Mια αδιάλειπτη θέα στο έργο, την καθημερινότητα, την ιδιωτική ζωή του Κωνσταντίνου Καβάφη προφέρει το αρχείο του, που ηλεκτρονικά είναι προσβάσιμο σε όλους. Ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Μιχάλης Χρυσανθόπουλος μας οδηγεί σε αυτό.
Δεν ξέρω αν είναι κάπως παράδοξο, weird, όμως συχνά αντί να αναζητώ την επόμενη ταινία, το επόμενο σίριαλ στο Netflix, τις ώρες της ανάπαυσης, ή της βαρεμάρας, μπαίνω και ενεργοποιώ αυτή τη διαδικασία της αναζήτησης στο ηλεκτρονικό αρχείο Καβάφη.
Δεν είναι μόνο τα ποιήματα του, τα γραπτά του, η αλληλογραφία του. Είναι οι φωτογραφίες που αν τις παρατηρήσεις βρίσκεις αμέτρητες λεπτομέρειες που μαρτυρούν κομμάτια της ιδιοσυγκρασίας του, είναι ακόμα και oι συνταγές της μητέρας του, Χαρίκλειας, το να ξέρεις με ποιους και τι έτρωγε στις γιορτές, στην καθημερινότητα, με ποιες γεύσεις στο στόμα καθόταν μετά να γράψει στο γραφείο του. Οι επιστολές του, οι σημειώσεις του: ανάμεσα στα 2.000 τεκμήρια του αρχείου ανακαλύπτει κανείς στοιχεία και πληροφορίες, ακόμα και αν δεν είναι μελετητής.
Από την οδό Lepsius στο Ελληνικό Νοσοκομείο
Σε μια από τις αντίστοιχες αναζητήσεις -όπου μπορούν να περάσουν ακόμα και ώρες χωρίς να το συνειδητοποιήσω- συνέθεσα το παζλ των κρεβατιών του: από αυτό στο δωματιό του στην Αλεξάνδρεια στην οδό Lepsius, μέχρι το σπαρακτικό του θανάτου του στην κλινική, με όσα ίχνη άφησε πίσω του. Εκεί όπου πέθανε μόνος, ανήμερα των γενεθλίων του, στο Ελληνικό Νοσοκομείο της Αλεξάνδρειας. Βλέπεις πλάι το σημειωματάριο και το μολύβι του που χρησιμοποιούσε για να απαντά στους επισκέπτες του, κάποια βιβλία, τη μικρή βαλίτσα του.
Για την ανατομία του αρχείου Καβάφη που ανήκει από το 2012 στο Ιδρυμα Ωνάση και τις πληροφορίες που διαρκώς βγάζει στο φως μίλησα με τον κύριο Μιχάλη Χρυσανθόπουλο, Ομότιμο Kαθηγητή της Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Μαζί με την Κarren Emmerich ήταν συνεπιμελητές του Διεθνούς Θερινού Σχολείου Καβάφη 2022. Μεταξύ άλλων μας λέει για το γεγονός ότι ο Καβάφης δεν δέχτηκε την πρόταση του Λέοναρντ Γουλφ του Hogarth Press (εκδότη του Φρόυντ, του Έλιοτ και της Γουλφ) το 1925 για έκδοση επιλογής των ποιημάτων του στα αγγλικά.
Ποια είναι η ανατομία του Αρχείου Καβάφη; Με ποιους τρόπους, ουσιαστικά όχι θεωρητικά, προάγει την έρευνα και την ανάδυση νέων δεδομένων και συμπερασμάτων;
Η ψηφιακή συλλογή του Αρχείου Καβάφη αποτυπώνει ψηφιακά και παρέχει τα απαραίτητα εργαλεία αναζήτησης του συνόλου σχεδόν του χαρτώου αρχείου του ποιητή, ότι δηλαδή έχει αποκτηθεί και ψηφιοποιηθεί από το Ίδρυμα Ωνάση ή έχει διασυνδεθεί από άλλες συλλογές. Η αρχειονομική περιγραφή συμπληρώνεται από εξειδικευμένες φιλολογικές πληροφορίες διευκολύνοντας στον μέγιστο βαθμό τον χρήστη που αναζητά αρχειακό υλικό σχετικό με κάποιο από τα γραπτά του Καβάφη: ποιήματα, πεζά, επιστολές, σημειώσεις, αλλά και με στοιχεία της ζωής του, όπως φωτογραφίες, επιστολές άλλων, προγράμματα εκδηλώσεων κτλ. Στην ψηφιακή συλλογή του Αρχείου Καβάφη υπάρχει ελεύθερη πρόσβαση (open access) και οποιοσδήποτε επιθυμεί μπορεί να το επισκεφθεί και να διαβάσει ή και να κατεβάσει και αποθηκεύσει όλα τα τεκμήρια. Πρόκειται για ιδανικό τόπο για τον ερευνητή, αλλά και τον αναγνώστη του έργου του, όπως και για τον μελετητή της εποχής.
Ποιος είναι ο τομέας του έργου ή της ζωής του που πιστεύετε ότι πρέπει να γίνει μια συστηματική «ανασκαφή», που θα μας φέρει στο φως ίσως νέα δεδομένα;
Είναι πολλοί. Πρώτον, η διαδικασία συγγραφής (πρώτη μορφή, διορθώσεις, τροποποιήσεις) και οι σχέσεις μεταξύ των 300 σχεδόν ποιημάτων του που υπάρχουν στην ψηφιακή συλλογή του Αρχείου Καβάφη. Τα ποιήματα αυτά οι μετά τον θάνατό του εκδόσεις του έργου του τα έχουν ταξινομήσει, στην ουσία ερμηνεύοντας την πρακτική του ποιητή να τα τυπώνει σε μονόφυλλα και, αργότερα, να συνθέτει με τα μονόφυλλα τεύχη ή συλλογές. Και έχει βάση αυτή η ερμηνεία. Έτσι, έχουμε τους τόμους με τα 154 του λεγόμενου κανόνα, αυτόν με τα 75 ανέκδοτα (και έναν λίγο διαφορετικό με τα λεγόμενα «κρυμμένα», αυτόν με τα 30 περίπου υπό κατασκευή και αυτόν τα λεγόμενα «αποκηρυγμένα».
