Πώς να σχολιάσει κανείς το γεγονός ότι η Εθνική Πινακοθήκη στο Λονδίνο επέλεξε να γιορτάσει τα 200 της γενέθλια, παρουσιάζοντας μεταξύ άλλων τον τελευταίο πίνακα που ζωγράφισε ο μεγαλειώδης δημιουργός Καραβάτζο με την τόσο έντονη προσωπική ζωή; Είναι μια από τις περιπτώσεις όπου το μεγαλείο του έργου βάζει αυτές τις σκέψεις στην άκρη.
Μέσα στην ταραχώδη, πραγματικά μυθιστορηματική ζωή του, ο Καραβάτζο ζωγράφιζε θέματα από την Βίβλο με έναν τρόπο σπαρακτικά ωμό, με τον κώδικα του σπλάτερ, του σκληρού ρεαλισμού. Φταίει για αυτό προφανώς η ιδιοσυγκρασία του, αλλά και τα πυρωμένα κηρύγματα του αρχιεπισκόπου Μπορομέο στο Μιλάνο όπου πέρασε μέρος της παιδικής και εφηβικής του ηλικίας ο Καραβάτζο. Για την ακρίβεια ο Michelangelo Merisi da Caravaggio όπως ήταν το πλήρες όνομά του.
Ήταν η εποχή που η βουβωνική πανώλη θέριζε, αποδεκάτιζε τον πληθυσμό αλλά και τα χρόνια που ακολούθησαν όταν ο αρχιεπίσκοπος έλεγε ότι ο καθολικός κόσμος βυθίστηκε στην άβυσσο των αμαρτιών και πώς χρέος της εκκλησίας ήταν να απλώσει το χέρι στους εξαθλιωμένους πολίτες, στους φτωχούς. Αυτούς θεωρούσε ζωντανές εικόνες του Ιησού Χριστού.
Florence, Biblioteca Marucelliana © Photo Scala, Florence
Άνθρωποι από τον δρόμο ποζάρουν για τους αγίους του
Πέρα από τα κηρύγματα, οι επιλογές που έκανε για τις εικονογραφήσεις έφεραν την ίδια λογική: έργα απλά, χωρίς ιδιαίτερα διακοσμητικά στοιχεία και ωραιοποιήσεις, νατουραλιστικές απεικονίσεις σαν και αυτές που συναντά κανείς στη λαϊκή τέχνη. Ο Καραβάτζο τράφηκε με αυτές τις εικόνες, με αυτά τα νοήματα. Μια ζωή καλούσε απλούς ανθρώπους από τον δρόμο, κανονικούς πολίτες, φτωχούς, αξύριστους, με εξαθλιωμένα ρούχα και τους έκανε αγίους στα έργα του. Απέφευγε τα έντονα χρώματα, οι σκιές και η μαγεία του κιαροσκούρο (φως και σκιά) όρισαν την παλέτα του. Μια παλέτα πιστή στον ρεαλισμό, στην λιτότητα και την ταπεινοφροσύνη που όφειλε να έχει ο σωστός Χριστιανός της εποχής.
Με αυτό το δεδομένο για την κοσμοθεωρία του Καραβάτζο, κοιτάζω τις εικόνες που κυκλοφόρησαν ενόψει της μνημειακής όπως φαίνεται έκθεσης που ετοιμάζει η Εθνική Πινακοθήκη στο Λονδίνο, στο πλαίσιο του εορτασμού των 200 ετών από την ίδρυσή της -και ναι δεν αποφεύγει κανείς την σκέψη ότι πριν τρία χρόνια η Ελλάδα γιόρταζε την ανεξαρτησία της.
