Η Λίνα Μενδώνη σε μια συνέντευξη ποταμό απαντά για την επιδότηση των κενών θέσεων λόγω covid. Τις πιέσεις στην επιτροπή λοιμωξιολόγων και όσα έχουν ειπωθεί στις συσκέψεις. Τις αλλαγές στην ασφάλιση και αμοιβή καλλιτεχνών στις πρόβες. Την επόμενη μέρα στο EMΣΤ και το Ακροπόλ. Τον ανασχηματισμό. Και όχι μόνο.
Απαντήσεις σε κρίσιμα ζητήματα δίνει η Λίνα Μενδώνη μέσα από αυτή τη συνέντευξη που εστιάζει στα δεινά που έφερε η πανδημία στον χώρο των παραστατικών τεχνών και φτάνει ως την επόμενη μέρα του ΕΜΣΤ, τη στελέχωση του Ακροπόλ, τα ζητήματα μαύρης εργασίας, το 1,5 δις από το Ταμείο Ανάκαμψης για τον Πολιτισμό.
Απαντά για την σε κρίση σχέση με τους καλλιτέχνες, για την έκπληξη της κινηματογραφικής κοινότητας και το ΔΣ του ΕΚΚ, για τη σχέση με την Ολγα Κεφαλογιάννη, τις φήμες περί ανασχηματισμού, την επιδότηση των κενών θέσεων στα θέατρα, τα νέα επιδόματα μέσω του Μητρώου, αλλά και για τις διαρκείς αυτοψίες που κάνει ανά την Ελλάδα, όσο στην Αττική κυρίως ο σύγχρονος Πολιτισμός βράζει. Αποκαλύπτει δε εισηγήσεις που ακούει στην επιτροπή λοιμωξιολόγων και όχι μόνο για τη λειτουργία θεάτρων και μουσικών σκηνών με μεγαλύτερη πληρότητα.
Eπισκέφθηκα πρόσφατα την περιοδική έκθεση Ubuntu στο ΕΜΣΤ. Εξαιρετική έκθεση, με σπουδαία έργα. Αναρωτιέμαι γιατί καθυστερεί τόσο η τοποθέτηση καλλιτεχνικού διευθυντή στο Μουσείο. Και μάλιστα ενώ εδώ και μήνες φημολογείται ότι θα αναλάβει τη θέση η Κατερίνα Γρέγου.
Η συγκεκριμένη περιοδική έκθεση είναι πολύ σημαντική, διεθνούς εμβέλειας, με υψηλής Τέχνης έργα. Μπορεί να προσελκύσει ένα κοινό σημαντικό, είτε αγαπά τη σύγχρονη τέχνη, είτε ενδιαφέρεται να μάθει. Το ΕΜΣΤ άνοιξε τον Φεβρουάριο για να κλείσει δύο εβδομάδες μετά, εξαιτίας της πανδημίας. Όταν λειτούργησε ξανά η Βουλή, τον Ιούλιο, τηρήσαμε την δέσμευσή που πήραμε όταν ανοίξαμε το Μουσείο: Θεσμοθετήσαμε τη θέση διοικητικού και οικονομικού διευθυντή -στο νόμο για το Ακροπόλ- προκειμένου να ξεκινήσει η διαδικασία πρόσληψής του, μέσω ΑΣΕΠ. Είχα πει ότι θα ξεκινήσουμε με αυτή την πρόσληψη για να συνεχίσουμε αμέσως μετά με τον καλλιτεχνικό διευθυντή.
Για ποιο λόγο να προηγηθεί ο διοικητικός διευθυντής;
Είναι θέμα σωστής λειτουργίας του Μουσείου. Αν αναλάβει ο καλλιτεχνικός διευθυντής και αμέσως επιφορτιστεί με την καθημερινότητα της διοίκησης, τότε το ξεκίνημα δεν θα είναι σωστό. Αποφασίσαμε να κινηθούν σχεδόν παράλληλα οι διαδικασίες για τον καλλιτεχνικό και τον διοικητικό διευθυντή. Συγχρόνως, θεωρήσαμε αναγκαίο να φτιαχτεί ο οδικός χάρτης για το πώς πρέπει να προχωρήσει ένα τέτοιο μουσείο.
Και η Κατερίνα Γρέγου;
Στην κυρία Γρέγου αναθέσαμε μια ειδική μελέτη: Να εκπονήσει αυτόν τον οδικό χάρτη.
Αρα, ήδη δουλεύει για λογαριασμό του ΕΜΣΤ;
Αυτή είναι η έμπλοκή της αυτή τη στιγμή.
Αυτό δεν αποκλείει ότι μελλοντικά θα τη δούμε στη θέση του καλλιτεχνικού διευθυντή υποθέτω… Αλήθεια, ποιο είναι το χρονοδιάγραμμα για τους δυο διευθυντές;
Θέλω να πιστεύω ότι αρχές του 2021 θα έχουμε διοικητικό διευθυντή και κάπου εκεί, λίγο πριν ή λίγο μετά, θα έχουμε και τον καλλιτεχνικό διευθυντή.
Η κυρία Γρέγου πότε πρέπει να σας παραδώσει τον οδικό χάρτη;
Στα τέλη Νοεμβρίου. Ομως να λάβετε υπόψη ότι εξ αιτίας της πανδημίας ίσως καθυστερήσει λίγο.
Τις τελευταίες μέρες ακούγεται ότι μπορεί να υπάρχουν εκπλήξεις σε σχέση με την προσφυγή στη δικαιοσύνη της προηγούμενης διευθύντριας του ΕΜΣΤ, της κυρίας Κοσκινά.
Δεν γνωρίζω κάτι.
Απ’ ότι γνωρίζω η υπόθεση προσφυγής της κυρίας Καφέτση έχει λήξει δεν υπάρχει ζήτημα επιστροφής της, όμως της κυρίας Κοσκινά αν δεν κάνω λάθος παραμένει ανοιχτή, δεν έχει τελεσιδικήσει.
Προφανώς, μια απόφαση δικαστηρίου, αν μάλιστα είναι τελεσίδικη, πρέπει να γίνει σεβαστή από τη διοίκηση. Ομως, επειδή η συγκεκριμένη θέση είναι με θητεία δεν σημαίνει ότι αυτόματα αποκαθίσταται ο προσφεύγων. Εξαρτάται πώς θα είναι διατυπωμένη η απόφαση. Θα σας θυμίσω ότι είχαμε και την περίπτωση της κυρίας Βενάκη στο Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου που κανονικά θα επέστρεφε για μερικές ημέρες, διότι είχε ολοκληρωθεί η θητεία της. Απλώς, επειδή η κατάσταση στο Κέντρο ήταν τότε απολύτως ασταθής, κρίναμε ότι θα έπρεπε να παραμείνει για μερικούς μήνες.
