Kαι ξαφνικά το 1828, ο φιλέλληνας βιοτέχνης Jean Zuber, δημιουργεί ένα πανοραμικό χαρτί τοίχου μήκους17 μέτρων, με θέμα τις μάχες του 1821. Δεκάδες μεγαλοαστοί Ευρωπαίοι το παραγγέλνουν και ζουν μέσα σε δωμάτια που αφηγούνται εικόνες του Αγώνα με φόντο την Ακρόπολη. Ένα από αυτά επέστρεψε, στην Αθήνα, στο Μέγαρο Σταθάτου.
Βρισκόμαστε στην δεκαετία του 1820. Η Γαλλία, ολόκληρη η Ευρώπη, διατρέχεται από δηλώσεις και εικόνες άκρατου λυρισμού -και μαζί αξιών του Διαφωτισμού- για τους Ελληνες και την Επανάστασή τους. Οδηγός τους τα φλεγόμενα λόγια του Λόρδου Βύρωνα και οι ιστορίες που έφταναν από την Ελλάδα. «Θα εξακολουθήσει λοιπόν ο αιώνας μας να παρακολουθεί σαν θεατής ορδές αγρίων να αφανίζουν έναν πολιτισμό που αναβλασταίνει πάνω στο μνήμα ενός λαού που χάρισε τον πολιτισμό στην ανθρωπότητα; Θα επιτρέψει η Χριστιανοσύνη ατάραχη στους Τούρκους να στραγγαλίσουν τους Χριστιανούς; Και οι νόμιμοι Μονάρχες της Ευρώπης δίχως ντροπή θα δεχτούν να συνδέσουν το όνομά τους με μια τυραννία, που θα κοκκίνιζε τον Τίβερι;» γράφει ο Σατωβριάνδος στο Παρίσι το 1825.
Ένα χρόνο πριν, το 1824 ο Ντελακρουά, κλεισμένος από έξι μήνες στο ατελιέ του, ζωγράφιζε ασταμάτητα, μανιωδώς, σχεδόν με τη διαδικασία του κατεπείγοντας το έργο του «Οι Σφαγές της Χίου». Ο Φιλλεληνισμός ανθεί, το ζήτημα της Ελλάδας βαραίνει την Ευρώπη, ενεργοποιεί ένα ενοχικό σύνδρομο, μια αίσθηση χρέους που πηγάζει στον βαθύ θαυμασμό τους για την αρχαία Ελλάδα και φυσικά στη μυθοποιημένη διάσταση των νεοελλήνων. Και κάπου εκεί, ανάμεσα στους κορυφαίους των Τεχνών, των Γραμμάτων, της Πολιτικής, έρχεται ο Jean Zuber, του σημαντικότερου εργοστασίου παραγωγής πανοραμικών χαρτιού τοίχου της εποχής, να δημιουργήσει ένα θέμα αφιερωμένο στην Ελλάδα. Το «Απόψεις της Σύγχρονης Ελλάδας ή Μάχες των Ελλήνων.»
Πίνοντας τσάι με θέα τον μπουρλοτιέρη Κανάρη
Εναντι 55 φράγκων (τιμή αγοράς στο εργοστάσιο, στο Παρίσι η τιμή πώλησης ήταν 110 φράγκα), το απόκτησαν μεγαλοαστοί και ισχυροί όχι μόνο στη Γαλλία, αλλά και στην Ολλανδία, τη Βρετανία και άλλες χώρες της Ευρώπης. Εντυσαν με αυτό το πανοραμικό χαρτί τοίχου -διάστασης 17 μέτρων σε μήκος- σαλόνια και τραπεζαρίες. Και έζησαν τις ιδιωτικές τους στιγμές μέσα σε δωμάτια που αφηγούνταν εικαστικά την Πολιορκία της Ακρόπολης, την καταστροφή του οθωμανικού στόλου από τα μπουρλότα του Κανάρη, την εκπαίδευση Ελλήνων αγωνιστών από Γάλλο στρατιώτη, την εισβολή στην Ακρόπολη με αρχηγό τον Γάλλο συνταγματάρχη Fevrier.