Ολη η έκθεση αφορά αυτό το ένα έργο, το τελευταίο που ζωγράφισε στη ζωή του λίγο πριν πεθάνει με φριχτούς πόνους ο Καραβάτζο. Ήδη τον είχε επηρεάσει η αρρώστια του και είχε ένα ελαφρύ τρέμουλο που κάπως διαπερνά τον καμβά του. Ζωγράφισε «Το μαρτύριο της αγίας Ούρσουλα» το 1610. Όμως μόλις το 1980 του αποδόθηκε τελικά ο πίνακας, αφού εντοπίστηκε στα αρχεία ένα γράμμα που ανέγραφε ότι ο πίνακας έγινε κατόπιν σχετικής ανάθεσης στον Καραβάτζο από τον πατρόνα του Μαρκαντόνιο Ντόρια. Το γράμμα αυτό εκτίθεται μαζί με τον πίνακα και μαρτυρά τις τελευταίες μέρες του Ιταλού δημιουργού.
Ο δολοφόνος, αψύς, Καραβάτζο
Το έργο ταξίδεψε από τη Νάπολη στις 27 Μαϊου και έφτασε στον αγοραστή του, στη Γένοβα, στις 18 Ιουνίου του 1610. Ένα μήνα μετά, στις 18 Ιουλίου του 1610, πέθανε προσπαθώντας να φτάσει στη Ρώμη, προκειμένου να πάρει χάρη από τον Πάπα για έναν φόνο που είχε κάνει το 1606 με αποτέλεσμα να αναγκαστεί να εγκαταλείψει την Ρώμη για να μην φυλακιστεί.
Ο ιδιοσυγκρασιακός Καραβάτζο που πάντα έμπλεκε με τον νόμο, μάλωνε, προκαλούσε δολιοφθορές, γλεντούσε χωρίς όριο, φρόντισε σε αυτό τον τελευταίο πίνακα να ενθέσει και τον ίδιο του τον εαυτό. Ζωγράφισε το πρόσωπό του, να κοιτά πάνω από τον ώμο της αγίας τη στιγμή που την θανατώνουν. Η αγία γέρνει το κεφάλι μπροστά, πίσω της ο Καραβάτζο γέρνει το κεφάλι προς τον ουρανό σαν να πονάει, να υποφέρει ο ίδιος. Να φέρει ο ίδιος τις πληγές.
Βλέπουμε τον Ούνο που αρνήθηκε να παντρευτεί επειδή δεν ήταν χριστιανός, να την τρυπάει με το βέλος του. Η δραματικότητα της στιγμής σαν πίδακας αναδύεται από τον πίνακα, σχεδόν βλέπεις τα σώματα να κινούνται: η επίθεση με το βέλος, το σώμα της αγίας που βυθίζεται, τα χέρια που την κρατούν για να μη διαφύγει. Τα χέρια της σηκώνονται στην καρδιά, εκεί που χτυπήθηκε, τα χέρια του Ούνου βρίσκονται σε θέση επίθεσης, των φίλων του είναι σαν αρπακτικά που κρατούν το σώμα της αγίας. Το κιαροσκούρο στεφανώνει τη σκηνή και την οδυνηρή της απόχρωση.
Yπογράφοντας στο αίμα από το κεφάλι του Ιωάννη του Βαπτιστή
Η βία κυρίαρχει ως τέλους στα έργα του Καραβάτζο. Μαζί και οι συχνές απεικονίσεις άσκησης ανδρικής βίας σε γυναίκες -ένα ακόμα πεδίο για να ξανά-δούμε τα έργα του. Η Εθνική Πινακοθήκη παρουσιάζει μαζί ένα έργο από τη συλλογή της, το «Η Σαλώμη παραλαμβάνει την κεφαλή του Ιωάννη Βαπτιστή». Ένας αιχμηρός διάλογος με θέμα τη βία. Την υποταγή του ελεύθερου και αδέσμευτου. Το ερωτικό στοιχείο ελλοχεύει. Ο Καραβάτζο ζωγράφισε αυτό το έργο λίγο πριν το 1610, ήταν δηλαδή ένα από τα τελευταία του, με διαφορά μηνών ίσως από «Το μαρτύριο της Αγίας Ούρσουλας».
