H Πάσκουα Βοργιά και ο Παύλος Φυσάκης ανοίγουν τα κουτιά με τις οικογενειακές φωτογραφίες, προσθέτουν δικές τους και δημιουργούν μια φωτογραφική έκθεση όπου η μνήμη γίνεται όχι νοσταλγία, αλλά λήμμα, τεκμήριο της Ιστορίας μας.
Στους κάτω ορόφους του Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός, στην πλατεία Καρύτση, κάνουν πρόβες για μια επικείμενη συναυλία -ακούω την επίμονη βιόλα. Στέκομαι μπροστά σε μια μεγεθυμένη -με τον κόκκο σχεδόν τρισδιάστατο- καρτ ποστάλ από το Μπελίζ. Ενας άνδρας, σε μια αιώρα, μπροστά στη θάλασσα. Είναι η πρώτη στάση μέσα στην έκθεση Documents of Breathing, της Πάσκουα Βοργιά και του Παύλου Φυσάκη, που άνοιξαν τα οικογενειακά φωτογραφικά αρχεία τους και δημιούργησαν μια αφήγηση που ξεπερνά την ταυτοτική και καταγωγική τους ποιότητα, φτάνουν στο συλλογικό, στη μνήμη, στην Ιστορία που κοινά βιώνουμε.
Ο τίτλος της έκθεσης που οργανώνει το Ιδρυμα Ωνάση, είναι ένα δάνειο από αρχαίο αιγυπτιακό ταφικό κείμενο, ένα ξόρκι που δίνει στον νεκρό το δικαίωμα στη μεταθανάτια ζωή. Θάνατοι και γεννήσεις, έρωτες και συντριβή, επαναστάσεις και καταβυθίσεις χωράνε σε αυτή την έκθεση φωτογραφιών και βίντεο όπου το σώμα είναι κυρίαρχο.
Αν και μιλάμε για ένα αρχείο ιστορίας, δεν μπορώ να λησμονήσω τον Ακραμ Καν να μου λέει ότι το σώμα μας είναι ένα αρχείο. Το αρχείο. Δίπλα στην καρτ ποστάλ δύο Ατλαντες, συνθέσεις φωτογραφιών από τα προσωπικά αρχεία της Βοργιά και του Φυσάκη. Ματιές μέσα σε αυτά που βίωσαν οικογενειακά, κυρίως μέσα από τα μάτια τους ως παιδιά και ξαφνιάζομαι καθώς νομίζω ότι κάπου έχω ξαναδεί αυτές τις εικόνες, σε ένα δικό μου οικογενειακό άλμπουμ.
Ετσι είναι. Οι εικόνες αυτές δεν είναι τελικά προσωπικές αλλά κοινές, φέρουν ένα βίωμα καθολικό. Εχει ενδιαφέρον ότι η έκθεση αυτή που οργανώνεται από το Ιδρυμα Ωνάση ήρθε να κατοικήσει εδώ, σε αυτό το κτίριο που αποτελεί έναν απορροφητικό πόρο της πόλης, ένα αρχείο που ενσωματώνει μνήμες, βιώματα της Αθήνας και των πολιτών. Παρατηρώ την μητέρα του Παύλου Φυσάκη καθισμένη σε έναν βράχο σαν γοργόνα της Κοπεγχάγης και βλέπω αμέτρητες θείες και φίλες της οικογένειας σε ανάλογες πόζες στα οικογενειακά άλμπουμ.
Το πίσω μέρος των φωτογραφιών και η αφιέρωση «στον Θεό που πιστεύω»
Σε μια εποχή που η ψηφιακή μορφή και η καταιγίδα εικόνων που χάνονται και ξεχνιούνται στο αρχείο του κινητού, ή παραμορφώνονται για να υπηρετήσουν τον ναρκισσισμό της στιγμής, η χάρτινη απτή απόδειξη που φθείρεται όπως φθείρεται και το σώμα μας, η τυπωμένη φωτογραφία, γίνεται υλικό εκθεσιακό. Σπάνιο και εύθραυστο. Βρίσκουμε όχι μόνο φωτογραφίες των Βοργιά και Φυσάκη, αλλά και άλλες από το βάθος της οικογενειακής ιστορίας.
Ανοιξαν ντουλάπια, μπαούλα, συρτάρια κούτες και βγήκαν τα πάντα για να στηθεί αυτή η έκθεση. Όπως τα ρομάντζα από τα περιοδικά που διάβαζε η γιαγιά του Παύλου Φυσάκη.