Μοιάζει εξωπραγματικό, υπερβολικό, σήμερα να ζει κάποιος μέσα σε αυτές τις εικόνες. Το τοπίο κυριαρχεί βεβαίως, με το μπλε της θάλασσας και του ουρανού να ξεχύνεται, ελάχιστο πράσινο να διατρέχει τα 17 μέτρα, την Ακρόπολη κυρίαρχη σαν τοτέμ, γυμνές τις κορυφές των βουνών και σώματα σε κίνηση και απόγνωση ή κυριευμένα από την έξαρση της μάχης. Την αίσθηση που είχαν αυτοί οι ιδιοκτήτες των πολύτιμων πλέον ταπετσαριών θα ζήσουμε και στην Αθήνα, όταν ανοίξουν τα μουσεία, μέσα σε μια αίθουσα του Μεγάρου Σταθάτου στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Σε ένα δωμάτιο που δεν μπαίνει φυσικό φως, η τοιχογραφία ορθώνεται και τυλίγει τους τοίχους σε όλη της την αίγλη, στο πλαίσιο της έκθεσης «Συλλογή Θανάση και Μαρίνας Μαρτίνου. Αρχαιολατρεία και Φιλελληνισμός». Ηδη είναι εφικτό να επισκεφθεί το κοινό ψηφιακά την έκθεση, να «μπει» στο δωμάτιο και να περιστραφεί γύρω από αυτό με τη βοήθεια ενός ποντικιού στην οθόνη. Όμως η φυσική παρουσία σίγουρα θα φέρει πολλαπλές φορτίσεις.
Το έργο αυτό που ανήκει στην περίφημη Συλλογή Θανάση και Μαρίνας Μαρτίνου -πρώτη φορά στην ιστορία της εκτίθεται- δεν αποτελεί όμως ένα απλό έκθεμα. Προσφέρεται για πολλαπλές προσεγγίσεις, αφηγήσεις και συσχετισμούς. Συσχετισμούς που ξεπερνούν την ίδια την Ελλάδα και το 1821. Και που εκκινούν από αυτή την -για εμάς σήμερα- αινιγματική μορφή του Jean Zuber. Toυ Γάλλου, που 17 ετών άρχισε να εργάζεται ως εμπορικός αντιπρόσωπος σε μια βιοτεχνία που έφτιαχνε ταπετσαρίες στο Rixheim της Γαλλίας (είχε ξεκινήσει την λειτουργία της το 1790 στην Αλσατία). Το 1802 είχε περάσει ήδη στον έλεγχο του Zuber και γνώρισε τεράστια άνθηση καθώς ο Zuber τελειοποίησε την τεχνική κατασκευής, ενώ συνεργάστηκε με κορυφαίους εικαστικούς προσδίδοντας υψηλή ποιότητα και αισθητική στις δημιουργίες του.
Μάλιστα ακόμα και σήμερα, το 80% της παραγωγής γίνεται με τον ίδιο τρόπο, πάνω σε μεγάλες ξύλινες επιφάνειες, ενώ καταστήματα του οίκου υπάρχουν σε Παρίσι, Λονδίνο, Νίκαια, Νέα Υόρκη, Μόσχα και Ντουμπάι. Ειδικότερα οι ταπετσαρίες με τοπία έγιναν το έμβλημα του οίκου, που από το 1800 ως το 1860 δημιούργησε 25 διαφορετικά τοπία. Αναμεσά τους και αυτό για την Ελλάδα, που ακόμα και σήμερα διατίθεται προς πώληση, όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς στην ιστοσελίδα της εταιρείας. Aλλά και το περίφημο «Σκηνές της Βορείου Αμερικής» ( Vues d'Amérique Nord) που δημιούργησε λίγα χρόνια μετά, το 1834 και ήταν αυτό που συνάρπασε την Τζάκι Κένεντι και το τοποθέτησε στον Λευκό Οίκο όπου παραμένει ως σήμερα. Τα ιδεώδη της Επανάστασης συναντιούνται σε δυο δημιουργίες. Οι αφηγήσεις τους γίνονται παγκόσμιες.
