά πολύ και σε σχετική μελέτη που είχε παρουσιάσει τον Μάρτιο του 2012 ο Σύλλογος Φίλων)
Σύμφωνα με την μελέτη, μέσα στα 42.000 στρέμματα δασικής γης του Τατοΐου, αναδύεται ο ιστορικός πυρήνας του πρώην βασιλικού κτήματος, που απλώνεται σε 15.085 τ.μ. και περιλαμβάνει 55 κτίρια. Εξ αυτών, τα 27 είναι ήδη κηρυγμένα μνημεία από το υπουργείο Πολιτισμού. Αν κάποιος επιχειρήσει να συνοψίσει σε τίτλους τα σημαντικότερα σημεία της μελέτης, τότε αυτοί θα είναι εξής: διαμορφώνεται μια εμπειρία επισκέπτη που θα κινηθεί σε 5 άξονες, δημιουργείται ένα μεικτό σύστημα υποδομών και επενδύσεων τόσο από το Δημόσιο όσο και από ιδιώτες.
Το σύνολο των μελετών που απαιτούνται για να τεθεί σε εφαρμογή το σχέδιο για το νέο Τατόι αναμένεται να έχουν ωριμάσει ως τον Αύγουστο του 2022, σύμφωνα με τη Λίνα Μενδώνη. Εχει γίνει, μάλιστα, το πρώτο βήμα που θα αφορά στη δημιουργία της πρώτης συγκοινωνιακής μελέτης για την είσοδο στο κτήμα και τον χώρο στάθμευσης. Ηδη γίνονται συζητήσεις με το υπουργείο Υποδομών κατόπιν οδηγίας του πρωθυπουργού, προκειμένου να διαμορφωθεί και ο δρόμος που οδηγεί στο κτήμα, ο οποίος είναι αρκετά στενός για τα δεδομένα του χώρου και κυρίως των νέων χρήσεων, που θα τον μετατρέψουν σε έναν χώρο μουσειακό, ψυχαγωγικό, χώρο πράσινου, ανάπτυξης, άθλησης. Όλα «με τρόπο απολύτως φιλικά προς το περιβάλλον και με ανάδειξη του ιστορικού πυρήνα».
Ως και 103 εκατομμύρια από το Ταμείο Ανάκαμψης
Αξιοσημείωτο είναι ότι έχει ήδη από τα τέλη του 2020 κινηθεί η διαδικασία για να ενταχθεί η χρηματοδότηση του σχεδίου στο Ταμείο Ανάκαμψης, αφού ο προϋπολογισμός αναμένεται να κινηθεί μεταξύ 97 και 130 εκατομμυρίων ευρώ. Επιπλέον, θα συσταθεί εταιρεία ειδικού σκοπού για τη διαχείριση του κτήματος, σύμφωνα με τα πρότυπα ξένων αντίστοιχων συγκροτημάτων.
Αξίζει να σημειωθεί ότι όσον αφορά στις χρήσεις και τις εγκαταστάσεις που περιλαμβάνει η μελέτη, η υπουργός Πολιτισμού τόνισε ότι δεν θα γίνει το γήπεδο γκολφ που προτείνεται στη μελέτη κυρίως εξαιτίας του γεγονότος ότι απαιτεί μεγάλες ποσότητες νερού, κάτι απαγορευτικό με δεδομένη τη λειψυδρία στην Αττική. Επιπλέον, οι πρόσθετες υποδομές που θα δημιουργηθούν δεν θα ξεπερνούν τα 3.000 τ.μ. σε έκταση και θα είναι μόνον οι απολύτως απαραίτητες για τις βασικές λειτουργίες των υφιστάμενων χώρων.
Πρότυπες βιολογικές καλλιέργειες και η αναγέννηση ενός ιστορικού brand
Ουσιαστικά, μιλάμε για δύο ενότητες, τη δασική ενότητα και την ενότητα του κεντρικού πυρήνα του κτήματος, ο οποίος περιλαμβάνει τα ανάκτορα, βοηθητικά κτίρια των ανακτόρων, ταφικά μνημεία, χώρο αγροτικής και κτηνοτροφικής παραγωγής και ένα τμήμα που ονομάζεται «χωριό». Στα δύο τελευταία τμήματα του κτήματος θα επιχειρηθεί να αναβιώσει το ιστορικό brand προϊόντων που παρήγαγε το κτήμα στο παρελθόν, με πρότυπες πλέον μεθόδους καλλιέργειας. Ένα μοντέλο αγροτουρισμού, που θα αποφέρει επίσης σημαντικά έσοδα στο κτήμα. Ετσι, στα κτίρια του Χωριού δεν αποκλείεται να δημιουργηθεί ακόμα και ξενώνας, ειδικό εστιατόριο (πόλος έλξης σημαντικής μερίδας ειδικής μορφής τουρισμού), ενώ θα αναβιώσουν ο αμπελώνας, ο ελαιώνας, οι εκτάσεις με τα αρωματικά φυτά.
