Ο τρόπος να κοιτάς στο μέλλον χωρίς να γκρεμίζεις το παρελθόν, η ενσυναίσθηση, η συμπεριλήψη είναι μερικοί από τους στόχους που θέτει η Συραγώ Τσιάρα, διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης στη νέα και ελπίζουμε συναρπαστική εποχή της.
«Είμαι της γνώμης ότι δεν υπάρχει χειρότερη και πιο αντιαισθητική καλλιτεχνική διάθεση από το να στηριζόμεθα εις το παρελθόν και να δημιουργούμε για το παρελθόν και από το παρελθόν. Είναι ζήτημα εργασίας ή τεμπελιάς. Θέλαμε απλώς να χρησιμοποιήσουμε τις έτοιμες δάφνες και τις δόξες. Πρέπει να δημιουργήσουμε για το μέλλον και να εμπνεόμεθα από το μέλλον. Αυτό θα γίνει άλλωστε και θα επικρατήσει. Οσο περισσότερο απομακρυνόμεθα από το παρελθόν τόσο καλύτερα θα το βλέπουμε και θα παύσουμε να είμαστε μύωπες. Δεν υπάρχει κανείς λόγος να γκρεμίσουμε τη Μητέρα την Ακρόπολη όπως θέλει ο παλιός συμμαθητής μου κ. Μαρινέττι... Αν τους ελέγατε να κτίσουν εδώ απέναντι από την Ακρόπολη έναν ουρανοξύστη θα ετρελλαίνοντο. Εγώ θα τον έκτιζα θα ήταν το αρμονικότερα πράγμα πλάι στον Παρθενώνα, το συμπλήρωμά του. Αυτή η οπισθοδρομικότητα με καταπλήσσει».
27 Ιανουαρίου 1930, ο Νικόλαος Γιοκαρίνης γράφει στην εφημερίδα «Η Πρωία» αυτό το κείμενο με τον Κωνσταντίνο Παρθένη να εμφανίζεται απολογούμενος για τις καινοτομίες που φέρνει στην Τέχνη. Διαβάζουμε για την παλιά και τη νέα Τέχνη, τις έριδες, τον πόλεμο που δέχθηκε ο σπουδαίος ζωγράφος. Το κείμενο αυτό επέλεξε η νέα διευθύντρια -από τον Ιούλιο του 2022- της Εθνικής Πινακοθήκης, η Συραγώ Τσιάρα να γίνει θεατρική περφόρμανς που θα πλαισιώσει την έκθεση για τον Κωνσταντίνο Παρθένη που πήρε παράταση ως τις αρχές Μαρτίου του 2023. Η έκθεση κύκνειο άσμα της Μαρίνας Λαμπράκη Πλάκα, παρατείνεται από τη νέα διευθύντρια, εμπλουτίζεται, πηγαίνει πίσω από την προθήκη και το προφανές. Ετσι όπως θα λειτουργεί πλέον η Πινακοθήκη, με τη συλλογή ως εργαστήριο, τη συλλογή ως μήτρα πολλαπλών αναγνώσεων. Δεν θα διασχίζεις απλώς τις αίθουσες, κάποιες από αυτές με τέτοια πυκνότητα έργων που νιώθεις να σε καταδιώκουν. Θα συνομιλείς, θα αισθάνεσαι.
O νέος παγκόσμιος ορισμός των μουσείων
Η Συραγώ Τσιάρα θέλει μαζί με τους επιμελητές της Πινακοθήκης «να δοκιμάσουμε να ξαναδούμε όλα τα έργα μέσα από την ιστορία των συναισθημάτων, των ιδεών, ακόμα και των αισθήσεων και των στάσεων ζωής. Θέλουμε να δούμε εναλλακτικούς τρόπους ερμηνείας των συλλογών, όπως λέει και ο νέος ορισμός των μουσείων». Οι λέξεις ενσυναίσθηση, συμπερίληψη, διαφορετικότητα, βιωσιμότητα, διατρέχουν την πολιτική της για την Πινακοθήκη. Και κάπως έτσι συναντά ιδανικά το κείμενο του Γιοκαρίνη για τον Παρθένη, τον αιρετικό για την εποχή τρόπο του να ευαγγελίζεται το νέο, να σέβεται το παλιό αλλά να μην προσκολλάται σε αυτό. Η τόλμη, το βλέμμα στο μέλλον και τις ερμηνείες του μέσα από τα έργα της Συλλογής, κάτι που επίσης εντάσσεται στην στρατηγική της Σ. Τσιάρα. Σημείωση: στο εν λόγω κείμενο του Νικόλαου Γιοκαρίνη, ο Παρθένης εμφανίζεται να προτείνει να στεγαστούν στον ουρανοξύστη οι πρόσφυγες που ζούσαν εξαθλιωμένοι σε φρικτούς καταυλισμούς. «Αλλά η αντίληψη είναι βραδυκίνητη στον τόπο μας» καταλήγει το κείμενο.