Oι απειλές στον χώρο του κινηματογράφου
Μιλώντας για το Κέντρο Κινηματογράφου, μετά τη νέα καταιγίδα με την παραίτηση σύσσωμου του ΔΣ, προκάλεσε έκπληξη ότι μέσα σε 4 ημέρες ορίστηκε νέο ΔΣ με σημαντικές προσωπικότητες. Κανείς δεν πίστευε ότι αυτό που λέμε «σοβαρός άνθρωπος» θα αναλάμβανε.
Ηταν μια επιλογή που έγινε δεκτή με θετικά σχόλια και πολλές προσδοκίες. Όλα τα πράγματα ωριμάζουν. Όταν πριν από ένα χρόνο αναζητούσαμε μέλη για το ΔΣ του ΕΚΚ ήταν τόσο ζοφερή η εικόνα που είχαν όλοι σχηματίσει για το Κέντρο, που πραγματικά, πολλοί στους οποίους είχαμε απευθυνθεί, ήταν από διστακτικοί ως αρνητικοί. Η εικόνα του Κέντρου ήταν εξαιρετικά κακή τα προηγούμενα χρόνια.
Και τι άλλαξε τώρα; Και με δεδομένες μάλιστα τις τεράστιες δυσκολίες που έφερε η πανδημία.
Επαιξε ρόλο το γεγονός ότι η κινηματογραφική κοινότητα αναγνώρισε την προσπάθεια που έκανε μέχρι ενός σημείου το προηγούμενο ΔΣ. Επίσης η κινηματογραφική κοινότητα κατάλαβε -κυρίως μέσω του ειδικού προγράμματος για το covid- ότι το υπουργείο δεν έχει καμία εξάρτηση. Από κανέναν. Σε έναν χώρο που έχει ταλανιστεί εδώ και χρόνια, έπρεπε να λειτουργήσουν τα πράγματα με ηθική και αξιοκρατία. Πιστεύω ότι αυτή τη θέση του υπουργείου την κατάλαβε και την εκτίμησε στο μεγαλύτερο μέρος της η κινηματογραφική κοινότητα. Για τις 1.300 -και πλέον- υποψηφιότητες που υποβλήθηκαν για το ειδικό πρόγραμμα δεν υπάρχει κανείς που να μπορεί να πει ότι η πολιτική ηγεσία του ΥΠΠΟA επιχείρησε να παρέμβει. Επίσης, εκτός από το ΕΚΚ υπάρχει και το Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Με τους ανθρώπους του Φεστιβάλ, όχι απλώς έχουμε άριστη συνεργασία, αλλά, εν μέσω πανδημίας, κάναμε μαζί πολλά και ενδιαφέροντα πράγματα. Αυτό το γνωρίζουν οι άνθρωποι που ασχολούνται με το σινεμά. Χτίστηκαν αυτό τον χρόνο και δομήθηκαν σχέσεις στον χώρο του κινηματογράφου με αποτέλεσμα τα νέα μέλη του ΔΣ να ανταποκριθούν θετικά στην πρόσκλησή μας.
Το απερχόμενο ΔΣ έκανε καταγγελίες για πιέσεις, επιθετική στάση ατόμων του χώρου. Κάτι που καταγγέλλεται εδώ και χρόνια. Πώς θα λειτουργήσει σε αυτό το κλίμα το νέο ΔΣ; Τι διαβεβαιώσεις υπάρχουν ότι δεν θα υποστούν την ίδια επίθεση; Μπορούν να προστατευθούν;
Στην πρώτη συνάντηση με το νέο ΔΣ, το πρώτο πράγμα που τους είπαμε ήταν ότι και εγώ και ο γενικός γραμματέας σύγχρονου πολιτισμού είμαστε εδώ για να στηρίξουμε τις επιλογές και τη δουλειά τους. Αυτό είναι το μήνυμα που δώσαμε. Είμαστε εδώ για να τους στηρίξουμε. Αλλά πιστεύω ότι και η καθολική αποδοχή της σύνθεσης του ΔΣ λειτουργεί ως ασπίδα. Αν μάλιστα προχωρήσει γρήγορα η διαδικασία του ειδικού προγράμματος όπως και το σχέδιο νόμου που ετοιμάζουμε, έτσι όπως θέλουμε και η κινηματογραφική κοινότητα και το ΔΣ και ο Νικόλας Γιατρομανωλάκης και εγώ, τότε πλέον θα κατοχυρωθεί η αλλαγή σελίδας στην πορεία του Κέντρου Κινηματογράφου.
Η κρίση στη σχέση με ηθοποιούς-μουσικούς
Τη στιγμή, λοιπόν, που έχει δημιουργηθεί αυτή η σχέση με την κινηματογραφική κοινότητα, στο χώρο των παραστατικών τεχνών, η σχέση του ΥΠΠΟA με αυτούς τους δημιουργούς είναι η απολύτως αντίθετη. Μιλάτε με τους καλλιτέχνες;
Μιλώ κι έχω και πολλούς φίλους στον χώρο, χρόνια τώρα. Περνώ πολλά βράδια συζητώντας μαζί τους. Αναγνωρίζουν ότι η παθογένεια δεκαετιών ανέβηκε τώρα στον αφρό. Δεν ασχολήθηκε κανείς μαζί τους. Ολοι γνώριζαν ότι δουλεύουν στις πρόβες χωρίς να πληρώνονται και χωρίς ασφάλιση. Τι έκαναν; Βρισκόμαστε με την πλάτη στον τοίχο, αλλά είμαστε από την ίδια πλευρά. Θα βρούμε τις λύσεις. Και το μόνο βέβαιο είναι ότι η κατάσταση αυτή δε μπορεί να συνεχιστεί.