Υπογραμμίζεται ότι σε κάθε περίπτωση κυρίαρχο χαρακτηριστικό του κτήματος δεν θα είναι άλλο από το ίδιο το Δάσος. Το Κτήμα θα λειτουργεί όλο τον χρόνο με τις εξής θεματικές κατευθύνσεις: Ιστορία και Πολιτισμός, Υπαίθρια Αθληση και Αναψυχή, Αγροτική Οικονομία, Ερευνα και Γνώση, Ευεξία και Ηρεμία. Από τη δημιουργία ξενοδοχείου, τη λειτουργία μουσειακού χώρου, την αγροτική παραγωγή, τη δημιουργία ειδικών καταστημάτων, εστιατορίων, αναψυκτηρίων, ως τη συμμετοχή σε δράσεις αθλητικές, όλες αυτές οι θεματικές να εξασφαλίσουν την οικονομική βιωσιμότητα του κτήματος, παράλληλα με την προφανώς απαραίτητη υποστήριξη του Δημοσίου.
Μουσείο, καφέ, εστιατόριο, σπα και startup εταιρείες
Η ανακτορική ενότητα θα αποκατασταθεί πλήρως και θα είναι προσβάσιμη σε όλους. Οι κήποι θα αναδειχθούν με μελέτη που θα εκπονήσει ο Σύλλογος Φίλων Τατοΐου όπως έχουμε ήδη αναφέρει, θα δημιουργηθεί μουσείο, ιστορικό καφέ, εστιατόριο, εργαστήριο τέχνης,, ενώ εξωτερικοί και εσωτερικοί χώροι θα διατίθενται για εκδηλώσεις.
Στο Δάσος θα διαμορφωθούν μονοπάτια για ποδηλάτες, περιπατητές, για ιππασία, ενώ δεν αποκλείεται να λειτουργήσουν και καλοκαιρινές κατασκηνώσεις. Θα υπάρχει η δυνατότητα εκπαίδευσης, έρευνας, ακόμα και η λειτουργία start ups με αντικείμενο σχετικό με τη φυσιογνωμία του κτήματος.
Στα υποστηρικτικά κτίρια της ανακτορικής ενότητας ανακοινώθηκε ότι θα δημιουργηθεί σπα, κατάστημα καλλυντικών, ειδικός ξενώνας και εστιατόριο. Μια ολόκληρη μονάδα ευεξίας. Είναι προφανές ότι επιχειρείται να διαμορφωθεί μια πλήρης και πολυεπίπεδη εμπειρία του επισκέπτη μέσα στο δάσος και ταυτόχρονα μέσα σε έναν χώρο ιστορικό. Πάντως, πολλοί βάζουν ένα ερωτηματικό στη δημιουργία σπα μέσα στην ανακτορική ενότητα, λέγοντας ότι πρέπει θα χωροθετηθεί αλλού.
Πώς γράφεται το μουσειακό αφήγημα για τη νέα εποχή του Ανακτόρου
Με βάση λοιπόν τις ανακοινώσεις της Λίνας Μενδώνη, τα νέα χρονοδιαγράματα είναι τα εξής: όλες οι μελέτες θα έχουν ωριμάσει τον Αύγουστο του 2022, ενώ το 2023 το ανάκτορο θα λειτουργεί ως Μουσείο. Μόλις στις 4 Μαρτίου ανακοινώθηκε ότι το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων ενέκρινε τις οριστικές μελέτες (αρχιτεκτονική, στατική, ηλεκτρομηχανική) για την αποκατάσταση του θερινού ανακτόρου στο Τατόι. Εγκρίθηκαν μάλιστα με ομόφωνη γνωμοδότηση.