Στην πρώτη της συνέντευξη Τύπου, παρουσία της υπουργού Λίνας Μενδώνη και του υφυπουργού Νικόλα Γιατρομανωλάκη, τον λόγο δεν πήρε η ίδια στην αρχή, τον πήρε το παρελθόν. Από την ίδρυση, τη στελέχωση, τη διεύθυνση, τους σταθμούς, τα σημαντικά έργα που αποκτήθηκαν, όλες οι κομβικές ημερομηνίες μπήκαν σε ένα βίντεο που κάποιοι χαρακτήρισαν συγκινητικό -προσωπικά μού προκάλεσε μια αμηχανία, σαν να βλέπω ένα μνημόσυνο. Όμως τελειώνοντας η συνέντευξη Τύπου βρήκα το νόημά του: τιμώ το παρελθόν αλλά απομακρύνομαι από αυτό. Για να γίνω λιγότερο μύωπας, όπως ίσως έλεγε ο Παρθένης.
H Συραγώ Τσιάρα στη συνέντευξη Τύπου ήταν αυτό που οι Αγγλοι αποκαλούν humble -δεν είναι ακριβώς σεμνή η απόδοση της λέξης στα ελληνικά, ίσως αυτή που δεν καυχιέται. Δεν ήρθε να κάνει ένα διάγγελμα ως Μεσσίας των Τεχνών όπως έχουμε δει να συμβαίνει. Η νέα διευθύντρια παραδέχθηκε ότι υπάρχουν κενά στη Συλλογή -«αλλά ποιο μουσείο δεν έχει κενά στη συλλογή του, ακόμα και τα μεγαλύτερα»- παραδέχθηκε ότι υπάρχει υπερεκπροσώπηση κάποιων καλλιτεχνών, ότι τα έργα συχνά δεν βρίσκονται στην ιδανική θέση. Όμως δεν θα κάνει ανατροπές: τόνισε ότι σταδιακά θα γίνουν οι αλλαγές, αφού συζητήσει με τους επιμελητές και τους εργαζόμενους ( «η πρώτη δουλειά που έκανα όταν ανέλαβα ήταν να τους ρωτήσω, έναν έναν, τι σημαίνει για αυτούς το μουσείο»). Δεν θα επιχειρήσει να αφήσει το στίγμα της με διαγγέλματα και κινήσεις που κόβουν τον ομφάλιο λώρο μια και καλή και από την αρχή.
Η μεγαλύτερη παρέμβαση θα γίνει στον τρίτο όροφο της σύγχρονης Τέχνης, ομολογουμένως του πιο απογοητευτικού και χωρίς ταυτότητα εκθεσιακού χώρου της Πινακοθήκης, που διακατέχεται από μια λογική mall. Από τη δημιουργία τρίλεπτων βίντεο για κάθε έκθεση. Από την καθιέρωση σταθερών εκπαιδευτικών προγραμμάτων για τα παιδιά. Από το άνοιγμα του μεσοπατώματος τηw Πινακοθήκης προκειμένου οι επιμελητές -όχι μόνο οι μόνιμοι της Πινακοθήκης, αλλά και επισκέπτες- να δημιουργούν περιοδικές εκθέσεις με εκκίνηση ένα έργο ή μια ιστορία της Συλλογής.
