Ο Γιώργος Κουμεντάκης, σε μια βαθιά πολιτική συνέντευξη, χωρίς αποστροφές, μιλά για αυτούς που προτιμούν την απραξία και το χάος, απαντά σε όσους σφυροκοπούν την Λίνα Μενδώνη, αποκαλύπτει γιατί είπε όχι στην πρόταση του Ελλάδα 2021, μιλά για το «χωρίς χάδια» πρόγραμμα της Λυρικής για την Επανάσταση.
Ο λόγος του Γιώργου Κουμεντάκη, του διεθνούς φήμης συνθέτη και διευθυντή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής είναι πάντα πολιτικός στην ουσία του. Ακόμα και οι επιλογές ρεπερτορίου, ή τα έργα του φέρουν μέσα τους αυτή τη φύση. Μιλώντας όμως στο iefimerida, στην πρώτη του μεγάλη συνέντευξη μετά την καραντίνα και με την απειλή του κορωνοϊού «που τον μισώ γιατί αντέστρεψε τον σχεδιασμό των πιο οργανωμένων και συνέπλευσε με το χαοτικό κομμάτι», ο Γιώργος Κουμεντάκης είναι περισσότερο θυμωμένος, πολιτικός και αποφασισμένος.
Υπερασπίζεται το έργο, την άμεση αντίδραση, τις προθέσεις της υπουργού Πολιτισμού μέσα στην πανδημία μιλώντας για ένα σφυροκόπημα που εξυπηρετούσε μικροπολιτικές -ακόμα και μέσα από το κυβερνών κόμμα- αναφέρεται σε ευνοημένους καλλιτέχνες που τώρα φωνάζουν περισσότερο από όλους, περιγράφει την πορεία της Λυρικής που συνεχίσει χωρίς παρενθέσεις «δεν θα κάνω το χατίρι κανενός». Για πρώτη φορά ο Γιώργος Κουμεντάκης εξηγεί γιατί αρνήθηκε την πρόταση να είναι μέλος της Επιτροπής για το Ελλάδα 2021 και αποκαλύπτει τον πυρήνα του προγράμματος που ετοιμάζει η Λυρική για τον εορτασμό των 200 ετών από την Επανάσταση και τους φόβους του για τη στάση της Τουρκίας. Και είναι έτοιμος για αντιδράσεις που ίσως υπάρξουν, προειδοποιώντας ότι δεν θα κάνει κανένα «χάδι στην τελειότητα της φυλής».
«Να συνεργαστούμε για να δημιουργήσουμε το νέο normal», είπε σε μια από τις πρόσφατες παρεμβάσεις του ο Ομπάμα, με αφορμή το κίνημα εναντίον του ρατσισμού αλλά και στον απόηχο της πανδημίας. Τι είναι άραγε κανονικότητα; Τι μπορεί να σημαίνει νέα κανονικότητα;
Δεν έζησα κάτι διαφορετικό μέσα στα λίγα τετραγωνικά του σπιτιού μου. Κάπως έτσι βίωνα και πριν την πραγματικότητά μου, μέσα σε έναν κόσμο που λίγο τον φοβάμαι. Ζω σε μια πιο εσωστρεφή κανονικότητα που μοιάζει αρκετά με αυτό που βιώσαμε στην καραντίνα. Στην ουσία αντιλαμβανόμασταν αυτή την περίοδο όσα γίνονταν μέσα από την τηλεόραση. Εκεί ζήσαμε την τραγική μη κανονικότητα όλων αυτών των επωνύμων οι οποίοι έβγαιναν για να μας δώσουν την εικόνα της καθημερινότητας τους. Ποιος ενδιαφέρεται για αυτό, πραγματικά; Εζησα τραγελαφικές ιστορίες, άλλες φορές θύμωνα, με άλλα γέλαγα πολύ. Και αυτό ήταν ένα λάθος μήνυμα, ακριβώς επειδή περίμεναν να βγει κάτι νέο στη νοοτροπία και τη λογική τη στιγμή που η φύση δίπλα μας ξεκουραζόταν. Αυτό για εμένα ήταν ένα τεράστιο μάθημα. Σκέφτομαι μήπως θα έπρεπε να το κάνουμε κανονικότητα.
