Από το Τίβολι της Νέας Υόρκης στην Υδρα, ο κορυφαίος Μπράις Μάρτεν, κάνει τον τόπο μέρος των έργων του. Ακολουθούμε το φως που τον εγκλώβισε και τον αναγέννησε, αυτό της Υδρας, μέσα στο σπίτι του στο νησί, που έφτιαξε το 1790 η ναυτική οικογένεια Κριεζή.
Πώς συναντιέται άραγε το φως στο Τίβολι της Νέας Υόρκης, με το φως της Υδρας; Πώς ορίζει τον χώρο, καταργώντας τους τοίχους που περικλείουν τον τελευταίο μεγάλο της σύγχρονης ζωγραφικής, τον Μπράις Μάρντεν; Τόσο στο Τίβολι, όσο και στην Υδρα, ο ζωγράφος πατά πάνω σε λευκές σαν ξεπλυμένες ξύλινες σανίδες, ακουμπά τους μεγάλους καμβάδες τους στους τεράστιους λευκούς τοίχους και ζωγραφίζει σαν να χορογραφεί.
Σαν να διευθύνει ορχήστρα. Σαν να ηγείται μιας τελετουργίας με οδηγό το φως. Απλώνεται ψηλά, και άλλοτε ξαπλώνει στο πάτωμα. Τόσο στο Τίβολι όσο και στην Υδρα τα μάτια του συναντούν το νερό. Τον ποταμό Xάτσον στη Νέα Υόρκη -που τόσο λάτρευε ο πατέρας του- τον Σαρωνικό στην Υδρα.
Και αν και στο Τίβολι το σπίτι του, είναι κρυμμένο μέσα σε έναν κήπο, απόμακρο, γαλήνιο, στην Υδρα, οδηγός του γίνονται ήχοι και μυρωδιές. Το δεντρολίβανο και ο ασβέστης στην αυλή, οι ήχοι των μικροπωλητών, των οπλών των γαϊδάρων στο λιθόστρωτο, ο ψίθυρος της γειτόνισσας που φέρνει πεσκέσι λίγα σύκα και τα κρεμάει στην εξώπορτα. Στην μεγάλη τζαμένια πόρτα που μοιάζει να δημιουργήθηκε για να ρουφά όλο το φως μέσα στο σπίτι, μια παγίδα φωτός.
Η πρώτη καθοριστική επίσκεψη στην Υδρα το 1971
Το αρχοντικό της ισχυρής ναυτικής οικογένειας των Κριεζήδων, που ορθώθηκε στο λιμάνι της Υδρας το 1790, έχει γίνει ο καλοκαιρινός τόπος δημιουργίας και αναγέννησης του Μπράις Μάρντεν και της επίσης ζωγράφου συζύγου του Ελεν. Ένα σπίτι που δεν καμώνεται το ελληνικό, αλλά με τις πιο αδρές χειρονομίες, φιλοξενεί υφές τόσο της αμετακίνητης ελληνικής αρχαιότητας, όσο και της ταπεινής καθημερινότητας του νησιού, παντρεμένης με αντικείμενα αγορασμένα από ταξίδια στην Ασία και διακοσμητικά που φέρνει η κόρη τους Μίραμπελ.
Το αρχοντικό των Κριεζήδων, πέρασε στην ιδιοκτησία του ζεύγους Μάρντεν το 1990. Δεν ήταν αυτή όμως η πρώτη τους επαφή με το νησί. Πρώτη φορά ήρθε ο Μπράις το 1971, ακολουθώντας την Ελεν που είχε ενθουσιαστεί από το προηγούμενο ταξίδι της στο νησί. Εκεί είχε αγοράσει ένα σπίτι με συγκλονιστική θέα, χωρίς ρεύμα, ο Λέοναρντ Κοέν το 1960, ένα σπίτι που είχε γίνει ήδη μύθος στις αφηγήσεις της παρέας του στο Μανχάταν, και λειτουργούσε ως καύσιμο στην ποίησή του.
Ηταν βεβαίως ο Χένρι Μίλλερ αυτός που έδωσε στην Υδρα την φήμη της μεταξύ των διανοούμενων της εποχής. Εφτασε εκεί χάρη στον Νίκο Χατζηκυριάκο Γκίκα το 1936, είδε από το καράβι το νησί να ορθώνεται στη θάλασσα σαν «ένα διάτρητο φρέσκο καρβέλι ψωμί. Αισθητικά είναι τέλειο, η απόλυτη επιτομή της αψεγάδιαστης αναρχίας».