Ο προϋπολογισμός αίνιγμα
Βέβαια, η κυρία Τσιάρα καλείται όχι μόνο να κάνει την καλλιτεχνική μετάβαση που οραματίζεται και που έχει ανάγκη η Εθνική Πινακοθήκη, αλλά και να τη διοικήσει μέσα από πρωτόγνωρες για τον οργανισμό συνθήκες. Μέσα σε ένα κτίριο γιγαντωμένο μετά και τη δωρεά του Ιδρύματος Νιάρχος. Δεν ανέλαβε μόνο την αίγλη και το κλέος, αλλά και βάρη κρίσιμα. Παρά τις προσπάθειες που γίνονταν εδώ και δύο χρόνια, η Πινακοθήκη δεν έχει ακόμα «κανονισμό λειτουργίας» και είναι σχετικά υποστελεχωμένη. Ο Νικόλας Γιατρομανωλάκης είπε ότι αυτούς τους σχεδόν τέσσερις μήνες συνεργάζεται στενά με τη νέα διευθύντρια για να ολοκληρωθεί ο κανονισμός.
Την ίδια ώρα, αν και η υπουργός Λίνα Μενδώνη είναι καθησυχαστική, παραμένει μυστήριο ο προϋπολογισμός που θα έχει η Πινακοθήκη. «Για την ώρα ο προϋπολογισμός βρίσκεται στα ίδια επίπεδα με πέρυσι, πράγμα αδύνατο να συνεχίσει να συμβαίνει γιατί δεν μπορεί να εξυπηρετηθεί το ίδιο το κτίριο. Κάνουμε συζήτηση με το υπουργείο Οικονομικών για να δούμε πώς θα αποτυπωθεί η Πινακοθήκη στον προϋπολογισμό του 2023, αλλά πρέπει να σας πω ότι όλοι οι φορείς ενισχύονται από έκτακτες επιχορηγήσεις κάθε χρόνο. Θα δείτε ένα ποσό στον προϋπολογισμό, όμως μπορεί να είναι και διπλάσιος στην πραγματικότητα χάρη στις λεγόμενες έκτακτες επιχορηγήσεις από τους πόρους που λαμβάνει από τον Οργανισμό Διαχείρισης και Ανάπτυξης Πολιτιστικών Πόρων».
Χωρίς κανονισμό λειτουργίας ανέλαβε την Πινακοθήκη η Συραγώ Τσιάρα αλλά και χωρίς μια βαθιά ανάσα: αυτή του Ταμείου Ανάκαμψης. Όπως αποκάλυψε ο Νικόλας Γιατρομανωλάκης «δυστυχώς η Εθνική Πινακοθήκη ήταν ο μόνος φορέας που δεν είχε υποβάλλει χρηματοδοτικές προτάσεις για το Ταμείο Ανάκαμψης. Κάνουμε αγώνα δρόμου με την κυρία Τσιάρα για να εντάξουμε κάποιες προτάσεις». Μεταξύ αυτών κάποιες αφορούν την ανάπτυξη ειδών για το πωλητήριο, που μπορεί να αποτελέσει μια σπουδαία πηγή εσόδων, όπως συμβαίνει στα σύγχρονο και επιτυχημένα μουσεία του κόσμου.
«Η καλύτερη ισορροπία είναι το κόστος λειτουργικών δαπανών και μισθοδοσίας να εξασφαλίζεται από τον κρατικό προϋπολογισμό. Από εκεί και πέρα, η Πινακοθήκη έχει πόρους, έχει ανθρώπους που την αγαπάνε, επισκέπτες, έσοδα που θα πρέπει με αυτά να καλύπτει τον εκθεσιακό προγραμματισμό. Και προς τα εκεί κινούμαστε: ήδη το πρόγραμμα για την επόμενη διετία είναι καλυμμένο σε ποσοστό 80% από τα έσοδά μας», πρόσθεσε η κυρία Τσιάρα.
Το πρόγραμμα της διετίας
Η «παλιά γνώριμος μας: ανέλαβε μεταβατική διευθύντρια στο ΕΜΣΤ, την γνωρίζουμε φυσικά από τη διεύθυνση του ΜοΜus» όπως είπε ο υφυπουργός, ανακοίνωσε ένα πρόγραμμα διετίας, μαζί με την ταυτόχρονη επαναλειτουργία ήδη από τις αρχές Νοεμβρίου του αρχείου της Πινακοθήκης, αλλά και της Γλυπτοθήκης. Την έναρξη λειτουργίας της Πτέρυγας Δυτικοευρωπαϊκής Ζωγραφικής στο -2 του κτιρίου, με 47 έργα της συλλογής – το ένα, τοποθετημένο ψηλά στο ταβάνι, μια έκπληξη στο τέλος της αίθουσας για τον επισκέπτη. Στην αίθουσα αυτή τοποθετήθηκαν και τα κλεμμένα έργα των Πικάσο και Μοντριάν. Ταυτόχρονα θα δοθεί νέα πνοή και δράσεις στα παραρτήματα των Πινακοθήκης ανά την Ελλάδα. Ταυτόχρονα η Συραγώ Τσιάρα ανακοίνωσε ότι ήδη συζητά με την Κατερίνα Γρέγου για συνεργασίες της Πινακοθήκης με το ΕΜΣΤ.