Δεν εννοώ μόνο τους θεσμικούς εκπροσώπους, αυτούς που έχουν θέση σε σωματεία και όργανα των καλλιτεχνών…
Ούτε εγώ. Μιλώ, όπως σας είπα, και με τους θεσμικούς, αλλά και με μεμονωμένους καλλιτέχνες. Εχουν έρθει πολλοί στο γραφείο μου και έχω επιλέξει να μη το δημοσιοποιώ. Τους έχω ακούσει και για τα θέματα της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης. Ηρθαν να μιλήσουμε επειδή άκουσαν σε συνέντευξή μου ότι θέλω να δημιουργηθεί ένα νέο πλαίσιο για την καλλιτεχνική εκπαίδευση. Σε συνεννόηση με το υπουργείο Παιδείας να βρεθεί ο τρόπος να διαβαθμιστούν και να αντιμετωπιστούν διαφορετικά οι σχολές των παραστατικών τεχνών. Ηδη, συγκροτήθηκε η κοινή επιτροπή. Επιδιώκουμε όμως -και είναι δική μας δουλειά αυτό, δουλειά του ΥΠΠΟΑ- μέσα στο 2021 να έχουμε ξεκαθαρίσει το μέρος της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης που μας αναλογεί. Ηρθαν σπουδαστές στο γραφείο μου και μου περιέγραψαν τις συνθήκες λειτουργίες των δραματικών σχολών. Σας ομολογώ ότι τρόμαξα.
Προφανώς το θέμα της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης είναι σημαντικό. Όμως αυτή τη στιγμή, μετά την πανδημία μιλάμε για το επείγον ζήτημα της οικονομικής και όχι μόνο επιβίωσης των καλλιτεχνών. Εχουν περάσει επτά μήνες από την πανδημία και δεν έχουν ανακοινωθεί τα πρωτόκολλα λειτουργίας θεάτρων και σκηνών. Και μάλιστα θυμάμαι σε συνεντεύξεις σας από τον Σεπτέμβριο να λέτε ότι εντός των προσεχών ημερών θα ανακοινωθεί. Σήμερα που μιλάμε είναι 6 Οκτώβρη και ακόμα τίποτα. Εντωμεταξύ πρεμιέρες αναβάλλονται και δεν μπορεί να γίνει εκτίμηση για τον τρόπο λειτουργίας, την κάλυψη θέσεων κ.ο.κ.
Είχαμε πει από την αρχή ότι μέσα στον Σεπτέμβριο θα ξέρουμε πώς θα λειτουργήσει η χειμερινή σεζόν. Αυτό είχαμε προγραμματίσει και για αυτό θέσαμε εγκαίρως τα ερωτήματά μας προς τον ΕΟΔΥ και την επιτροπή των λοιμωξιολόγων. Θέλαμε αρχές Σεπτεμβρίου να έχουμε την τελική εικόνα και στη συνέχεια να ενημερώσουμε καλλιτέχνες και παραγωγούς. Όμως, λίγο πριν τον Δεκαπενταύγουστο ξεκίνησε η αύξηση των κρουσμάτων οπότε άλλαξε όλος ο σχεδιασμός. Αυτό που θέλω να πω και νομίζω ότι το ξέρουν όλοι πλέον, είναι ότι το υπουργείο Πολιτισμού δεν αποφασίζει για τα μέτρα που θα ληφθούν. Κάνει τις εισηγήσεις του και μετά το υπουργείο Υγείας, η επιτροπή των λοιμωξιολόγων, ο ΕΟΔΥ, η Πολιτική Προστασία και συνολικά η κυβέρνηση αποφασίζει τι τελικά πρέπει να γίνει.
Είναι σαφές αυτό που περιγράφετε. Όμως είναι σημαντικό και ως δημόσια πίεση, αλλά και ψυχολογικά ακόμα, να ακούσουν οι καλλιτέχνες και το κοινό από το στόμα σας ότι πρέπει να ανοίξουν τα θέατρα και οι σκηνές.
Μα, το έχω πει. Και αυτή τη στιγμή συζητώ καθημερινά με τους γιατρούς… Ισως δεν είναι σωστό να το λέω –καθώς οφείλουμε τα μέγιστα στους γιατρούς- όμως είναι η αλήθεια: Πιέζουμε την επιτροπή, τους εμπλεκόμενους, να καταλήξουν στα δεδομένα, προκειμένου να ανακοινωθούν το συντομότερο και να εκδοθούν αμέσως τα υγειονομικά πρωτόκολλα, ώστε να μάθουν οι δημιουργοί –και μεις μαζί τους- πώς θα πορευθούμε.
Προσπαθώ να μπω στο μυαλό των ανθρώπων της επιτροπής. Βλέπουμε τι γίνεται σε εστιατόρια, μέσα μαζικής μεταφοράς. Κι όμως οι δομές πολιτισμού που λειτούργησαν υποδειγματικά το καλοκαίρι τώρα δεν λειτουργούν. Τι τους λέτε;
Είμαι σε καθημερινή επαφή μαζί τους. Πιστεύω απόλυτα ότι αν κλείσει ο χώρος των Τεχνών θα χρειαστεί να καταφύγουμε όλοι σε ψυχίατρο. Είναι θέμα που δεν αφορά μόνο στους καλλιτέχνες, αφορά κάθε πολίτη. Καταλαβαίνω, βέβαια, ότι φοβούνται οι ειδικοί τις συναθροίσεις κοινού αυτή την εποχή. Βλέπουμε όμως τι γίνεται στις πλατείες και παρεμβαίνει η αστυνομία. Εδώ δεν είναι το ίδιο. Αυτό εξηγούμε. Ζητάμε να μας δώσουν οδηγίες ασφαλούς λειτουργίας. Οχι αναστολή.
Η αναφορά σε «μπουζουκτσήδες»
Ισως δεν έχουν επαφή, τριβή με τον χώρο του Πολιτισμού, με τη λειτουργία του. Οποιος βρέθηκε το καλοκαίρι στις δράσεις του Φεστιβάλ, του ελεύθερου θεάτρου, στις συναυλίες, είδε να τηρούνται ευλαβικά οι οδηγίες της επιτροπής. Ισως μόνο στα νοσοκομεία έβλεπε κανείς τέτοια Πτήρηση των κανόνων…
Αυτό είναι σωστό. Οταν έγιναν συναυλίες με τη μεγάλη συνάθροιση σε παραλίες και beach bar, κάποιοι θεώρησαν ότι ήταν εκδηλώσεις πολιτισμού. Ξέρετε, αισθάνθηκα εξαιρετικά δυσάρεστα, όταν μιλώντας για τους μουσικούς στην επιτροπή, κορυφαίος γιατρός μου είπε «καταλαβαίνω ότι αισθάνεσθε άσχημα επειδή πρέπει να υπερασπίζεστε τους μπουζουκτσήδες».