Με ποιον τρόπο;
Ενα μήνα τον χρόνο να κλείνεται η ανθρωπότητα στα σπίτια της για να αφήσουμε τη φύση να ζήσει τη δική της κανονικότητα που σίγουρα δεν ταιριάζει με αυτό που της κάνουμε, με τον τεράστιο βιασμό που υφίσταται από την υστερική μας διαβίωση. Ένα μάθημα ήταν αυτό: η φύση πρέπει να έχει διαστήματα ανάπαυσης μακριά από το ανθρώπινο γένος που την τσαλαπατάει και την εκμεταλλεύεται. Το δεύτερο ήταν να στροφάρει το μυαλό μας, να ενεργοποιηθεί η διανόησή μας για να προσδιορίσουμε εξαρχής την υπόστασή μας ως ανθρώπινο είδος.
Είδατε να συμβαίνει αυτό; Η προσπάθεια επαναπροσδιορισμού;
Δεν το είδα. Όπως και στον καιρό της οικονομικής κρίσης έτσι και τώρα όλοι είχαμε στο μυαλό μας πότε θα περάσει αυτό το άσχημο πράγμα για να επιστρέψουμε σε αυτά που κάναμε πριν. Δεν άκουσα πολλές διαφορετικές φωνές, παρά μόνο κάποιες που εκμεταλλεύτηκαν τον κορωνοϊό για την προσωπική τους προβολή. Ηταν απαράδεκτο, έλεγες σκάστε, μη μιλάτε άλλο. Απομονωθείτε αφού σας δίνεται η δυνατότητα, σκεφτείτε. Δεν χρειάζεται να σας βλέπουμε, μας αρκεί να βλέπουμε την αρμόδια επιστημονική ομάδα. Ας μας έβαζαν ντοκιμαντέρ από την υπέροχη φύση που καταστρέφεται, χωρίς την απίστευτη υστερία της αυτοπροβολής με το μήνυμα ότι «αυτό το κενό που ζούμε είναι ένα διάλειμμα και εγώ θα επανέλθω το ίδιο ισχυρός και άτρωτος και θα κάνω αυτό που έκανα και πριν γιατί αυτό είναι το σωστό».
Πώς βλέπετε να διαμορφώνεται η εποχή μετά την πανδημία;
Αυτή τη στιγμή βρισκόμαστε στο μεταίχμιο, η πανδημία κρέμεται ακόμα ως απειλή πάνω από το κεφάλι μας. Πιστεύω ότι η μετά κορωνοϊού εποχή θα είναι από τις πιο θολές στην ανθρωπότητα και ειδικά στο πεδίο των καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων.
Αναφέρεστε στην παρουσίαση της Τέχνης ή και στην ίδια την διαδικασία της παραγωγής έργων, της δημιουργίας;
Στα πάντα, δεν μπορώ να το ξεχωρίσω αυτό. Από τον δημιουργό ως τον καταναλωτή-θεατή πιστεύω ότι είναι μια κοινή αλυσίδα. Στη θολή στιγμή που μπαίνουμε στις Τέχνες, δεν χρειαζόμαστε αυτόν που θα πει πρώτος μια καλή ιδέα. Χρειαζόμαστε προσεκτικά βήματα και νηφαλιότητα. Το πρώτο μου συναίσθημα είναι ότι μισώ αυτό τον ιό διότι αντέστρεψε τον σχεδιασμό των πιο οργανωμένων, αυτών δηλαδή που παρήγαγαν έργο χειροπιαστό. Ο κορωνοϊός συνέπλευσε με το χαοτικό κομμάτι που δεν επενδύει στο χτίσιμο, αλλά στο γκρέμισμα.
Ποιο είναι αυτό χαοτικό κομμάτι;
Το κομμάτι που φωνάζει τώρα και φωνάζει πολύ. Σημασία όμως δεν έχει το ποιος φωνάζει πιο πολύ, αλλά το τι λέει. Αυτό που λέγεται αυτή την περίοδο είναι μίζερο, μικρό, ελάχιστο και παραπλανητικό. Τις περισσότερες φορές μπερδεύουμε τη σωστή απεύθυνση των αιτημάτων μας, δεν ξεκαθαρίζουμε τι λέει ο καθένας γιατί όλα μαζί ανακατεύονται στο ίδιο τσουβάλι. Το τελικό αποτέλεσμα είναι να μην υπάρχει κανένα νόημα.
Ακούγεστε απαισιόδοξος.