To ατελιέ του Μάρντεν, φωτογραφημένο από τον Bill Jacobson to 1990
Ζωγραφίζοντας με κλαδιά δέντρων της Υδρας
Ηδη το 1973 το ζεύγος Μάρντεν αγόρασε ένα σπίτι ψηλά στον λόφο όπου πέρασε τα καλοκαίρια του ως το 1990. Το σπίτι τώρα, ανακαινισμένο με τη μοναδική αισθητική της επίσης δημιουργού κόρης τους Μίραμπελ, κατοικείται από τις κόρες τους Μίραμπελ και Mελία. Από την άλλη, το αρχοντικό της οικογένειας Κριεζή ήταν ένα μεγάλο στοίχημα, με τον περίκλειστο κατάφυτο κήπο του (που φροντίζει η Ελεν), τον πρώτο όροφο που μεταμορφώθηκε στο στούντιο του Μάρντεν.
Ο Μάρντεν επέτρεψε στο νησί να αγγίξει τα έργα του. Κυριολεκτικά. Στις βόλτες του έκοβε κλαδιά από διαφορετικά δέντρα και θάμνους, και τα χρησιμοποιούσε μαζί με τα πινέλα του και τα πανάκριβα χρώματα Κremer για να ζωγραφίσει. Το φως μπαίνει στο στούντιο της Υδρας από τρία διαφορετικά σημεία, το απόγευμα κατεβαίνουν τα στόρια για να κόψουν την όξινη εισβολή του ήλιου στον χώρο. Ποτέ δεν ζωγραφίζει βράδυ στην Υδρα.
Oλο το καλοκαίρι παρουσιάζονται 44 έργα του στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, κάνοντας τον διεθνή τύπο να μιλά διαρκώς για την έκθεση και το μουσείο. Την επιμελήθηκε ο καλός του φίλος Δημήτρης Αντωνίτσης, ο άνθρωπος άλλαξε το εικαστικό τοπίο στην Υδρα μαζί με τον Δάκη Ιωάννου. Και είναι μέσω του Αντωνίτση σαν ο Μάρντεν να χορογράφησε την έκθεση στο Μέγαρο Σταθάτου, στην καρδιά της Αθήνας, με όψεις της Υδρας, της Νέας Υόρκης, της παγκόσμιας τέχνης του να συνυπάρχουν σε ένα νέο τόπο. Ενα νησί με το όνομα Brice.
Η τελετουργία της ζωγραφικής στο ζεστό, ξηρό, νησί
Oσο ερχόταν κανονικά και εργαζόταν στην Υδρα, είχε μια ιδιαίτερη ρουτίνα δημιουργίας. Το στούντιο ήταν ζεστό και ξηρό -το γνωστό κλίμα της Υδρας. Ξεκινούσε νωρίς το πρωί, ζωγράφιζε, κατέβαινε να κολυμπήσει, απολάμβανε ένα γεύμα με τοπικά προϊόντα. Ετσι έφτανε το απόγευμα και το έργο είχε ήδη στεγνώσει. Τότε, έπρεπε να αποφασίσει αν θα συνεχίσει, ή αν θα το περάσει ολόκληρο με ένα χρώμα, θα το σβήσει και θα συνεχίσει με διαφορετικό τρόπο. Είναι πολλά τα έργα του που γεννήθηκαν πάνω από άλλα έργα και ρίζωσαν σε αυτά.
Ισως ένας από τους λόγους που το ζεύγος Μάρντεν αγάπησε τόσο αυτό το σπίτι να έχει σχέση και με την ιστορία του. Ανήκε στην Ελένη Κριεζή και στον Γάλλο σύζυγό της Κόμη ντε Γκενερόν. Στον επάνω όροφο, εκεί που είναι τώρα το στούντιο, έραβαν τα πανιά των πλοίων της ναυτικής οικογένειας του νησιού. Οι Μάρντεν κράτησαν σχεδόν άθικτο το σπίτι με την αρχιτεκτονική επιμέλεια του Χρήστου Παπούλια.
Βάφοντας χρυσές τις οπλές των γαϊδάρων
Αφησαν στη θέση τους ακόμα και κάποια αντικείμενα των πρώτων ιδιοκτητών. Όπως εκείνα τα σουρεαλιστικά γύψινα φωτιστικά τοίχου που θυμίζουν μανιτάρια και μοιάζουν να έχουν σχεδιαστεί από τον Νταλί. Η εκκεντρικότητα του ζεύγους και η φήμη του τρέχει ακόμα στο νησί, λένε ότι η Ελένη Κριεζή έβαφε χρυσές τις οπλές των γαϊδουριών της. Ένα πορτρέτο της, κάπως σκυθρωπό, δυσοίωνο παραμένει στους τοίχους του σπιτιού.