Μάλιστα…
Ωστόσο, υπήρξαν πολλοί που έδωσαν αφορμή στους ειδικούς. Υπάρχει η επιστημονική άποψη ότι όταν σε οποιοδήποτε κλειστό χώρο μαζεύονται πολλά άτομα, τότε δημιουργούνται οι προϋποθέσεις ανάπτυξης ιικού φορτίου. Moυ λένε κάποιοι «αφού κάποια θέατρα θα κάνουν παραστάσεις livestreaming, γιατί να μην το κάνουν όλα τα θέατρα; Γιατί να ανοίξουν»; Ακόμα και να αυξηθούν οι τιμές των εισιτηρίων έχει προταθεί, για να καλυφθούν τα έσοδα που χάνονται… Θα ήταν λάθος. Αυτή τη στιγμή πρέπει να κάνουμε -και θα κάνουμε- καμπάνια για να συστήσουμε στον κόσμο να πάει στο θέατρο. Οχι να τον απομακρύνουμε με αυξήσεις στις τιμές.
Πότε θα ανοίξουν οι σκηνές και πώς θα λειτουργήσουν;
Ο περιορισμός στην Αττική ισχύει ως και τις 12 Οκτωβρίου. Στη λοιπή Ελλάδα είναι κατά περίπτωση. Όμως για τους κλειστούς χώρους, περιμένοντας τις εξελίξεις στην Αττική, δεν έχουν δοθεί οδηγίες λειτουργίας, με εξαίρεση τους κινηματογράφους. Αυτό που έχει ήδη αποφασισθεί είναι να διαβαθμιστούν τέσσερα επίπεδα ανάλογα με την υγειονομική κατάσταση που επικρατεί σε κάθε περιοχή. Το πιο σκληρό είναι το τέταρτο επίπεδο, το lockdown, το οποίο και πάλι δεν θα είναι καθολικό, αλλά τοπικό. Στα άλλα τρία επίπεδα ο στόχος είναι να λειτουργούν κινηματογράφοι και χώροι παραστατικών τεχνών, ξεκινώντας από το πιο χαλαρό που θα έχει τη μεγαλύτερη ποσόστωση και ελευθερία.
Τι σημαίνει αυτό σε ποσοστό θέσεων που μπορούν να καλυφθούν;
Με 65% στο πρώτο επίπεδο, το πιο χαλαρό. Από εκεί και πέρα θα υπάρχει το δεύτερο επίπεδο και το τρίτο επίπεδο με 50% και 30% πληρότητα θέσεων και ανώτατο αριθμό ατόμων. Στην περίπτωση των αιθουσών με 300 θέσεις, το ανώτατο όριο θεατών θα είναι 90. Στις περιπτώσεις των αιθουσών από 300 θέσεις και πάνω, ο ανώτατος αριθμός θα είναι 150 θεατές. Ακριβώς το τι θα ισχύει θα ανακοινωθεί την Παρασκευή. Αντίστοιχα θα ισχύσουν περιορισμοί και στα μουσεία. Στην περίπτωση αυτή κριτήριο θα είναι τα άτομα ανά τετραγωνικό.
Το τρίτο επίπεδο είναι αυτό στο οποίο βρίσκεται σήμερα η Αττική;
Ακριβώς. Αν τις επόμενες 15 μέρες βελτιωθούν τα επιδημιολογικά, δεδομένα θα πέσουμε ένα επίπεδο παρακάτω, άρα θα μιλάμε για κάλυψη θέσεων στο 50%.
Αρα το χειρότερο είναι το 30%, το καλύτερο το 60-65% των θέσεων.
Ναι. Αλλά και αυτό είναι μια κατάκτηση. Από τη στιγμή που έχουν καθοριστεί τα τέσσερα επίπεδα και κάθε περιοχή θα ξέρει ανά δεκαπενθήμερο που βρίσκεται, θα επιτρέπει να προγραμματιστούν δράσεις.
Με ποιον τρόπο;
Θα σας πω ένα παράδειγμα. Μίλησα την Κυριακή με έναν καλλιτέχνη που ετοίμαζε την πρεμιέρα του για το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Οκτωβρίου στην Αθήνα. Όταν του εξήγησα πώς θα λειτουργεί το σύστημα, μου είπε «επομένως, εγώ μπορώ να προγραμματίσω να ξεκινήσω από τη Θεσσαλονίκη».
Επιδότηση των κενών θέσεων στις αίθουσες
Από εκεί που κατέληγαν οι παραστάσεις στη Θεσσαλονίκη, τώρα θα εκκινούν από εκεί…
Καλούμαστε όλοι να γίνουμε ευέλικτοι, να προσαρμοστούμε για να αντιμετωπίσουμε τις νέες συνθήκες.
Το μεγάλο ερώτημα είναι αν θα υπάρξει επιδότηση των κενών θέσεων, των θέσεων που λόγω των πρωτοκόλλων υγειονομικής ασφάλειας δεν μπορούν να καλυφθούν από το κοινό.
Ναι. Αυτό είναι κάτι που ήδη ετοιμάζουμε με το υπουργείο Εργασίας. Το υπουργείο Οικονομικών έχει συμφωνήσει να υπάρξουν ειδικά κονδύλια για την επιδότηση των θέσεων. Είναι στην ίδια λογική της επιδότησης θέσεων στα αεροπλάνα, που ίσχυε στην αρχή της πανδημίας. Αυτό που εμείς ζητήσαμε από το υπουργείο Εργασίας είναι σε τεχνικό επίπεδο, δηλαδή σε επίπεδο γενικών γραμματέων, να υπάρξει συνεργασία, ώστε να τεθούν κατάλληλες προϋποθέσεις για τις αίθουσες παραστατικών τεχνών.
Αυτό θα γίνει δηλαδή; Θα εφαρμοστεί η επιδότηση;
Ναι, θα γίνει.
Και θα είναι καθολικό; Θα αφορά κάθε αίθουσα παραστατικών τεχνών.
Ναι, θα είναι καθολικό. Θα αφορά θέατρα, μουσικούς και συναυλιακούς χώρους, καθώς και κινηματογράφους.