Εικόνες κόπηκαν και δημιουργήθηκε μια νέα αφήγηση με μυστήριο, απειλή, έρωτα, φυγή. Ισως και να ήταν οι σελίδες στις οποίες ως παιδί εστίαζε ο Φυσάκης, όταν ξεφύλλιζε τα περιοδικά της γιαγιάς.
Η πρώτη ενότητα, ο πρώτος τοίχος, κλείνει με ένα κολλάζ λευκών εικόνων, που είναι η πίσω μεριά των φωτογραφιών. Κάποιες φέρουν αφιερώσεις -ξεχωρίζω μια της μητέρας του, Καίτης, προς τον πατέρα του. «Στο θεό που πιστεύω».
Στην περιήγησή μου στην έκθεση, με ασυνήθιστα πολύ κόσμο για μεσημέρι καθημερινής, κάθε τόσο πλησιάζουν τον Παύλο και την Πάσκουα επισκέπτες και ζητούν εξηγήσεις, κάνουν ερωτήσεις. Μια αναπάντεχη, ασυνήθιστη διαδραστική διαδικασία εξελίσσεται, ένας ενεργός διάλογος ενδεικτικός όσων ενεργοποιεί η έκθεση.
Aκολουθούν μεγάλες, μαύρες επιφάνειες, που φέρουν μέσα μικρές ασπρόμαυρες εικόνες -η πανέμορφη θεία Αγάπη, κομψότατη, με γόβες, γονατισμένη προσεύχεται σε μια εκκλησία στη Νάξο. Λίγο παραπέρα, η μητέρα Καίτη, με κάπως τολμηρό μαγιό, σαν σταρ στην παραλία. Στη μέση ένα στρατιωτικό αεροπλάνο της Πολεμικής Αεροπορίας, σε μια παραλία, κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο. Μέσα η μητέρα και η γιαγιά του Παύλου Φυσάκη.
«Είναι η αρχή όλου του έργου. Είναι μια κομβική φωτογραφία. Η πρώτη που φτιάξαμε. Δεν έχω καμία ανάμνηση από αυτήν. Όταν αφήσαμε το οικογενειακό σπίτι στο Αιγάλεω βρήκα ανοργάνωτο σε ένα γραφείο το φωτογραφικό αρχείο. Πήρα τις εικόνες σε ένα χάρτινο κουτί και άρχισα να το ψάχνω με την Πάσκουα. Την είχε βγάλει ένας από τους πλανόδιους φωτογράφους που φωτογράφιζε λουόμενους, υποθέτω κατά παραγγελία του παππού μου. Εκείνη την εποχή χρησιμοποιούσαν χάρτινο αρνητικό, επειδή δεν χρειαζόταν σκοτάδι (λεγόταν ηλιοτυπία). Κάτι σαν το polaroid της εποχής. Αυτό με οδήγησε να κάνω πολλές εικόνες σε αρνητικό», εξηγεί ο Παύλος Φυσάκης.
«Το σημαντικό είναι ότι ο αδελφός του παππού μου ήταν καπετάνιος στο ΕΛΑΣ και εξαϋλώθηκε από τις ναπάλμ. Οι ναπάλμ έπεφταν από αεροπλάνα τέτοιου τύπου. Εχει ενδιαφέρον πως γίνονται αυτοί οι συμβιβασμοί. Ναι, η ιστορία γράφεται από τους νικητές. Ο παππούς μου ουσιαστικά δημιούργησε μια νέα ανάμνηση για την οικογένειά του που συνδέεται με τη δική του απώλεια. Σαν το αεροπλάνο που του σκότωσε τον αδελφό. Ετσι μείναμε πολύ σε αυτή την εικόνα και διαμορφώσαμε την έκθεση».
Με αυτή την εξήγηση-κλειδί πίσω από την κομβική φωτογραφία που θα μπορούσε να είναι καρτποστάλ ανέμελης οικογενειακής στιγμής, πορευόμαστε στην έκθεση. Κάθε φωτογραφία φέρει πίσω της τεκμήρια, κομμάτια, ατόφιας και ίσως και ακατέργαστης ιστορίας. Εικόνα του President παρακάτω και να η υπόμνηση ότι υπήρξε φωτογραφικός νόμος (να, και τα παιχνίδια των λέξεων με το υλικό της έκθεσης) για να οικοδομηθεί το ξενοδοχείο, ανεξάρτητα από τους νόμους που δεν επέτρεπαν να ορθωθεί ένα κτίριο πάνω από το ύψος της Ακρόπολης.