Στο πάτωμα απλώνονται βενετσιάνικα πλακίδια, οι τοίχοι είναι λευκοί ή έχουν αυτό το αχνό γαλάζιο χρώμα που αποκαλείται μπλε του περιστεριού. Το στούντιο είναι ένα υπόδειγμα ανεπιτήδευτου μινιμαλισμού. Δυο κλασικές λευκές πλαστικές καρέκλες που πουλούν πλανόδιοι στους δρόμους, βαμμένες μπλε το κοβάλτιου. Ενας παλιός οντάς με αναπαυτικά μαξιλάρια. Τέσσερα τούβλα και πάνω τους ένα κομμάτι μάρμαρο. Ο μεγάλος πάγκος με τις μπογιές, τα εργαλεία, τα κλαδάκια του Μάρντεν.
Πολλοί κριτικοί λένε ότι τα έργα που δημιούργησε ο Μάρντεν στην Υδρα είναι τα πιο αρχιτεκτονικά του. Ο ίδιος έχει δηλώσει στους New York Times ότι είναι τα πιο ερασιτεχνικά του έργα, «με την έννοια ότι κάνω κάτι που αγαπώ πολύ». Η αλήθεια είναι ότι συμπτώσεις και συγκυρίες της ζωής στην Υδρα, του έδωσαν την ευκαιρία να μπει σε νέα πεδία ζωγραφικής. Νέα υλικά. Την πρώτη του επιχρωματισμένη δημιουργία την έκανε για το σπίτι στην Κιάφα όταν ζωγράφισε την πήλινη επιφάνεια μιας στέρνας.
Το πρώτο έργο σε μάρμαρο -ένα ένδοξο, σκληρό υλικό που στα χέρια του πήρε νέες διαστάσεις και αφηγηματικές ιδιότητες- το έκανε επειδή η Ελεν ήθελε μια μαρμάρινη επιφάνεια για τον πάγκο του πρώτου σπιτιού. Πήρε ένα κομμάτι και το πέρασε με ημιδιαφανείς στρώσεις μπογιάς. Μεταμορφώθηκε. Στο μπάνιο του σπιτιού στο λιμάνι, μαζί με την Ελεν έβαλαν παντού ναξιώτικο μάρμαρο που έφτιαξε πάνω του με την ιδιαίτερη τεχνική του μαύρες φλέβες.
Μαύρες φλέβες στο ναξιώτικο μάρμαρο
Eίναι χαρακτηριστικό, ότι για την έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης «Brice Marden και Ελληνική Αρχαιότητα» που παρουσιάζεται ως και τις 29 Αυγούστου, δημιούργησε τρία νέα έργα σε μάρμαρο. Συνολικά εκτίθενται επτά επιζωγραφισμένα μάρμαρα. Ξεχωρίζει το «Hydra View, 2011–2012», ένα μεγάλο μαρμάρινο δίπτυχο που για αρκετά χρόνια κοσμούσε τους τοίχους του ιστορικού αρχοντικού Μπουντούρη της Ύδρας στο Αυλάκι της Ύδρας. Είναι σαν το σπίτι της Υδρας, αυτό που αποτελεί στο έγο του Μάρντεν, να εγκιβωτίστηκε στο ιστορικό Μέγαρο Σταθάτου. Το ίδιο ισχύει με τις καρτ ποστάλ με αρχαιότητες από Ελληνικά μουσεία που έχει φυλαγμένες σε μια ξύλινη ντουλάπα στην κρεβατοκάμαρά του, ανάμεσα στα δυο σιδερένια μονά κρεβάτια.» Θρυλικά αγάλματα, κοχύλια και μια λεπτομέρεια από την «Ανοιξη» του Μποτιτσέλι υπάρχουν στα ράφια της βιβλιοθήκης.