Σύμφωνα με τη μελέτη, προβλέπεται η οικοδομική, λειτουργική και αισθητική αποκατάσταση του μνημείου στην εποχή του Γεωργίου Α'. Το ανάκτορο μετατρέπεται σε μουσείο και οι χώροι του θα αντανακλούν την περίοδο του Γεωργίου του Α', εκθέτοντας έπιπλα, αντικείμενα, πίνακες, αλλά και χαρτώες μαρτυρίες, που τεκμαίρουν τη διαδρομή της τ. βασιλικής οικογένειας. Παράλληλα, στους χώρους του υπογείου θα υπάρχουν αίθουσες για εκπαιδευτικά προγράμματα ή μικρές θεματικές περιοδικές εκθέσεις, ενώ η αίθουσα του κινηματογράφου θα χρησιμοποιείται για προβολές συναφούς ιστορικού υλικού.Την ίδια ώρα βρίσκεται υπό διαμόρφωση η καθοριστική μουσειογραφική μελέτη, προκειμένου να εμπλουτισθεί περαιτέρω το μουσειολογικό αφήγημα, με τη συμβουλευτική συνδρομή και των κυρίων Σταματόπουλου και Κουτσαβλή.
Ο ρόλος-κλειδί του Τσίλερ στην επιλογή του Τατοΐου
Είναι προφανές ότι η αποκατάσταση θα παραπέμπει ιστορικά και αισθητικά με πιστότητα στην εποχή του Γεωργίου του Α’ και στο όραμά του για το Τατόι. Πώς όμως επέλεξε αυτή την περιοχή για την εξοχική του κατοικία, τα θερινά ανάκτορα, ο Γεώργιος ο Α’, αντί για τους Πεταλιούς που αρχικά σκεφτόταν;
Ο ιστορικός του Τατοΐου, Γιώργος Σταματόπουλος, γράφει στην ιστοσελίδα του Συλλόγου Φίλων Τατοΐου: «Πληροφορούμενος στα 1870 ότι ο Γεώργιος Α’ αναζητούσε μία τοποθεσία προκειμένου να αναγείρει τη θερινή κατοικία του -κι έκλινε μάλιστα προς τους Πεταλιούς, που ήταν ιδιοκτησία της γυναίκας του Όλγας-, ο Ερνέστος Τσίλλερ υπέδειξε στον βασιλέα το Τατόι -για το οποίο εγνώριζε ότι ο Σούτσος προθύμως θα πωλούσε- εκθειάζοντάς του το κλίμα, την ύπαρξη σ’ αυτό άφθονου νερού, καθώς και την άμεση επικοινωνία του με την πρωτεύουσα. Η άμεση ανταπόκριση του Γεωργίου από την πρόταση του αρχιτέκτονα της νεοκλασικής Αθήνας φαίνεται από το γεγονός ότι ο Τσίλλερ εκπόνησε το έτος εκείνο διάφορα λίαν φιλόδοξα σχέδια -τεράστιων επαύλεων, σε διαφορετικούς ρυθμούς (αναγεννησιακό, νεογοτθικό, «ελληνοελβετικό»), ορισμένα από τα οποία έχουν σωθεί.
Το συμβόλαιο αγοράς υπογράφηκε τελικά μόλις στις 15 Μαΐου 1872, στο σπίτι του Σούτσου, γωνία Κοραή και Πανεπιστημίου. Η τιμή ορίσθηκε στις 300.000 δραχμές, καταβλητέες από τον βασιλέα εντός ενός έτους, σε 4 δόσεις.
Στην αρχική έκταση των περίπου 16. 000 στρεμμάτων, θα προστεθεί το 1877 το Μπάφι, αργότερα διάφορες μικροεκτάσεις -άλλες με παραχώρηση και άλλες κατόπιν αγοράς- στην θέση Κεραμίδι, και, τέλος, το 1891, το οροπέδιο της Δρίζας (με την τελευταία αυτή αγορά το βασιλικό κτήμα απέκτησε τη μείζονα έκτασή του: ήτοι 47.427 στρέμματα».
Ο άσημος αρχιτέκτονας που έστειλε ο βασιλιάς στην Αγία Πετρούπολη
Ο Γεώργιος έδωσε εντολή να αρχίσει η φύτευση του δάσους, να δημιουργηθούν υποδομές μέσα σε αυτό να αναγερθεί η πρώτη – προσωρινή – κατοικία, με ένα παρακολούθημα (την μετέπειτα γνωστή ως οικία Στουρμ), ένα παρεκκλήσι (του Προφήτη Ηλία, που επικοινωνούσε με την βασιλική κατοικία μέσω μιας ανοικτή στοάς καλυμμένης με περικοκλάδες και φυλλωσιές) και δύο συγκροτήματα στάβλων.