Και το υπουργείο Οικονομικών έχει συμφωνήσει ξεκάθαρα να δοθούν ειδικά κονδύλια; Συγνώμη που επιμένω, αλλά είναι κρίσιμο αυτό.
Απολύτως. Το υπουργείο Πολιτισμού εξαρτάται διαχρονικά από άλλα υπουργεία, κυρίως το Οικονομικών, το Εργασίας και το Εσωτερικών. Τι πρέπει να καταλάβουμε; Αλλο είναι το μοντέλο στην Ελλάδα και άλλο στη Γαλλία ή στη Γερμανία. Στη Γερμανία το 85% των θεάτρων είναι επιχορηγούμενα από το κεντρικό κράτος ή τις περιφέρειες. Δεν έχω συζητήσει ακόμη με τους καλλιτεχνικούς διευθυντές των εποπτευόμενων οργανισμών, αλλά η κατεύθυνση που θα δώσομε είναι ότι -προφανώς και εις βάρος των εσόδων- πρέπει να ανοίξουν τις σκηνές τους. Ακόμα και με 50 ή 90 ανθρώπους. Διότι το κράτος τους επιδοτεί, δεν είναι το ίδιο με την ελεύθερη αγορά.
Πώς θα εξασφαλισθεί ότι τα χρήματα από τις επιδοτήσεις για τις κενές θέσεις θα περάσουν και στους καλλιτέχνες και το προσωπικό και δεν θα μείνουν στα ταμεία των παραγωγών;
Αυτό είναι θέμα της συνεννόησής μας με το υπουργείο Εργασίας. Όμως υπάρχουν αυτή τη στιγμή μέτρα που λειτουργούν για τις επιχειρήσεις του Πολιτισμού και κυρίως για τους ανθρώπους του Πολιτισμού. Νέο μέτρο είναι η επιστρεπτέα προκαταβολή και όχι πλέον μόνο για τις επιχειρήσεις αλλά και για ατομικές επιχειρήσεις. Θα τους επιστραφεί μέρος του ποσού που χάνουν. Επίσης, υπάρχουν οι περιπτώσεις επιχειρήσεων που συμμετέχουν στο πρόγραμμα “Συνεργασία» εξασφαλίζοντας σημαντικό μέρος επιδότησης μισθού των υπαλλήλων τους καθώς και τις ασφαλιστικές εισφορές.
Το αλλαγές στο Μητρώο
Και μέσω του Μητρώου των Καλλιτεχνών;
Είναι νέο μέτρο. Οι καλλιτέχνες που έχουν εγγραφεί στο Μητρώο Πολιτιστικών Επαγγελμάτων, εφόσον δεν μπορούν να εντοπισθούν από αλλού, παρά μόνο από τη δική τους εγγραφή στο Μητρώο, μέσω συγκεκριμένης διαδικασίας, θα πάρουν Σεπτέμβριο και Οκτώβριο τα 534 ευρώ. Αν χρειαστεί, θα επεκταθεί το μέτρο και για το Νοέμβριο και Δεκέμβριο.
Για κάθε έναν μήνα ξεχωριστά;
Ναι. Εδώ πρέπει να πω ότι όταν ξεκινήσαμε να φτιάχνουμε το Μητρώο, είχαμε πει ότι δεν θα λειτουργήσει ως χρηματοδοτικό εργαλείο. Αυτό σήμερα αλλάζει. Και αλλάζει, διότι το υπουργείο Εργασίας δηλώνει ότι υπάρχουν καλλιτέχνες, που δεν εντοπίζονται από αλλού, παρά μόνον αν γραφτούν στο Μητρώο όπου φαίνεται ότι υπηρετούν τον Πολιτισμό. Αυτό που για μένα έχει σημασία είναι να μη μείνει, έστω και ένας άνθρωπος, ακάλυπτος. Να πάρουν αυτό το επίδομα, όσο περισσότεροι γίνεται.
Μιλήσατε προ ημερών για το μαύρο χρήμα με έναν τρόπο που χαρακτηρίστηκε εριστικός. Προκάλεσε αντιδράσεις, θυμό.
Δεν τοποθετήθηκα, έτσι όπως το μετέφεραν κάποιοι. Ηδη από τον Απρίλιο, μιλάμε για μαύρη και γκρίζα εργασία στον Πολιτισμό. Αυτό που έγινε είναι ότι απομονώθηκε μια φράση μου στο πλαίσιο του κοινοβουλευτικού ελέγχου. Τα πρακτικά της Βουλής είναι στη διάθεση όλων. Είπα ότι υπάρχει θέμα μαύρης εργασίας, που δημιουργεί προβλήματα στη δυνατότητα αποζημιώσεων. Και αυτό πρέπει να θεραπευθεί. Ξέρουμε πολύ καλά ότι οι ηθοποιοί κάνουν πολλές πρόβες για μια παράσταση. Για τις πρόβες αυτές είναι, συνήθως, ανασφάλιστοι και απλήρωτοι. Οταν έρχεται η στιγμή να συνδεθούν ημερομίσθια με επιδότηση, οι άνθρωποι αυτοί βρίσκονται χωρίς ημερομίσθια και ένσημα. Μπορεί να δουλεύουν επί μήνες για μια παράσταση αλλά να πάρουν ένα ένσημο. Αυτό συνιστά μαύρη εργασία και δεν αφορά μόνο στους εργαζόμενους, αλλά πρωτίστως στους εργοδότες. Κάποιοι εργοδότες μού λένε ότι δε μπορεί μία πρόβα να αντιστοιχεί σε ένα ένσημο. Ολο αυτό θέλει συζήτηση, συνεννόηση, ρύθμιση.
Γιατί δεν μπορούν να πάρουν το ένσημο; Οι άνθρωποι κάνουν πολύωρες απαιτητικές πρόβες.
Λογικό είναι ότι από τη στιγμή που δουλεύεις έξι ή οκτώ ώρες, να έχεις το ανάλογο ένσημο. Αν δεχθούμε ότι το ένσημο αντιστοιχεί σε οκτάωρο, τότε ας αθροίσουμε τις ώρες των προβών. Δεν είναι δυνατόν, αν ένας καλλιτέχνης έχει ατύχημα, αν σπάσει πχ. το πόδι του σε μια πρόβα, να μην έχει ασφάλιση τη δεδομένη στιγμή. Δε μπορεί οι πρόβες να γίνονται σε αίθουσες ερμητικά κλειστές, για αποφεύγεται η επιθεώρηση εργασίας. Αυτά συνιστούν μαύρη εργασία.