Ξέρω είναι πολύ απαισιόδοξο αυτό που λέω, όμως πραγματικά αισθάνομαι ότι το τοπίο είναι τόσο θολό που η απραξία τιμωρείται, η πράξη επίσης τιμωρείται, το ενδιάμεσο τιμωρείται… Θα σας πω ένα παράδειγμα: παρατηρώ τις δράσεις του υπουργείου Πολιτισμού και την ταχύτητα που έχει η συγκεκριμένη υπουργός στην αντίδραση στις νέες συνθήκες. Σε όλη αυτή τη συνθήκη η Λίνα Μενδώνη ήταν ένα βήμα μπροστά και όμως γράφτηκε κατά κόρον ότι αντιδρούσε μετά από πιέσεις. Κι ας τα είχε πει από την πρώτη στιγμή όλα. Μην ξεχνάμε ότι ακόμα και εντός του κυβερνώντος κόμματος ερχόντουσαν επερωτήσεις στη Βουλή με αυτονόητο, καθόλου δημιουργικό και εντελώς μπανάλ περιεχόμενο δημιουργώντας πανικό. Αντί να μας καθησυχάζουν δημιουργούσαν πανικό και συζητήσεις, ενώ οι λύσεις προϋπήρχαν στον σχεδιασμό. Και να σας πω και κάτι; Δεν θα μπορούσαν όλοι αυτοί να πάρουν ένα τηλέφωνο στο υπουργείο να μάθουν τις προθέσεις της υπουργού και ίσως και να υποβάλλουν τις προτάσεις τους; Με αναστατώνει όταν ο καθένας κάνει την μικροπολιτική του και προβάλλει τις προσωπικές του αδυναμίες. Με προβληματίζει που δεν αντιλαμβανόμαστε ότι οι στιγμές είναι πολύ σοβαρές.
Και μάλιστα φαίνεται ότι με αφορμή την πανδημία, κάποια μέτρα επιχειρούν να διορθώσουν προβλήματα και παραλείψεις ετών στον χώρο του Πολιτισμού.
Βεβαίως. Κορυφαία απόδειξη είναι το Μητρώο Καλλιτεχνών που εύχομαι να το πάρουμε όλοι σοβαρά για να λυθούν τουλάχιστον οι αχαρτογράφητες περιοχές των καλλιτεχνικών και τεχνικών ειδικοτήτων που κατοικούν για τόσα χρόνια στον πλανήτη του μαύρου χρήματος, κάτι που μας καίει πολύ όλους. Ε, ούτε αυτό αρέσει. Υπάρχει μια στρατηγική, ένας πόλεμος εκ των έσω για να μην υπάρχει τίποτα. Γιατί τώρα το τίποτα είναι καλύτερο από το κάτι.
Ποιοι φωνάζουν περισσότερο;
Αυτοί που φωνάζουν μού δίνουν την εντύπωση των κουφών που φωνάζουν χωρίς να μπορούν να ακούσουν τον εαυτό τους. Και σε αυτούς μέσα συγκαταλέγονται οι πλέον ευνοημένοι, όλοι αυτοί που κραυγάζουν ότι είναι οι καλύτεροι, που κάνουν πέντε - έξι παραστάσεις τον χρόνο. Και που δεν τους καίγεται καρφί για όλους τους υπόλοιπους. Αυτό που έκανε η Μενδώνη το «Ολη η Ελλάδα ένας Πολιτισμός» δεν έγινε για αυτούς. Εγινε για τους άλλους, έγινε για τους πολλούς. Και βλέπεις ότι πάλι αυτοί οι λίγοι ξεσηκώνονται.
Εσείς προσωπικά συνεργαστήκατε στενά με το υπουργείο Πολιτισμού για το συγκεκριμένο πρόγραμμα.
