«Η τέχνη δεν είναι παιχνίδι για αργόσχολους. Είναι αστραπή, πόνος, γέννα» έλεγε η Βάσω Κατράκη. Η σπουδαία ζωή και το έργο της χαράκτριας με τις αμέτρητες διεθνείς διακρίσεις, τιμάται στην 8η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη.
Χάραξε τα έργα της πάνω στο υλικό των Μετεώρων, αυτών των μνημειακών βράχων μεταξύ γης και ουρανού, τόπο του δέους. Σε ψαμμίτη. Η Βάσω Κατράκη, η σπουδαιότερη Ελληνίδα χαράκτρια, επέλεξε να μιλήσει με τα έργα της για βιώματα, για τον πόνο, τις περιπέτειες του ανθρώπου, με μαύρο και λευκό, σκιές και περιγράμματα της ιστορίας του τόπου από τους Πολέμους ως τον Εμφύλιο, τη χούντα, την επιστροφή στη Δημοκρατία. Η μαθήτρια του Παρθένη και του Κεφαλληνού που βραβεύτηκε διεθνώς για το προσωπικό της ύφος και την τέχνη της, τιμάται στην 8η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη που ξεκίνησε το Σαββατοκύριακο και θα ολοκληρωθεί στις 21 Μαΐου.
Δεν είναι μόνο τα μνημειακά έργα της, όπως «Το χρέος της Αντιγόνης» που διατρανώνουν την τέχνη της και την συμβολή της στη διεθνή χαρακτική. Είναι ακόμα και αυτά τα βότσαλα που ζωγράφισε όταν ήταν εξόριστη στην Γυάρο. Γυναίκες και μορφές που χαμογελούσαν -για πρώτη φορά στα έργα της. Αυτά τα χαμόγελα και ήλιους πάνω στα βότσαλα της εξορίας έστελνε στα δίδυμα παιδιά της, την Μαριάννα και τον Σπύρο 8 ετών τότε, μέχρι να επιστρέψει κοντά τους, εννιά μήνες μετά και αφού προηγήθηκε διεθνής κινητοποίηση για να αφεθεί ελεύθερη. Η ίδια δεν θεωρούσε τέχνη τα βότσαλα, αλλά κάτι σαν γλώσσα, μέσω επικοινωνίας με τα παιδιά της αλλά και με τους υπόλοιπους εξόριστους στο νησί.
Αυτά τα βότσαλα εκτίθενται στις προθήκες στη Βίλα Καπαντζή στο πλαίσιο της Μπιενάλε στη Θεσσαλονίκη. «Χρονόκαψουλες ιστορικής και προσωπικής συνάμα μνήμης, καθώς και εργαλεία και χειρόγραφες σημειώσεις της Κατράκη. Τα θέματά τους, σε άμεση συνάρτηση με τα χαρακτικά της έργα», εξηγούν οι επιμελητές. «Δεν ήταν τίποτα παραπάνω από ένα παιχνίδι» έλεγε η Κατράκη. Και όμως…
Το ξυπόλυτο μελισσολόι του Αιτωλικού και το κρυφό όνειρο
Αν και ξεκίνησε από την ξυλογραφία πριν περάσει στην απαράμιλλη δημιουργία της πάνω σε πέτρα, η Βάσω Κατράκη, μεγάλωσε με όνειρα που σχηματοποίησε το τοπίο και τα βιβλία που έφερνε ο φοιτητής μεγάλος αδελφός της στο σπίτι, στο νησάκι του Αιτωλικού στο Μεσολόγγι. «Το Αιτωλικό είναι ένα μικρό νησάκι, που το συνδέουνε με τη στεριά δυο μακριά πέτρινα γεφύρια με πολλές μικρές τοξωτές καμάρες» έλεγε η Βάσω Κατράκη. «Το σπίτι μας ήτανε σχεδόν όλο μέσα στη θάλασσα και στη γειτονιά καθότανε όλο ψαράδες. Ένα ξυπόλυτο μελισσολόι τριγύριζε ολοήμερα, με τις γυναίκες τους συνέχεια γκαστρωμένες και τα παιδιά τους, μπακανιασμένα από την ελονοσία». Δείτε πώς μέσα στο ειδυλλιακό τοπίο εντάσσει απευθείας τον ανθρώπινο πόνο.