Η Σαλώμη παίρνει την κεφαλή του Ιωάννη αποστρέφοντας το βλέμμα όμως, χλωμή. Νιώθει ένοχη; Χρησιμοποιεί τον μανδύα της για να αγγίξει το πιάτο που φέρει την κεφαλή, γυρίζει το κεφάλι της τόσο πολύ που βλέπεις τις ρυτίδες στην άκρη του λαιμού της καθώς τον περιστρέφει. Ο εκτελεστής είναι περήφανος, απλώνει το χέρι κρατώντας από τα μαλλιά τον Άγιο, ένα χέρι ρωμαλέο αδίστακτο, ενώ το άλλο του χέρι ακουμπά το φονικό όπλο, το ξίφος. Μια γυναίκα πίσω με τα χέρια σταυρωμένα κάτω από το κεφάλι θρηνεί ή φρίττει. Η υπογραφή του Καραβάτζο βρίσκεται μέσα στο αίμα που βγαίνει από την κεφαλή του Ιωάννη.
Έζησε μέσα στη βία, ζωγράφισε τη βία, δεν βρήκε ποτέ αποκούμπι και γαλήνη όπως οι άγιοι του μετά τον θάνατο. Βρήκε όμως και αυτός την δόξα, την επωνυμία, την μετά θάνατον βασιλεία στον κόσμο των θνητών και της τέχνης. Ουρές αναμένεται να συγκεντρωθούν στην αίθουσα 46 της Εθνικής Πινακοθήκης στο Λονδίνο με την είσοδο δωρεάν -όπως αξίζει, όπως πρέπει να γίνεται για τέτοια παγκόσμια αριστουργήματα.
Χωρίς ανδρικό πρότυπο, με σύνδρομο εγκατάλειψης
Ο Καραβάτζο, γιός ενός μάστορα, είδε στην επιδημία της βουβωνικής πανώλης να χάνονται όλα τα ανδρικά μέλη της οικογένειάς του. Έμεινε ως παιδί χωρίς αντίστοιχα πρότυπα, με ένα σύνδρομο εγκατάλειψης. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι αυτό τον οδήγησε στην ομοφυλοφιλία. Η αλήθεια είναι ότι για αυτόν η σεξουαλικότητα ήταν πληθωρική και δεν γνώριζε φύλο. Πληθωρική και αυτοκαταστροφική ήταν και η ανάγκη του να συγκρούεται, να επιβάλλεται, να νιώθει σημαντικός. Κάποια φορά πέταξε στο πρόσωπο ενός σερβιτόρου ένα καυτό πιάτο με αγκινάρες επειδή είχαν μαγειρευτεί σε βούτυρο και όχι σε λάδι όπως προτιμούσε ο ίδιος…
Χρησιμοποιούσε ιερόδουλες ως μοντέλα για τους πίνακές του και συγκρούστηκε με προαγωγούς. Κάποιοι λένε ότι για ένα διάστημα υπήρξε και ο ίδιος προαγωγός. Δολοφόνησε έναν άνδρα μέσα σε γήπεδο του τένις μάλλον για χάρη μιας γυναίκας και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Ρώμη όπου καθιερώθηκε, πλούτησε, δοξάστηκε για να πάει στη Νάπολη και μετά στη Μάλτα.
Έλεγε ότι θα επιστρέψει στην Ρώμη αφού ήταν πεπεισμένος ότι ο Πάπας θα του δώσει χάρη λόγω του μεγαλειώδους ταλέντου του. Δεν τα κατάφερε, πέθανε επιστρέφοντας στην Ρώμη από την Νάπολη. Για την ακρίβεια, ενώ ξεκίνησε από την Νάπολη, για άγνωστο λόγο βρέθηκε στη φυλακή στην πόλη Πάλο. Όταν αποφυλακίστηκε πήρε ένα άλογο για να προλάβει να φτάσει στο λιμάνι του Έρκολε. Ηταν καλοκαίρι με ζέστη αφόρητη, ο ίδιος ήταν άρρωστος, ταλαιπωρημένος. Με το που έφτασε εκεί πέθανε. Ήταν 38 ετών. Η ταφή του έγινε χωρίς να αναγραφεί το όνομά του. Άγνωστο που.