Η προπαγάνδα υπέρ των Ελλήνων στην καθημερινότητα
Τα κίνητρα του Zuber δεν ήταν τόσο εμπορικά στην περίπτωση της ελληνικής θεματολογίας για τα προϊόντα του, αλλά πρωτίστως ιδεολογικά. Οι φιλέλληνες της Ευρώπης, συνειδητά, δημιουργούσαν αντικείμενα καθημερινής χρήσης που εξιστορούσαν τον Αγώνα των Ελλήνων και υπενθύμιζαν διαρκώς πόσα οφείλει η Δύση στην Ελλάδα -η ενοχική ενεργοποίηση που λέγαμε νωρίτερα. Σερβίτσια, διακοσμητικά αντικείμενα, κοσμήματα, ακόμα και καλύμματα για το τζάκι έστηναν μια αριστοτεχνική προπαγάνδα υπέρ του Αγώνα των Ελλήνων. Πέρα από την ιερότητα που είχαν τα κείμενα των ποιητών και των περιηγητών, αλλά και οι πίνακες των σπουδαίων του χρωστήρα, βιοτέχνες και βιομήχανοι όπως ο Zuber προσέφεραν τα μέγιστα στη διάδοση της ανάγκης υποστήριξης των Ελλήνων. Πολλά από αυτά τα αντικείμενα φιλοξενούνται στην έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με την επιμέλεια των Νίκου Σταμπολίδη και Φανής-Μαρίας Τσιγκάκου.
Ο ίδιος ο βιομήχανος Zuber, ήταν πρόεδρος του Φιλελληνικού Κομιτάτου του Μilhouse, με σημαντική επιρροή στο Παρίσι. Εγραφε το 1826 σε ένα κείμενο που κυκλοφόρησε ευρέως: «Ουδείς αγνοεί, εκτός και αν δεν παρακολουθεί καθόλου τα γεγονότα των ημερών μας, ότι υπάρχει ένα έθνος, το οποίο κάποτε υπήρξε το φωτεινότερο στον κόσμο και υπόδειγμα για όλους τους πολιτισμένους λαούς, που αναστενάζει εδώ και τετρακόσια χρόνια κάτω από τον ζυγό των βαρβάρων Οθωμανών. Ωστόσο, μέσα στην αφόρητη σκλαβιά του. Ο λαός αυτός δεν λησμόνησε την αξιοπρέπεια, τα δικαιώματα και τη θρησκεία του. Ζητάει να ξαναβρεί τη θέση του ανάμεσα στα πολιτισμένα έθνη της Ευρώπης. Είναι καθήκον όλων μας, και ιδιαίτερα κάθε Χριστιανού».
Οταν η Τζάκι «έντυσε» τον Λευκό Οίκο με Zuber
Η περίπτωση του πανοραμικού χαρτιού τοίχου με εμβληματικά τοπία των ΗΠΑ και εξιδανικευμένες στιγμές της ζωής, είχε βεβαίως διαφορετική τύχη, αφού έμελλε να γίνει σταθερό σημείο αναφοράς και συναφήγησης για σημαντικά γεγονότα του Λευκού Οίκου. Χάρη στο γούστο και την πολιτική στρατηγική που έκρυβε κάθε, μα κάθε, επιλογή της Τζάκι Κένεντι. Όταν ο JFK εξελέγη 35ος Πρόεδρος των ΗΠΑ, η Τζάκι έκανε αποστολή της την αλλαγή της διακόσμησης του Λευκού Οίκου που της θύμιζε κατοικία «εξοπλισμένη με έπιπλα από πολυκαταστήματα».