Ο κύριος Σταματόπουλος αποκαλύπτει το εξής εξαιρετικά ενδιαφέρον στοιχείο: «Τον νεαρότατο και εντελώς άσημο ακόμη Σάββα Μπούκη και για λόγους που μας είναι άγνωστοι, επέλεξαν ο Γεώργιος και η Όλγα για να τον στείλουν στην Αγία Πετρούπολη με την εντολή να αντιγράψει μια από τις δύο νεογοτθικές επαύλεις που ήσαν κτισμένες μέσα στο αχανές πάρκο του ανακτόρου Πέτερχοφ, στα νότια παράλια του Φινικού κόλπου. Η Ferme-Farm- Farmhouse, έργο του Adam Menelas ή Menelaus – γερμανού αρχιτέκτονα που είχε συνοδεύσει τον περίφημο σκωτσέζο αρχιτέκτονα Cameron στην Αγία Πετρούπολη- κτίσθηκε το 1828/29 κι επεκτάθηκε αργότερα στα χρόνια του τσάρου Αλεξάνδρου Β’ (1856-1881) που την κατοίκησε στο σημείο που να ταυτισθεί με αυτόν. Παρ’ όλο που ο Μπούκης επέφερε στο Τατόι ορισμένες αλλαγές – άγνωστο αν πήρε ο ίδιος την πρωτοβουλία ή αν έλαβε σχετική εντολή από τον βασιλέα Γεώργιο- , η βασιλική έπαυλη στο Τατόι αποτελεί πιστή απομίμηση της Ferme. Άγνωστοι επίσης παραμένουν οι λόγοι που έκαμαν την βασίλισσα Όλγα να επιλέξει από τις τόσες ρωσικές αυτοκρατορικές κατοικίες την πλέον ίσως άσημη και στην οποία ουδέποτε κατοίκησε η ίδια. Η ανοικοδόμηση διήρκεσε από το 1884 έως το 1886, διάφορες όμως χωματουργικές εργασίες στο περιβάλλον του ανακτόρου, καθώς και η ολοκλήρωση της διακόσμησης και της επίπλωσης στο εσωτερικό του, καθυστέρησαν την εγκατάσταση σε αυτήν της βασιλικής οικογένειας μέχρι την άνοιξη του 1889. Τα εγκαίνια τελέσθηκαν με αγιασμό στις 18 Μαϊου, παρουσία της βασιλικής οικογένειας και μικρού αριθμού αυλικών και φίλων.
Η έπαυλη δεσπόζει ενός κήπου, που απλωνόταν αρχικώς σε δύο και αργότερα σε τρία επίπεδα, και ο οποίος είχε ήδη αρχίσει να φυτεύεται πριν από το 1878. Στο ανώτερο επίπεδο τοποθετήθηκε το άγαλμα ενός κοζάκου κυνηγού, έργο του Ιευγκένι Λανσεράι, το οποίο η βασίλισσα Όλγα αγόρασε και έφερε από τη Ρωσία, καθώς και στην ίδια ευθεία προς το άγαλμα ένας μαρμάρινος ημικυκλικός πάγκος με αρχαιοπρεπή διάκοσμο, στραμμένος προς τη θέα και που εξαφανίσθηκε στις αναπλάσεις της προπολεμικής περιόδου. Στο ενδιάμεσο βρίσκεται «η σπηλιά», μια τεχνητή κόγχη, με μια μαρμάρινη γούρνα με νούφαρα, στην οποία έπεφτε νερό από το στόμα μιας μαρμάρινης λεοντοκεφαλής. Το χαμηλότερο και πλέον εκτεταμένο επίπεδο τέμνεται καθέτως από μία κεντρική φαρδύτερη αλέα στα δεξιά της οποίας υπάρχει το γήπεδο του lawn-tennis και ένα θερμοκήπιο -που σημειώνεται σε τοπογραφικό του 1896, αλλά εξαφανίσθηκε αργότερα- κι αριστερά ένας μικρός «λαβύρινθος». Κοντά στο γήπεδο του τένις, κυπαρίσσια φυτεμένα κυκλικά είχαν τα κλαδιά τους έτσι μπλεγμένα το ένα με το άλλο ώστε υψούμενα τα δένδρα να σχηματίζουν θόλο».