Είδα τη φωτιά και το πάθος στα μάτια της Μενδώνη όταν με φώναξε. Μην ξεχνάτε ότι όλα αυτά που έκανε ήταν μέσα στις προγραμματικές της δηλώσεις. Στην αρχή τρόμαξα από το πόσο γρήγορα μου ζήτησε να τρέξουμε για να δοθεί εργασία σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανέργους συναδέλφους. Αυτό ήταν το αίτημά της: «το λιγότερο ποσοστό στον Οργανισμό σου, το περισσότερο στην ελεύθερη αγορά». Φτάσαμε στο 10% να αφορά τη Λυρική στο πρόγραμμά μας και το υπόλοιπο την ελεύθερη αγορά. Κάναμε ένα μεγάλης εμβέλειας άνοιγμα που σαφώς ξεπερνά τα όρια του αντικειμένου της όπερας. Για αυτό είμαι υπερήφανος. Τώρα μου στέλνουν επιστολές κάποιοι και μου λένε ότι είναι λίγοι οι τραγουδιστές στο πρόγραμμα. Μα οι άλλοι τι θα κάνουν, θα πεθάνουν;
Υπάρχουν πιέσεις, εισηγήσεις να ακυρωθεί το πρόγραμμα των πολιτιστικών δράσεων, επειδή η επιλογή έγινε με τον συγκεκριμένο τρόπο και όχι κατόπιν προκήρυξης -κάτι που θα ισχύσει από το επόμενο έτος όπως ανακοινώθηκε.
Προτιμούν να μην εργαστούν ούτε καν οι περισσότεροι από 750 που θα λάβουν μέρος στο πρόγραμμα; Προτιμούν την απραξία. Ακούω ότι κάποιοι τραμπουκίζουν καλλιτέχνες που θα συμμετάσχουν και τους πιέζουν να αποσύρουν τη συμμετοχή τους. Εκεί είναι που θα με βρουν αντιμέτωπο. Αυτό που θαυμάζω στη Μενδώνη είναι ότι σε αυτό το σφυροκόπημα που έφαγε αντέδρασε με πράξεις. Δεν το έβαλε κάτω. Γι’ αυτό τους έσπασε τα νεύρα. Αντιστάθηκε με δύναμη και ενεργοποιώντας τις κρυμμένες αντοχές της κρατικής μηχανής και δη των εποπτευόμενων φορέων που βρισκόντουσαν σε λήθαργο λόγω κορωνοϊού. Ποιος το περίμενε ότι θα έχουμε από τον επόμενο μήνα Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, ή ότι η Λυρική θα έχει δύο δράσεις στο Ηρώδειο; Δεν θα κάνω το χατίρι σε κανέναν. Σας διαβεβαιώ, με ακόμα μεγαλύτερο πείσμα θα οδηγηθούμε όλος ο οργανισμός από τον Σεπτέμβριο στην προετοιμασία των παραγωγών μας εντός των αιθουσών -με ό,τι αυτό σημαίνει- και με όλο το προσωπικό πανέτοιμο για να μείνει η Λυρική ζωντανή. Οποιος αυτή την εποχή προτείνει μηδενιστικές λύσεις καλύτερα να πάει σπίτι του. Πρέπει να απομονωθεί.
Δεν φοβάστε ότι θα δεχθείτε επιθέσεις επειδή δεν σταθήκατε «απέναντι» από την υπουργό Πολιτισμού όπως έκαναν άλλοι, ότι θα είστε «αντιδημοφιλής»; Ότι θα δεχθείτε ένα σφυροκόπημα σαν κι αυτό που περιγράψατε νωρίτερα;
Με στεναχωρεί η αδικία και μόνο. Τα υπόλοιπα τα ξεπερνάω. Σας λέω κάτι που πιστεύω πολύ και το είδα με τα ίδια μου τα μάτια.
Είχα την ευκαιρία να κάνω πολλές συζητήσεις και συνεντεύξεις μαζί σας, και σε δύσκολες εποχές για την χώρα, την περίοδο της μεγάλης κρίσης, των μνημονίων. Πάντα είχατε λόγο πολιτικό και μιλούσατε ανοιχτά. Νομίζω όμως ότι είναι η πρώτη φορά που σας ακούω να μιλάτε με αυτή την ένταση. Σχεδόν θυμωμένο σας ακούω, τολμώ να πω.
Είναι αλήθεια. Δεν αντέχω πια. Ολες αυτές τις μέρες δούλευα σαν σκυλί, γι’ αυτό μου φαινόταν γελοίο αυτό που έβλεπα με τις δηλώσεις διασήμων. Έπρεπε να δω την επόμενη μέρα. Ισως τελικά τα μόνο καλά από αυτή την πανδημία που σιχαίνομαι -πέρα από το ζήτημα της φύσης που είπαμε-, είναι ότι επαναπροσδιόρισα μέσα μου την επέτειο του 1821.