Ηταν η αυτή που καθιέρωσε τον θεσμό του επιμελητή (curator) στον Λευκό Οίκο, σύστησε Επιτροπή Καλών Τεχνών (τον Φεβρουάριο του 1961), συνεργάστηκε με την Γάλλο σχεδιαστή και διακοσμητή Stéphane Boudin (είχε αναλάβει και τον επανασχεδιασμό των Βερσαλλιών), καθώς και με τον ιστορικό και σημαντικό συλλέκτη αντικειμένων της αμερικανικής Ιστορίας Henry Francis du Pont. Ο τελευταίος φαίνεται ότι ήταν αυτός που της έδειξε το πανοραμικό χαρτί τοίχου του Zuber που από το 1961 και ως σήμερα κοσμεί την Αίθουσα Διπλωματικής Υποδοχής - για την ακρίβεια το είχε κατεβάσει η η Μπέτυ Φορντ βάφοντας κίτρινους τους τοίχους, αλλά το επανέφερε το ζεύγος Κάρτερ.
Με φόντο το πανόραμα που περιλαμβάνει 32 διαφορετικές σκηνές, οι Πρόεδροι των ΗΠΑ έχουν υποδεχθεί χιλιάδες επισήμους παρουσία των media, ενώ σύμφωνα με τον αστικό μύθο, εκεί υποδέχθηκε ο Μπάρακ Ομπάμα και τον «τολμηρό»έφηβο που συνόδευσε την κόρη του Μάλια στον χορό αποφοίτησης (διατρανώνοντας την εξουσία του στον φοβισμένο νεαρό με ένα τρόπο που μόνο ο Ομπάμα θα μπορούσε). Οι εργασίες διακόσμησηςστον Λευκό Οίκο ξεκίνησαν το 1961 και ένα χρόνο μετά η Τζάκι Κένεντι επανασύστησε τον Λευκό Οίκο στο παγκόσμιο κοινό μέσα από μια εκπομπή που μαγνητοσκοπήθηκε και μεταδόθηκε από το CBS και το ΝΒC. Είχε καταφέρει να είναι όντως «το πρώτο σπίτι της χώρας». Tην εκπομπή παρακολούθησαν 56 εκατομμύρια άτομα σε όλο τον πλανήτη, και το πανοραμικό χαρτί τοίχου του Zuber εντυπωσίασε.
Oι Γάλλοι πρωταγωνιστές του «Μάχες των Ελλήνων»
Αν και στον αμερικανικό Τύπο υπάρχουν δημοσιεύματα για κάποιους από τους ιδιώτες που παρήγγειλαν το «Vues d'Amérique Nord» για τις οικίες τους – εξακολουθεί να παράγεται, αν και σε περιορισμένο αριθμό- δυστυχώς δεν υπάρχουν στοιχεία για όσους έχουν ακόμα ή και εξακολουθούν ίσως να παραγγέλνουν το «Απόψεις της Σύγχρονης Ελλάδας ή Μάχες των Ελλήνων.» Ο Zuber χρησιμοποίησε απεικονίσεις από λιθογραφίες φημισμένων δημιουργών της εποχής, όπως ο Jean Charles Langlois που παρουσίασε την Καταστροφή του Μεσολογγίου, αλλά και τη Ναυμαχία του Ναυαρίνου σε χαλκογραφίες -αγαπημένο θέμα των Γάλλων, τους έκανε περήφανους η υπενθύμιση ότι βοήθησαν τους Ελληνες σε μια καθοριστική μάχη. Υπάρχoυν επίσης αναφορές σε λιθογραφίες του επίσης Γάλλου Horace Vernet, του Βέλγου ζωγράφου Henri Decaisne, του Louis Dupré, περιηγητή που αγάπησε βαθιά την Ελλάδα.