Σε αυτό το περιβάλλον μεγάλωσε, κόρη του κτηματία και ψάλτη Γιώργη Λεονάρδου. Η μητέρα της ύφαινε υπέροχα ολομέταξα κεντήματα που μάλιστα είχαν βραβευτεί στη Διεθνή Εκθεση στο Παρίσι. «Κρυφά, ονειρευόμουνα να γίνω ζωγράφος, μα μου φαινότανε τόσο απίστευτα μεγάλο που δεν μπορούσε λογικά να χωρέσει στο μυαλό μου. Ό, τι έβλεπα, έλεγα: “Εγώ αυτό μπορώ να το κάνω”, και πολλές φορές έβαζα τον εαυτό μου σε δοκιμασία.»
Μπήκε στην Σχολή Καλών Τεχνών το 1936 και έχει δάσκαλο τον Κωνσταντίνο Παρθένη στη ζωγραφική και τον Γιάννη Κεφαλληνό στην χαρακτική. Την κέρδισε η χαρακτική. Ηδη από τα φοιτητικά χρόνια επικεντρώνει το ενδιαφέρον της σε θέματα όπως η μητρότητα, ο αγώνας του ανθρώπου, η πείνα, η καταπίεση, ο μόχθος. Είναι λίγο πριν την αποφοίτησή της όταν ξεσπά ο Πόλεμος και το καθεστώς του Μεταξά ζητά από το εργαστήριο χαρακτικής του Κεφαλληνού να αναθέσει στους φοιτητές τη δημιουργία αφισών για την ανύψωση του ηθικού του λαού.
Η γραμμή του Ριζοσπάστη, ο Κεφαλληνός που «τράβαγε τα μαλλιά του»
Η Βάσω Κατράκη φυσικά είναι ήδη αριστερή, μαχητική. «Εμείς τότε», φέρεται να λέει η ίδια η Κατράκη στο χειρόγραφο προσχέδιο της βιογραφικής της συνέντευξης στον τεχνοκριτικό Τώνη Σπιτέρη, «ήμαστε αντιμιλιταριστές, ακολουθώντας τη γραμμή του Ριζοσπάστη. Ο Κεφαλληνός τράβαγε τα μαλλιά του για να μας εξηγήσει πως ο τότε πόλεμος ήταν αμυντικός και όχι κατακτητικός κι ότι παίζαμε το παιχνίδι των φασιστών. Εμείς επειδή ακολουθούσαμε λαθεμένη καθοδήγηση, τραβάγαμε στις αφίσες μια γραμμή την ημέρα. Ύστερα όμως μας μήνυσαν πως κάναμε λάθος γιατί μας καθοδηγούσε ένας δεύτερος Ριζοσπάστης που έβγαζε η Ασφάλεια. Από τη μια μέρα στην άλλη αλλάξαμε τακτική, πέσαμε με τα μούτρα στη δουλειά και σύντομα τελειώσαμε τις αφίσες».
Η Βάσω Κατράκη δημιούργησε το έργο «Γυναίκα που έπλεκε». «Είχε τοιχοκολληθεί σ’ όλους τους σιδηροδρομικούς σταθμούς κι είχαν γεμίσει όλα τα μαλλάδικα. Αυτή στάθηκε και η πρώτη μου εμφάνιση στην τέχνη», έλεγε η ίδια. Δεν μπορεί να μην αναλογιστεί κανείς την παραπομπή στην αρχετυπική εικόνα της μητέρας της όταν έπλεκε στο σπίτι και δημιουργούσε τα υφαντά της.