Εχω ακούσει ότι σας έγινε πρόταση να είστε στην Επιτροπή του 2021 και αρνηθήκατε. Γιατί;
Ισχύει. Όντως δεν δέχθηκα να μπω στην Επιτροπή. Ηθελα ο προγραμματισμός της Λυρικής να μείνει εντελώς ανεξάρτητος. Ηθελα οι δημιουργοί και οι καλλιτέχνες με τους οποίους χτίζεται η χρονιά του 2021 να μην έχουν πάνω από το κεφάλι τους το βάρος μιας πολυπρόσωπης επιτροπής που ενδεχομένως θα αποπροσανατόλιζε το έργο τους.
Ανακοινώσατε ήδη στις 3 Ιανουαρίου του 2018 το περίγραμμα του προγράμματος θυμάμαι, παρουσία του προέδρου του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος Ανδρέα Δρακόπουλου.
Ακριβώς, αντιλαμβάνεστε ότι το προετοιμάζαμε καιρό πριν. Σε όλους αυτούς που από τότε συνεργάζονται μαζί μας και προετοιμάζουν τα έργα τους, υποσχέθηκα ότι θα προστατεύσω την ελευθερία των απόψεών τους, ακόμα και αν διαφωνώ. Δεν θελήσαμε ο χαρακτήρας αυτού του αφιερώματος στο 1821 να είναι ενιαίος. Ηθελα να αφήσω τον καθένα να εκφραστεί ιδιαίτερα, επί της ουσίας, κάνοντας τη δική του έρευνα, να εκφράσει αυτό που ο ίδιος σκέφτεται. Ο ρόλος μας δεν είναι να προσφέρουμε στην επιστημονική έρευνα, αλλά αν μπορούμε να επικοινωνήσουμε και να μιλήσουμε πιο πολύ στο συναισθηματικό κομμάτι. Αυτό κάνει η Τέχνη εξάλλου. Και να βρούμε νέους τρόπους αφήγησης για κάτι που μας αφορά, σε τοπικό αλλά και σε διεθνές επίπεδο. Θα συστήσουμε δημιουργούς και καλλιτέχνες που ελεύθερα θα μιλήσουν με την προσωπική τους ματιά και με τη δική τους έρευνα και μόνο. Δεν θα γίνουμε εμείς δικαστές της Ιστορίας.
Θα προσπαθήσετε να δείτε το χθες με την οπτική του σήμερα;
Δεν μας ενδιαφέρει να μιλήσουμε για την καλή και την κακή μορφή της Επανάστασης, αλλά για το ποιοι είμαστε και το πού θα θέλαμε να είμαστε. Το θέμα των Επαναστάσεων είναι πολύπλοκο, έχει πολλά αίτια. Η ίδια η Επανάσταση του 1821 ήταν απολύτως ριψοκίνδυνη, θα έλεγα ότι ήταν σχεδόν αυτοκτονική πράξη και αυτό είναι που μας εμπνέει ακόμα και σήμερα. Μας εμπνέει ο σκοπός της Απελευθέρωσης. Επίσης κάτι που δεν ξεχνώ είναι ότι οι ο ελληνισμός παρήγαγε ιδέες εκείνη την εποχή. Και σκοπός μας είναι οι καλλιτέχνες μας σήμερα να μας δώσουν νέες ιδέες, ένα νέο συναισθηματικό πεδίο για τον σκοπό της Απελευθέρωσης.
Η σχέση μας με την Τουρκία που είναι ιδιαιτέρως φορτισμένη αυτή την εποχή με τις εξελίξεις στα σύνορα και την ρητορική που υιοθετεί η γείτονα χώρα, σας προβληματίζει σε σχέση με το αφιέρωμα;
Αυτό δεν μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε εύκολα, το δαιμονικό μυαλό τους θα βρει σίγουρα τρόπους για να δημιουργήσουν τετελεσμένα γεγονότα.
Το πιστεύετε αυτό;
Ναι το πιστεύω και πρέπει να προβλεφθούν με ακρίβεια οι κινήσεις τους. Να προετοιμαστούμε για τα πιο απίθανα σενάρια. Τα πιο ακραία.