Αντίστοιχα, στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, βλέπουμε τα δικά του σουβενίρ από την Ελλάδα. Στις αρχές της δεκαετίας 1970, δημιούργησε δύο ενότητες, με τίτλο Homage to Art και Souvenir de Grèce, στις οποίες συνδύαζε καρτ ποστάλ που απεικονίζουν έργα τέχνης ή αρχιτεκτονικά μνημεία της Ελλάδας, με κάνναβους ή συμπαγή ορθογώνια σχήματα από γραφίτη. Με ένα ξυραφάκι, έξυνε το σημείο όπου θα έμπαινε η καρτ ποστάλ ώστε να μην εξέχει από το χαρτί και να παραμένει επίπεδη η επιφάνεια. Από την ενότητα των κολάζ Souvenir de Grèce, 1974, στην έκθεση παρουσιάζονται τρία έργα στα οποία οι αναφορές του Μάρντεν αποτυπώνονται μέσα από το κάρβουνο, το μελισσοκέρι και τον γραφίτη.
Η διαύγεια του ελληνικού φωτός
Ο Μπράις Μάρντεν, αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως διερμηνέα του φωτός. «Η δική μου στιγμή του “Εύρηκα!” ήταν μπροστά σε ένα έργο του Ρόθκο». Φως, πνευματικότητα. «Είμαι σίγουρος ότι αν δεν ζούσα σε πόλη, δεν θα χρησιμοποιούσα τόσες κατακόρυφες και οριζόντιες θέσεις. Αλλά στη συνέχεια, ζώντας στην Ελλάδα, ήρθα σε επαφή με όλο αυτό το φως. Υπάρχει ένα είδος διαύγειας, συν ότι αυτό με έχει φέρει πιο κοντά στην τέχνη παλαιότερων πολιτισμών».
Ο Μάρντεν έχει τη συνήθεια να κρατά πάντα σημειωματάρια όπου σημειώνει τα πάντα, για την Τέχνη, τα ερεθίσματα, πράγματα που τον ιντριγκάρουν. Οκτώ από αυτά εκτίθενται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, περιλαμβάνοντας ακόμα και παρατηρήσεις του για τα παντζούρια και τα παράθυρα της Υδρας. «Τα σχέδια του Hydra Group έγιναν στην Ύδρα. Παρατηρούσα πόρτες και παράθυρα. Στην Ύδρα έχουν χαρακτηριστικά παντζούρια. Είχα φωτογραφίσει μια ολόκληρη σειρά από παράθυρα, στην οποία βασίζονται σε γενικές γραμμές τα συγκεκριμένα σχέδια».
Τέχνη αυθεντική, ανθεκτική, σαν μάρμαρο
Εζησε στην Υδρα, και ελπίζουμε σύντομα να επιστρέψει σε αυτήν, με τον τρόπο του ποιήματος του Λέοναρντ Κοέν «Μέρες Καλοσύνης». Λέει ο Μπράις Μάρντεν «αν ζωγραφίσω κάτι στην Ελλάδα, φαίνεται ότι δημιουργήθηκε στην Ελλάδα. Τα χαρακτηριστικά ενός τόπου με κάποιον τρόπο εισχωρούν στον πίνακα, τουλάχιστον διεισδύουν στους δικούς μου πίνακες· και αυτό το επιδιώκω … όταν βρίσκομαι σε έναν τόπο, ανταποκρίνομαι στα ερεθίσματa του τόπου αυτού.»
Η έκθεσή του στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης παρουσιάζει τα έργα του μαζί με 16 αρχαιότητες που επιλέχθηκαν από τον Δημήτρη Αντωνίτση σε συνομιλία με τον καλλιτέχνη. Προέρχονται από τις συλλογές των κυκλαδικών, κυπριακών και αρχαίων ελληνικών αρχαιοτήτων του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης. Πρόκειται για αρχαιότητες φτιαγμένες από πηλό, μάρμαρο και χρυσό, που καλύπτουν ένα χρονικό φάσμα τεσσάρων χιλιάδων περίπου χρόνων, από το τέλος της 4ης χιλιετίας π.Χ. έως τους χρόνους του Βυζαντίου και προορίζονταν για καθημερινή, τελετουργική ή, ακόμα, και ταφική χρήση.
Η έκθεση αυτή, αποτελεί μια συγκλονιστική ευκαιρία να ανακαλύψουμε όχι μόνο το έργο ενός από τους τελευταίους μεγάλους ζωγράφους εν ζωή, αλλά και την Υδρα, το φως, τη δημιουργία που δεν υπονοεί ή σχολιάζει. Δημιουργία αυθύπαρκτη και ανθεκτική σαν το μάρμαρο.
«Brice Marden και Ελληνική Αρχαιότητα»
Ημερομηνίες: 20 Μαΐου έως 29 Αυγούστου 2022
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Νεοφύτου Δούκα 4