Βλέπετε αυτό μετρούσε για την Βάσω Κατράκη στα έργα της. Το βίωμα. «Δε θέλω παρά να εκφράσω την αγάπη και τον ενθουσιασμό μου προς τη ζωή. Κάθε στιγμή που μου ανήκει, δεν θα ήθελα να είναι παρά ένας χαιρετισμός προς αυτήν. Να εκφράσω την αγάπη μου προς τον άνθρωπο και τη δικιά του ζωή, με τις χαρές, τα βάσανα και το μόχθο της. Προσπαθώ να εκφραστώ με τον πιο σαφή τρόπο. Αυτό το κάνω γιατί έτσι νιώθω. Με ενδιαφέρει να ‘ρθω σε όσο γίνεται πληρέστερη επικοινωνία με τους ανθρώπους, να μιλήσω με τη γλώσσα τους. Αυτό είναι η πιο μεγάλη καταξίωση ενός καλλιτέχνη. Δε διαλέγω ορισμένα θέματα, μα βιώματα. Και αυτά μπορεί να έρχονται είτε από τη χώρα που ζεις είτε απ’ έξω, φτάνει να είναι ανθρώπινα».
Ένα χρόνο μετά την αποφοίτησή της παντρεύτηκε τον σύντροφό της Γιώργο Κατράκη και στην Κατοχή το 1941 σε ένα ερημοκλήσι. «Ήταν ο πρώτος και ο τελευταίος έρωτας της ζωής μου. Στάθηκε δίπλα μου, με βοήθησε σε περιόδους απογοητεύσεων. Πίστευε σε μένα, όταν εγώ δεν πίστευα στον εαυτό μου. Θυσίασε τα πάντα για να μπορέσω να εργαστώ».Εντάχθηκαν και οι δυο στο ΕΑΜ. Εντωμεταξύ από το 1950 είχα αφήσει τις ξυλογραφίες και δούλευε με ψαμμίτη δίνοντας νέες δυνατότητες και όρια στην χαρακτική. Η θεματολογία της είναι κάτοπτρο των δεινών του ανθρώπου στην εποχή της. Οδηγείται «…στην πλευρά της αριστεράς που μάχονταν ενάντια στη δικτατορία του Μεταξά. Μας συνέπαιρναν αυτοί οι κοινωνικοί αγώνες και οι ιδεολογίες για κοινωνική δημοκρατία και οράματα στην τέχνη κυρίως της ελευθερίας». Δεν δέχθηκε ποτέ να χαρακτηρίσει την τέχνη της στρατευμένη πολιτικά, όπως της έλεγαν. «Είμαι στρατευμένη με τον άνθρωπο», έλεγε.
Παίρνει πρώτο βραβείο χαρακτικής στη μεσογειακή Μπιενάλε της Αλεξάνδρειας το 1958, Premium στη διεθνή Μπιενάλε χαρακτικής του Λουγκάνο το ίδιο έτος, γίνεται επίτιμο μέλος της Accademia Florentina delle Arti del Disegno το 1966, διεθνές βραβείο λιθογραφίας «ταμάριντ» στην 33η Μπιενάλε Βενετίας το 1966, βραβείο της Διεθνούς έκθεσης χαρακτικής Intergrafik στο Ανατολικό Βερολίνο το 1976. Η σύλληψή της και η εξορία της στην Γυάρο έγινε με το που επέστρεψε βραβευμένη από την Βενετία, προκαλώντας διεθνή κατακραυγή. Συνέχιζε να δημιουργεί έργα ως και τη δεκαετία του ’80. Μάλιστα τα τελευταία χρόνια της ζωής της -πέθανε στις 27 Δεκεμβρίου 1982- δημιούργησε μερικά από τα πλέον μνημειακά της έργα. «Η τέχνη δεν είναι παιχνίδι για αργόσχολους. Είναι αστραπή, είναι πόνος, είναι γέννα», έλεγε.
*Το αφιέρωμα στην Βάσω Κατράκη πραγματοποιείται στο πλαίσιο της «Βeing as Communion», 8ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης Χώρος: Παράρτημα ΜΙΕΤ, Θεσσαλονίκη (Βίλα Καπαντζή – Βασιλίσσης Όλγας 108) Διάρκεια έκθεσης: Εως 21 Μαΐου 2023, Ωράριο: Δευτέρα – Παρασκευή, 10:00-18:00
Επιμέλεια: Μαρία-Θάλεια Καρρά για την κεντρική έκθεση της 8ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης Being As Communion
Συνεπιμέλεια: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης: Έλια Βλάχου, μουσειολόγος, Κωνσταντίνος Φιολάκης, ιστορικός τέχνης – αρχειονόμος