Οι δηλώσεις για τη μαύρη εργασία, ο ανασχηματισμός
Είπατε ότι έγινε μια απομόνωση, μια στρέβλωση της δήλωσής σας για τη μαύρη εργασία; Γιατί; Για να στραφούν κάποιοι εναντίον σας ή εναντίον της κυβέρνησης;
Και για τα δυο. Και γίνεται από συγκεκριμένους κύκλους. Το έχω πει και άλλη φορά: Η κυβέρνηση κάνει πολύ σημαντικό έργο, παρά τις τεράστιες δυσκολίες που υπάρχουν. Ο Κυριάκος Μητσοτάκης είναι ο μόνος Πρωθυπουργός που αντιμετωπίζει τόσο πολλά προβλήματα μαζί. Ακόμα και την περίοδο της οικονομικής κρίσης, η βεντάλια των προβλημάτων ήταν μικρότερη από τη σημερινή. Το γεγονός ότι ο Μητσοτάκης χαίρει ιδιαίτερης εκτίμησης, στο εσωτερικό και στο εξωτερικό, ενοχλεί πολύ κάποιους.
Κριτική δεν ασκήθηκε μόνο από κύκλους απέναντι στην κυβέρνηση. Δεν άσκησε κριτική μόνο ο κύριος Σκουρολιάκος, αλλά και η κυρία Κεφαλογιάννη.
Κάθε βουλευτής έχει δικαίωμα να εκφράζει την άποψή του. Από εκεί και πέρα, βουλευτής της συμπαράταξης, που επαινείται τόσο πολύ από σκιώδη υπουργό της μείζονος αντιπολίτευσης, μάλλον πρέπει να προβληματιστεί.
Μα, με την κυρία Κεφαλογιάννη είχατε συνεργασία, είναι γνωστό.
Οντως. Από τον Νοέμβριο του 2016 μέχρι τον Ιούλιο του 2019. Μην ξεχνάτε ότι η κυρία Κεφαλογιάννη μου είχε κάνει την τιμή να μιλήσω, σε προεκλογική της συγκέντρωση, για την Ακαδημία Πλάτωνος. Ομως, επαναλαμβάνω: Κάθε βουλευτής έχει το δικαίωμα να κρίνει. Αυτή είναι η δουλειά του.
Υπήρχε αυτό το διάστημα κάποια επικοινωνία; Να σας εκφράσει τον προβληματισμό της, ή κάποιες προτάσεις της;
Όχι.
Πώς σχολιάζετε το γεγονός ότι κάθε φορά που υπάρχουν δημοσιεύματα ή και φήμες για ανασχηματισμό σας ανασχηματίζουν;
Ο ανασχηματισμός είναι στην απόλυτη και μοναδική ευχέρεια του Πρωθυπουργού. Για τον ανασχηματισμό μπορεί να γράφουν οι δημοσιογράφοι, αλλά δεν τον κάνουν δημοσιογράφοι.
Πάμε στο πρόγραμμα «Ολη η Ελλάδα ένας Πολιτισμός»…
Μέσα στον Οκτώβριο θα δημοσιοποιήσουμε απολογισμό για το πρόγραμμα. Εχει γίνει και σχετική ερώτηση στη Βουλή, οπότε θα δώσουμε και εκεί τα στοιχεία.
Βασικός στόχος του προγράμματος αυτού, πέρα από το να μην υπάρξει ένα άνυδρο πολιτιστικά καλοκαίρι, ήταν να υπάρξουν δουλειές, ευκαιρίες απασχόλησης για τους καλλιτέχνες που χειμάζονται από την πανδημία. Πόσοι άνθρωποι της ελεύθερης αγοράς από τον ευρύτερο Πολιτισμό απασχολήθηκαν στο πρόγραμμα;
Περίπου 2.000 άτομα, σύμφωνα με τους απολογισμούς των φορέων μας. Αλλά δεν πρέπει να παραβλέψουμε τα εξαιρετικά θετικά σχόλια τόσο από το διεθνή Τύπο όσο και από το κοινό που παρακολούθησε δράσεις σε όλη την Ελλάδα.
Τι συνέβη το καλοκαίρι
Ποιος είναι ο μέσος όρος αμοιβής αυτών των ανθρώπων;
Δεν μπορώ να σας πω μέσο όρο, διότι ποικίλει από τέχνη σε τέχνη. Επίσης, καθορίστηκε με διαφορετικό τρόπο ανά φορέα. Για παράδειγμα, το Εθνικό Θέατρο έκανε κανονική πρόσληψη ηθοποιών. Η Λυρική λειτούργησε με καθεστώς αναθέσεων. Αυτό που μπορώ να σας πω είναι ότι όλο το πρόγραμμα στοίχισε περίπου 1,5 εκατομμύριο ευρώ.
Συνολικά εννοείται. Είναι το ποσό που έφτασε στους φορείς για να υλοποιήσουν το πρόγραμμα.
Οι φορείς δεν κράτησαν τίποτα. Ολο το ποσό αναλώθηκε στις παραγωγές.
Η πλατφόρμα για την υποβολή προτάσεων που θα αξιολογήσει ειδική επιτροπή για το επόμενο καλοκαίρι πότε θα ανοίξει;
Εχουμε ήδη ξεκινήσει τις συζητήσεις για την πλατφόρμα. Δεν σας κρύβω ότι υπάρχουν δυσκολίες ως προς τι και πώς θα ζητηθεί μέσω αυτής, για μετέχουν όσο περισσότεροι γίνεται, χωρίς όμως να πέσει η ποιότητα. Αν κάτι καταφέραμε στην πρώτη εφαρμογή του θεσμού «Ολη η Ελλάδα ένας Πολιτισμός» είναι η υψηλή ποιότητα. Γι’ αυτό πρέπει να τεθούν συγκεκριμένα κριτήρια.
Με ποιους συζητάτε αυτά τα κριτήρια; Με τους καλλιτεχνικούς διευθυντές των εποπτευόμενων φορέων;
Ναι. Λένε «μα, χρησιμοποιεί τους ανθρώπους που διόρισε». Μα, αν δεν εμπιστευθούμε τους καλλιτεχνικούς διευθυντές, ποιους θα εμπιστευθούμε; Είναι όλοι τους σημαντικές προσωπικότητες. Θέλω να πιστεύω ότι μέχρι τέλος Νοεμβρίου θα έχει βγει η πλατφόρμα. Επίσης, δουλεύουμε, ώστε αρχές Δεκεμβρίου να έχουν βγει και οι προκηρύξεις για τις επιχορηγήσεις σε θέατρο, χορό κ.ο.κ. Ποτέ άλλοτε δεν έχει γίνει τόσο νωρίς αυτή η διαδικασία.