Η μητέρα, ντυμένη νύφη, συνδέεται με τα Ιουλιανά -Αύγουστος του 1965 ο γάμος της Κατερίνας. Στις 15 Ιουλίου είχε παραιτηθεί η κυβέρνηση Παπανδρέου κατόπιν παρέμβασης του βασιλιά Κωνσταντίνου, κατά παράβαση του Συντάγματος. Ιουλιανά και Αποστασία είναι οι τίτλοι που συνοδεύουν αυτή την ανέφελη εικόνα. Κάθε γεγονός δεμένο με την ίδια την ιστορία.
Εικόνες σαν λήμματα της Ιστορίας
Τα ελάφια στις επόμενες φωτογραφίες, που θυμίζουν ακαριαία τα μοναχικά ελάφια στις καμένες πλαγιές της Πάρνηθας μετά τη φωτιά του 2021. Aνήκει στο κεφάλαιο «Πόθος» που εκφράζει την επιθυμία, εκεί και ένα still από ένα super 8 soft porn που βρήκε η Πάσκουα στο αρχείο των γονιών της (προβάλλεται μάλιστα το βίντεο μέσα σε ένα ειδικό χώρο).
Παρακάτω η Λεωφόρος Μαραθώνος, το Μάτι, η απώλεια 102 ανθρώπων μέσα από έναν λίθο που νιώθεις ότι αχνίζει, η Ομόνοια παραδομένη στα ναρκωτικά.
«Είναι σαν λήμματα οι εικόνες αυτές. Με κείμενα που δεν έχουν προσωπικό ή συναισθηματικό τόνο. Πραγματικά σαν λήμματα», λέει η Πάσκουα Βοργιά.
Μια κεφαλή του Αγγελου Αντωνόπουλου από την παράσταση «Ο Μαρξ στο Σόχο» συνορεύει με το Youth Portrait του Γκέρχαρντ Ρίχτερ, που αποτυπώνει την Ulrike Meinhof, τη δημοσιογράφο και πρωταγωνίστρια της αριστερής γερμανικής οργάνωσης «Φράξια Κόκκινος Στρατός» (ανήκουν στο κεφάλαιο Denkraum).
Θαύματα, θάνατος και Επέκεινα
Μέχρι που οι λέξεις μπαίνουν στον χώρο. Στο δικό τους έργο. Παραθέματα γνωστών συγγραφέων από τον Μποντλέρ ως την Ατγουντ, τον Κάφκα, τον ΝτεΛίλο, του Κανέτι, τον Ηλία Πετρόπουλο ως κείμενα των Πάσκουα και Φυσάκη.
«Τα έχουμε ανασυνθέσει ώστε να φτιάχνουν μια νέα αφήγηση», μου εξηγεί η Πάσκουα. Η τελευταία φράση αυτή του Δάνδη. «Αγνός και άξιος να επισκεφθώ τα αστέρια».
Η έκθεση συνεχίζεται με διαφημιστικά πόστερ της Ακρόπολης μεγεθυμένα, μια άγνωστη καλλονή με μαγιό στην παραλία από το αρχείο του πατέρα του Παύλου Φυσάκη (ξαφνιάζομαι που δεν είναι η καλλονή μητέρα του Καίτη), μια θάλασσα που ριγεί και την εικόνα της γιαγιάς της Πάσκουα που έχει φύγει από τη ζωή. Είναι η ενότητα Θάνατος και Επέκεινα.
Τα έργα της έκθεσης είναι 62, με μια διαδρομή μέσα σε δυο μικρά δωμάτια για προβολές (το soft porn στο ένα, στο άλλο ένα βίντεο με ένα αμάξι που καίγεται, με το τραγούδι «Give me fire» που ακούγεται από ένα διπλανό βίντεο και δημιουργεί εντάσεις.
Εκεί και μια φωτογραφία της Πάσκουα που έβγαλε ο Φυσάκης όταν αυτή ήταν έγκυος στην κόρη τους, Κατερίνα. Η Πάσκουα φορά μια μάσκα του γιου της Αρίστου). Μην ξεχάσω την αναφορά στο μαγικό δαχτυλίδι που όντως υπάρχει σε χωριό στα βουνά του Ρεθύμνου και λέγεται ότι ανήκε σε μια μάγισσα του 1800 και θεραπεύει προβλήματα όρασης. Ανήκει στον Κωνσταντή, 90 ετών, εγγονό της γυναίκας που βρήκε το δαχτυλίδι στον κορμό ενός δέντρου, όπου το έκρυψε η μάγισσα όταν τον κυνήγησαν οι Τούρκοι.
Η έκθεση συνεχίζεται ως και τις 17 Μαΐου. Η είσοδος είναι ελεύθερη.