Καθώς η έκθεση για τον Κωνσταντίνο Παρθένη παρατείνεται και ενισχύεται με πλήθος δράσεων ως και θεατρική περφόρμανς, από την άνοιξη του 2023 θα παρουσιαστεί έκθεση με θέμα το «Αστικό Βίωμα» στις δεκαετίες 1950 - 1960 - 1970 στις εικαστικές τέχνες και τον κινηματογράφο, μέσα από περίπου 50 έργα. «Η έκθεση αντιμετωπίζει την πόλη ως εμπειρία, εξετάζει την αστικοποίηση, την ανοικοδόμηση και τη μετανάστευση –εσωτερική και εξωτερική– στο πλαίσιο των ραγδαίων αλλαγών που συνέβησαν μεταπολεμικά στην ελληνική κοινωνία. Οι καλλιτέχνες συλλαμβάνουν και αναπαριστούν την πόλη, όχι μόνο ως δομημένο περιβάλλον που τους εμπεριέχει, αλλά και ως καθημερινό βίωμα, ένα πλαίσιο με το οποίο έρχονται αντιμέτωποι, είτε με όρους αναγνώρισης, ασφάλειας και αποδοχής είτε με όρους ανίχνευσης, διαπραγμάτευσης και σύγκρουσης» είπε η διευθύντρια της Πινακοθήκης, υπογραμμίζοντας την έννοια της διατομεακότητας. Η έκθεση θα γίνει σε συνεργασία με την Ταινιοθήκη της Ελλάδας -η έννοια των συνεργειών, στην πράξη.
Την άνοιξη του 2024 θα έρθει μια καινοτόμα, διεθνής έκθεση με θέμα την «Δημοκρατία» με αφορμή τη συμπλήρωση 50 χρόνων από την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα αλλά και των 50 χρόνων από την πτώση του απολυταρχικού καθεστώτος του Φράνκο στην Πορτογαλία. «Μισός αιώνας αδιάσπαστης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας μετά την ανατροπή της επταετούς στρατιωτικής δικτατορίας, ιστορική τομή που ορίζει και την έναρξη της περιόδου της μεταπολίτευσης. Την ίδια χρονιά, με την Επανάσταση των Γαρυφάλλων στην Πορτογαλία αποκαταστάθηκε η δημοκρατία μετά τη μισού σχεδόν αιώνα δικτατορία του Αντόνιο ντε Ολιβέιρα Σαλαζάρ, ενώ στην Ισπανία την επόμενη χρονιά αρχίζει η μετάβαση προς τη δημοκρατία, μετά τον θάνατο του δικτάτορα Φρανθίσκο Φράνκο, που διατηρούσε αυταρχικά την εξουσία από το 1939», τονίζει η Συραγώ Τσιάρα..
Η έκθεση δεν αποτελεί μόνο ιστορικό χρέος και σημείο αναστοχασμού. Αποτελεί κριτικό σχόλιο και μήνυμα για τη σημερινή εποχή. «Σε μια εποχή απειλητικής επανάκαμψης αυταρχικών δυνάμεων στην Ευρώπη και διασάλευσης των δημοκρατικών κεκτημένων, μια έκθεση για το πώς οι καλλιτέχνες εμπνεύστηκαν από τους αγώνες ενάντια σε αυταρχικά καθεστώτα αποκτά πρόσθετη σημασία».
*Ολο το πρόγραμμα, ανακοινώσεις, και ενδιαφέρουσες αναφορές στα έργα και τους καλλιτέχνες, στον ανανεωμένο ιστότοπο της Εθνικής Πινακοθήκης www.nationalgallery.gr