Τη στιγμή που ο σύγχρονος Πολιτισμός και δη οι παραστατικές Τέχνες δοκιμάζονται τόσο πολύ, παρακολουθούμε ότι διαρκώς ταξιδεύετε σε διάφορα σημεία της Ελλάδας για αυτοψίες σε έργα κυρίως αρχαιολογικού ενδιαφέροντος. Μια ερμηνεία είναι ότι ρίχνετε εκεί το κυρίως βάρος σας…
Επειδή κάνω αυτοψίες στα έργα σημαίνει ότι δεν ασχολούμαι με τον σύγχρονο πολιτισμό; Ποιός τα λέει αυτά; Είμαι υποχρεωμένη, εφόσον υπάρχουν υπηρεσίες του υπουργείου Πολιτισμού σε όλη την Ελλάδα και γίνονται έργα σε όλη την Ελλάδα, να πηγαίνω επιτόπου, να συζητάμε, να προγραμματίζουμε, να βάζουμε χρονοδιάγραμμα, να δίνουμε λύσεις. Πρέπει, επίσης, να συνεργάζομαι με τους περιφερειάρχες για να ωριμάσουμε τα έργα της επόμενης προγραμματικής περιόδου, που δεν αφορούν μόνον στο ΕΣΠΑ, αλλά και στο Ταμείο Ανάκαμψης. Εκεί διεκδικούμε προϋπολογισμό ύψους 1,5 δις ευρώ. Είναι το μεγαλύτερο ποσό που έχει διεκδικήσει από ένα ταμείο ο Πολιτισμός.
1,5 δις από το Ταμείο Ανάκαμψης για τον Πολιτισμό
Και ο σύγχρονος Πολιτισμός θα πάρει μέρος αυτού του διεκδικούμενου 1,5 δις;
Και ο σύγχρονος πολιτισμός και η πολιτιστική κληρονομιά. Διεκδικούμε ισόποσους πόρους για κάθε ένα τομέα. Η προσωπική μου φιλοσοφία είναι ότι πολιτιστική κληρονομιά και σύγχρονος πολιτισμός λειτουργούν και συλλειτουργούν ενιαία. Ετσι πρέπει να αντιμετωπίζονται. Αυτή φιλοσοφία διέτρεχε το πρόγραμμα «Ολη η Ελλάδα είναι ένας Πολιτισμός» και αυτό θέλησε να δείξει. Διεκδικούμε ποσό ύψους 1,5 δις από το Ταμείο Ανάκαμψης και αυτό θέλει πολλή δουλειά, επί τόπου σε όλη την Ελλάδα. Εργα από τα γραφείο δε γίνονται.
Ποιο διάστημα θα καλύψει αυτό το 1,5 δις του Ταμείου Ανάκαμψης που προσπαθείτε να εξασφαλίσετε;
Από το 2021 ως το 2026, υπό την προϋπόθεση ότι θα έχουν γίνει όλες οι αναθέσεις και οι συμβασιοποιήσεις ως το 2023. Αν παραγνωρίζεται όλη αυτή η τεράστια προσπάθεια, που δίνει πόρους στον πολιτισμό και δημιουργεί ανάπτυξη και θέσεις εργασίας στις τοπικές κοινωνίες, αυτό χαρακτηρίζει όσους την παραγνωρίζουν. Σας δίνω ένα παράδειγμα: Από τον Ιανουάριο του 2015 μέχρι τον Ιούλιο του 2019, δηλαδή σε τέσσερα χρόνια και έξι μήνες, εντάχθηκαν 178 έργα στο ΕΣΠΑ. Από τον Ιούλιο του 2019 ως τις 30 Σεπτεμβρίου του 2020, δηλαδή σε δεκατέσσερεις μήνες, εντάξαμε επιπλέον 141. Οι αριθμοί μιλούν καλύτερα από τα λόγια. Εχουμε μια ποσοστιαία μεταβολή 79,2%. Αν δεν τρέχαμε σε όλη την Ελλάδα, αντιλαμβάνεστε πόσοι πόροι θα πήγαιναν χαμένοι; Οι δαπάνες για τα έργα από τον Ιανουάριο του 2015 ως τον Ιούλιο του 2019 ήταν 44.217.000 ευρώ. Μέσα στους 14 μήνες αυξήσαμε αυτές τις δαπάνες κατά 35.546.000 ευρώ, δηλαδή κατά 80,4%. Τα στοιχεία αυτά αφορούν και στην πολιτιστική κληρονομιά και στον σύγχρονο πολιτισμό. Εχουμε την πολυτέλεια να χάνουμε πόρους για τον Πολιτισμό; Να αφήνουμε τα μνημεία ασυντήρητα, χωρίς αναστηλώσεις και αποκαταστάσεις επειδή κάποιοι ισχυρίζονται ότι η πολιτιστική κληρονομιά είναι κάτι που δεν πρέπει να μας αφορά, ως κάτι ξεπερασμένο; Προφανώς μας ενδιαφέρει ο σύγχρονος Πολιτισμός. Γι’ αυτό θεσμοθετήσαμε το Ακροπόλ. Για να υποστηριχθεί, στο μέγιστο, η σύγχρονη δημιουργία και οι καλλιτέχνες. Για το Ακροπόλ η αξιωματική αντιπολίτευση έβγαλε μόνο χολή. Δεν είχε τίποτα θετικό να πει.
Ακροπόλ. Πώς προχωρά η στελέχωση; Το ΔΣ;
Εντός του Οκτωβρίου θα έχουμε ορίσει ΔΣ. Εχουμε κινήσει τη διαδικασία μέσω ΑΣΕΠ για την πρόσληψη διοικητικού και οικονομικού διευθυντή. Αυτό που παραλλήλως με το Ακροπόλ προσπαθώ να κάνω είναι η συγκρότηση ενός Ταμείου για τον Πολιτισμό.
Ταμείο; Τι εννοείτε;
Ένα εργαλείο που θα ενισχύει τον Πολιτισμό, τους δημιουργούς και τις πολιτιστικές επιχειρήσεις. Θα λειτουργεί με περιορισμένους εθνικούς πόρους και πρωτίστως με ευρωπαϊκούς. Αυτό μελετάμε τώρα.