Στην ανακοίνωση τον Ιανουάριο του 2018 είχατε ήδη πει ότι στο πρόγραμμα της Λυρικής για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση θα συνεργαστούν και Τούρκοι διαφόρων ειδικοτήτων. Εχει αλλάξει αυτό;
Κάθε άλλο. Από την πρώτη στιγμή έχει ενταχθεί στον σχεδιασμό μας μια ομάδα τριών Τούρκων. Ισα ίσα, τέτοια σημεία θα γίνουν το κεντρικό μας αφήγημα. Δεν είναι σχεδόν ανατριχιαστικό το εθνικό αφήγημα το δικό μας να το δούμε από την απέναντι πλευρά; Να δούμε τα συναισθήματα των Τούρκων για την ίδια ιστορία;
Αντιλαμβάνεστε ότι πέρα από την καλλιτεχνική ευθύνη που παίρνετε με αυτό το πρόγραμμα, θα κληθείτε να αναλάβετε και σημαντικό πολιτικό κόστος; Μιλάμε για εύφλεκτη περιοχή.
Για να υπάρξει έντονη αντίδραση σημαίνει ότι θα έχει δημιουργηθεί ένα πολύ σοβαρό έργο. Αυτό το σοβαρό έργο προσπαθούμε να φτιάξουμε, διότι αν είναι ένας συναισθηματικού τύπου λαπάς δεν μας ενδιαφέρει καθόλου. Όλα αυτά τα χρόνια έχω μάθει να μην κινούμαι μέσα σε ασφαλή όρια -ούτε στο ίδιο μου το δημιουργικό μέρος - και δεν υπολογίζω κανέναν απολύτως. Αν δεν μιλήσει η Εθνική Λυρική Σκηνή -μακάρι και άλλοι εθνικοί φορείς- ποιος θα μιλήσει; Τι είναι επιτέλους αυτή η επέτειος του 1821; Είναι μόνο το χάδι για την τελειότητα της φυλής, το χάδι ότι τα κάναμε όλα καλά; Ελάχιστα κάναμε καλά, το βλέπουμε καθημερινά. Περάσαμε μια τεράστια κρίση και τα πράγματα δεν άλλαξαν πολύ.
Πότε ξεκινάει και πότε ολοκληρώνεται το πρόγραμμα της Λυρικής για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση;
Από 1 Ιανουαρίου ως τις 31 Δεκεμβρίου του 2021.
Θα αναπτυχθεί ημερολογιακά, λοιπόν.
Ακριβώς.
Αναμορφώνετε τη στρατηγική της Λυρικής εξαιτίας της νέας εποχής που διαμορφώνει σε όλα τα δυνατά επίπεδα η πανδημία;
Ολο αυτό το διάστημα προσπάθησα να καταλάβω και να επαναπροσδιορίσω ριζικά τον χώρο και το είδος μας. Δεν πρέπει φυσικά να χάσουμε αυτό που με τόσο κόπο κερδίσαμε: τη δυνατότητα να συνομιλούμε με ίσους όρους με μεγάλες οπερατικές σκηνές, με σπουδαίους παγκόσμιους τραγουδιστές, σκηνοθέτες και μαέστρους. Η κλίμακα πρέπει να παραμείνει μεγάλη, δεν πρέπει να απομονωθούμε και πρέπει με αυτό τον τρόπο να δούμε την πιο αιχμηρή ματιά μέσα στην μεγάλη αγκαλιά που είναι η όπερα διεθνώς. Μην ξαναμικρύνουμε την όπερα στην Ελλάδα επειδή έχουμε εσωτερικές δυνάμεις που φοβούνται για την ύπαρξή τους την επόμενη περίοδο.
Αισθάνεστε κι εσείς ότι το εμφυοπολεμικό κλίμα φουντώνει ξανά;
Οσο θα υποχωρεί ο χώρος και ο φόβος της καραντίνας θα φουντώσει η ανθρωποφαγία. Εχει ήδη αρχίσει. Για αυτό θέλω να μιλήσω έτσι όπως σας μιλώ, ειλικρινά, για να καταλάβουμε ότι όλο αυτό δεν οδηγεί πουθενά, αλλά ξεφτιλίζει τις ίδιες μας τις δυνατότητες. Εκεί που μπορούμε να πάμε ενωμένοι για να στήσουμε τη νέα πραγματικότητα φοβάμαι ότι δεν θα το κατορθώσουμε αλλά θα γίνουν απλώς διάφορες μικρές αποσπασματικές ασήμαντες ενέργειες. Ας το αποτρέψουμε, όσο είναι καιρός.