Τα τοπία που βλέπουμε στο χαρτί τοίχου προέρχονται κυρίως από ειδική έκδοση του Γάλλου Alexis Victor Joly, ένα λεύκωμα όπου είναι έκδηλη η αρχαιολατρεία του δημιουργού του. Οι θεματικοί πίνακες που απαρτίζουν τη δημιουργία, «διαβάζονται» από τα δεξιά προς τα αριστερά όπως μας προτρέπει η ιστορικός Τέχνης Δρ. Φανή-Μαρία Τσιγκάκου.
Τα θέματα του πανοραμικού χαρτιού τοίχου
Στον πρώτο πίνακα βλέπουμε τη μάχη μεταξύ Τούρκων και Ελλήνων κατά την Πολιορκία της Ακρόπολης. Ο Γάλλος συνταγματάρχης Fevrier ηγείται της ελληνικής προσπάθειας, και νικητής εισέρχεται στον Παρθενώνα για να δώσει πολεμοφόδια στους ταμπουρωμένους Ελληνες. Ηταν ξημέρωμα της 30ης Νοέμβρη του 1826 όταν ο Fevier με δυο τάγματα πεζικού κατόρθωσε να μπει στον Παρθενώνα και να γίνει ακαριαία μια σπουδαία μορφή στην πινακοθήκη των Φιλελλήνων.
Στον πίνακα αυτό, βλέπουμε επίσης να υψώνεται το λάβαρο του σταυρού στο βάθος «ενώ στο πρώτο επίπεδο ο στρατηγός Καραϊσκάκης θανάσιμα τραυματισμένος δέχεται τις φροντίδες Σουλιωτών και των γυναικών τους». Στις λωρίδες 4 και 5 αυτού του πίνακα βλέπουμε Ελληνες από τα υψώματα να πυροβολούν Τούρκους, ενώ στις λωρίδες 6 ως 10 ένα στρατιωτικό σώμα Ελλήνων καταδιώξει Οθωμανούς που τρέπονται σε φυγή.
Ταπετσαρίες με θέμα το 1821 σε σύγχρονες κατοικίες
Στον δεύτερο πίνακα έχουμε την εντυπωσιακή καταστροφή του Οθωμανικού Στόλου από τα πλοία και τα μπουρλότα του Κανάρη. Στον τρίτο πίνακα από αποτελείται από τις λωρίδες 28 ως 30, ξεχωρίζει Γάλλος στρατιώτης που εκπαιδεύει τους Ελληνες στρατιώτες. Μια ακόμα αναφορά που γεμίζει περηφάνεια τους Γάλλους αγοραστές της ταπετσαρίας, όπως και αυτή βέβαια του συνταγματάρχη Charles-Nicolas Fabrier στον πρώτο πίνακα. Ηταν αξιωματικός της μεγάλης στρατιάς του Ναπολέοντα κατά την Παλινόρθωση των Βουρβόνων. Από το 1825, κατόπιν πρόσκλησης της Αθήνας, συνέπραξε με τον ελληνικό στρατό. Μάλιστα κατά την Γ’ Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας πολιτογραφήθηκε Ελληνας.
Περιμένοντας να μπούμε και με φυσική παρουσία στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης για να δούμε το πανοραμικό χαρτί τοίχου, αξίζει να σημειώσουμε ότι όχι, η θεματική αυτή και η χρήση της ως ταπετσαρία δεν αποτελεί μόνο μουσειακή παρουσίαση. Υπάρχουν πολλοί που ακόμα αγαπούν να περιβάλλονται από σκηνές της Ιστορίας και ειδικότερα του Αγώνα του 1821. Οπως ο διεθνούς φήμης, πολυβραβευμένος σχεδιαστής κοσμημάτων (σκουλαρίκια του -δώρο της Οπρα Γουίνφρεϊ- φορούσε η Αμάντα Γκόρμαν στην Ορκωμοσία του Τζο Μπάιντεν). Πρόσφατα, ανήμερα της 25ης Μαρτίου, αποκάλυψε στο δημόσιο προφίλ του στο facebook μια εικόνα από το σπίτι του, όπου κυριαρχεί μία ταπετσαρία με θέμα την Επανάσταση των Ελλήνων...