Η Αρχαία Ολυμπία «πιλότος» για τη συμφωνία με τη Microsoft
O Πρωθυπουργός στη παρουσίαση του σχεδίου επένδυσης της Microsoft αναφέρθηκε στη συνεργασία της εταιρείας με το υπουργείο Πολιτισμού για το πρότζεκτ της Αρχαίας Ολυμπίας. Ηταν αυτή η συνεργασία η μαγιά για να προχωρήσουμε τώρα στην επένδυση;
Στο Νταβός, ο Πρωθυπουργός συνάντησε τον Μπραντ Σμιθ και μίλησαν για επενδύσεις στην χώρα μας. Την ίδια εποχή, μας είχε πλησιάσει το ελληνικό τμήμα της Microsoft προτείνοντας να συνεργαστούμε για ένα πρόγραμμα augmented reality, σε αρχαιολογικό χώρο. Τους πρότεινα την Ολυμπία. Αυτές ήταν δύο σχεδόν παράλληλες κινήσεις. Επιστρέφοντας ο Πρωθυπουργός μου είπε ότι τον ενδιαφέρει πάρα πολύ να προχωρήσει η συνεργασία μας με τη Microsoft για την αρχαία Ολυμπία. Επρεπε να δουλέψουμε συστηματικά και οργανωμένα, ώστε η πρόθεση της Microsoft να κάνει μια μεγάλη δωρεά ύψους 3,4 εκατομμυρίων ευρώ...
Συγνώμη που διακόπτω. Τι σημαίνει δωρεά;
Σημαίνει 3,4 εκατομμύρια για να δημιουργηθεί το περιβάλλον που θα επιτρέπει στον επισκέπτη της Αρχαίας Ολυμπίας, αλλά και σε όποιον ενδιαφέρεται από οποιοδήποτε σημείο του κόσμου, μέσω του διαδικτύου, να έχει την εμπειρία της περιήγησης στην Αρχαία Ολυμπία.
Τα 3,4 εκατομμύρια είναι δωρεά ή η επένδυση στο πρότζεκτ;
Το ελληνικό δημόσιο δεν διαθέτει κεφάλαιο. Με το ποσό των 3,4 εκ.ευρώ δημιουργείται το ψηφιακό προϊόν, δηλαδή, το πρόγραμμα στον αρχαιολογικό χώρο αλλά και στο διαδίκτυο.
Η πλατφόρμα θα είναι της Microsoft αποκλειστικά ή και του ελληνικού δημοσίου, εν προκειμένω του υπουργείου Πολιτισμού;
Θα είναι κοινή. Επίσης, το πρόγραμμα θα φιλοξενηθεί και στην Αθήνα. Θα μπορεί κάποιος να το δει σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο. Η Microsoft δημιουργεί το εργαλείο. Τα στελέχη της κάνουν τηλεδιασκέψεις με τα στελέχη του υπουργείου Πολιτισμού, ώστε να δημιουργήσουν το υλικό, το οποίο θα προβάλλεται. Νομίζω, πως εκτιμήθηκε ιδιαίτερα ότι τηρήθηκε, χωρίς την παραμικρή καθυστέρηση, η δέσμευση που αναλάβαμε: Σε συγκεκριμένο χρόνο προχωρήσαμε την σύμβαση ανάμεσα στο ελληνικό Δημόσιο, στο υπουργείο Πολιτισμού, και τη Microsoft. Ολοκληρώθηκε η σύμβαση τη δεύτερη μέρα του Πάσχα. Δουλέψαμε επτά άνθρωποι για να διαμορφωθεί το τελικό κείμενο, από τη Μεγάλη Παρασκευή ως τη Δευτέρα του Πάσχα, σε συνεχή επικοινωνία με την Αμερική. Ολοκληρώσαμε τη συμφωνία, εισήχθη η σύμβαση στο ΚΑΣ για την κατά νόμο γνωμοδότηση και προχώρησαν αμέσως οι διαδικασίες.
Χρονικά πότε θα ολοκληρωθεί το πρόγραμμα;
Στόχος μας είναι τον Οκτώβριο. Οι συνεργάτες μας αυτή τη στιγμή ελέγχουν το περιεχόμενο. Εχω εβδομαδιαία αναφορά για το πώς προχωρεί το έργο. Στους συνεργάτες του κ. Σμιθ δημιουργήσαμε προϋποθέσεις εμπιστοσύνης. Το ελληνικό δημόσιο μπορεί να δουλέψει τηρώντας τα χρονοδιαγράμματα και με απόλυτη αποτελεσματικότητα.
Υπάρχει κάτι για το οποίο έχετε μετανιώσει αυτούς τους μήνες της πανδημίας; Αυτοκριτική κάνετε;
Προφανώς κάθε βράδυ που κλείνουμε τα χαρτιά μας, αξιολογούμε την ημέρα μας. Η αυτοκριτική είναι σωτήρια. Από τα λάθη μας μαθαίνουμε. Θα ήθελα να μην υπάρχουν παρερμηνείες ή ερμηνείες τρίτων για τις προθέσεις μου. Αλλά κι αυτό είναι μέσα στην ανθρώπινη φύση. Σας εξομολογούμαι ότι θα ήθελα να έχω χρόνο -που μας στέρησε η πανδημία- να κάνω περισσότερα πράγματα. Τηλεφώνησα προχθές σε έναν σημαντικό ηθοποιό, που εκτιμώ πολύ, ο οποίος σε μια συνέντευξή του είπε ότι «οι γιατροί δήλωσαν να κλείσουν τα θέατρα και η Μενδώνη δεν αντέδρασε». Και τον ρώτησα «πώς ξέρετε ότι εγώ δεν αντέδρασα; Ότι δεν διαφώνησα με την επιτροπή για να μην κλείσουν τα θέατρα;». Προχθές, που πήγα στην Καρδίτσα, για τις ζημιές του Ιανού, επί 3,5 ώρες στο αυτοκίνητο μιλούσα με τους γιατρούς να βρούμε λύσεις. Οχι πάντα ανέφελα αλλά πάντα με σεβασμό στις απόψεις τους. Ούτε όλοι είμαστε ειδικοί σε όλα. Κανείς δε μπορεί παίζει με τη ζωή των άλλων...