Δεύτερον, η εποχή, οι όροι εργασίας και κοινωνικής ένταξης, οι σχέσεις που προκύπτουν από τις επιστολές που έχει λάβει και από τα σχέδια ή αντίγραφα επιστολών που έχει στείλει, οι οικονομικές σχέσεις κτλ..Τρίτον, η προσωπική ζωή του Καβάφη, αν και θέλω να σας πω ότι δεν εκτιμώ ιδιαίτερα τον «βιογραφισμό» στη λογοτεχνία, επειδή πιστεύω ότι σημασία έχει το έργο του λογοτέχνη, η υποδοχή του και η αξία του και όχι το ποιος ήταν.
Γιατί ο Καβάφης δεν εξέδωσε πλήρη ποιητική συλλογή όσο ζούσε; Προσωπική συστολή, ανασφάλεια, ερμητισμός;
Πιστεύω ότι πολύ συνειδητά ο Καβάφης δεν ήθελε να «παγιώσει» το έργο του με την έκδοση ενός τόμου με τα ποιήματά του. Και τίθεται, βέβαια, το ερώτημα ποια από αυτά θα περιλάμβανε ο τόμος, αφού, όπως ανέφερα, υπάρχουν τα 154 του λεγόμενου κανόνα, τα 75 ανέκδοτα, τα 30 περίπου υπό κατασκευή και τα λεγόμενα «αποκηρυγμένα». Η έκδοση δεν προχώρησε ακριβώς επειδή ο Καβάφης πίστευε στη δυναμική που δημιουργούσε το ξεχωριστό και με δικά του έξοδα τύπωμα του κάθε ποιήματος και η προσωρινή ένταξή του σε μια ομάδα ποιημάτων (τεύχος ή συλλογή έχει ονομαστεί), την οποία έστελνε σε συγκεκριμένα πρόσωπα, των οποίων κρατούσε τα στοιχεία στους λεγόμενους καταλόγους διανομής. Μοίρασε 12 συνολικά τέτοιες ομάδες (τεύχη ή συλλογές) ποιημάτων σε από πάνω-κάτω 100 έως περίπου 400 παραλήπτες. Και δεν δέχτηκε την πρόταση του Λέοναρντ Γουλφ του Hogarth Press (εκδότη του Φρόυντ, του Έλιοτ και της Γουλφ) το 1925 για έκδοση επιλογής των ποιημάτων του στα αγγλικά. Επομένως, ούτε η ανασφάλεια, ούτε η συστολή, ούτε ο ερμητισμός, ούτε η εποχή εμπόδισαν την έκδοση. Δεν προχώρησε σε αυτήν γιατί δεν ήθελε να «παγιώσει» το έργο του, ήθελε να το αφήσει να συνεχίζει να δημιουργεί νέες συνάψεις.
Αχρονολόγητο φωτογραφικό πορτρέτο του Καβάφη από το εργαστήριο των Fettel & Bernard στην Αλεξάνδρεια, σε δύο αντίγραφα. Ο ποιητής έχει μουστάκι, φοράει κοστούμι με γραβάτα και γυαλιά. Ο λογότυπος του φωτογραφικού εργαστηρίου στο verso, όπου και χειρόγραφη αφιέρωση του Καβάφη στον φίλο του Περικλή Αναστασιάδη. Η φωτογραφία θα πρέπει να χρονολογηθεί γύρω στο 1896, λόγω της έντονης ομοιότητας με παρόμοια φωτογραφία, χρονολογημένη από τον Καβάφη στο έτος αυτό. / Αρχείο Καβάφη
Σε ποια γλώσσα και κουλτούρα πέραν της ελληνικής είναι περισσότερο αγαπητός, οικείος, αυτό που αποκαλούμε relevant;
Θα έλεγα, από όσα γνωρίζω, ότι έχει μεταφραστεί , ανθολογηθεί και συζητηθεί σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες: στην αγγλικη, γαλλική, γερμανική, ιταλική, ισπανική, αλλά όχι μόνο. Υπάρχουν στις γλώσσες αυτές πολλές μεταφράσεις, πολλών ποιημάτων, πολλά βιβλία και άρθρα για το έργο του, όπως και πολλές αναφορές σε διαδικτυακούς τόπους. Παραπέρα δεν μπορώ να πω, επειδή δεν γνωρίζω άλλες γλώσσες. Πάντως, από τη Βιβλιογραφία Καβάφη του Δημήτρη Δασκαλόπουλου που φτάνει μέχρι το 2000 (και έχει και ένα συμπλήρωμα για τη δεκαετία 2001-2010), μπορεί κανείς να δει το εύρος της διάδοσης του έργου του και τη σημασία που αυτό έχει.
INFO: Από τις 3 ως τις 8 Ιουλίου 2023, το Διεθνές Θερινό Σχολείο Καβάφη επιστρέφει για πέμπτη χρονιά σε επιμέλεια των Peter Jeffreys, Αναπληρωτή Καθηγητή Αγγλικής Λογοτεχνίας στο Suffolk University της Βοστόνης και Τάκη Καγιαλή, Καθηγητή Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.