Η Ιστορία της Ελλάδας από το 1821 ως την κρίση του μνημονίου, σε επτά επεισόδια, έρχεται στον ΣΚΑΪ με το ντοκιμαντέρ που υπογράφει ο Στάθης Καλύβας. Ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στην Οξφόρδη μιλά στο iefimerida για το «Καταστροφές και θρίαμβοι», ένα οδοιπορικό προσωπικής αναζήτησης με απαντήσεις που συχνά εξέπληξαν και τον ίδιο.
Ξεκινώντας να δω το πρώτο επεισόδιο της νέας σειράς ντοκιμαντέρ «Καταστροφές και θρίαμβοι» του Στάθη Καλύβα, που θα αρχίσει να προβάλλει από τις 6 Ιανουαρίου, κάθε Πέμπτη και Παρασκευή, ο ΣΚΑΪ, σκεφτόμουν πώς μπορεί κάποιος σήμερα να δημιουργήσει ένα ντοκιμαντέρ που πραγματικά να έχει να κομίσει κάτι φρέσκο, διαφορετικό, μια δική του νέα γωνία εξέτασης των πραγμάτων ως περιεχόμενο και αισθητική. Ομολογώ ότι πίστευα πως αυτό θα αποτελούσε και μια τρόπον τινά προσωπική πρόσκληση για τον ιδιαιτέρως γνωστό και πολυδιαβασμένο στην Ελλάδα καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης παλαιότερα στο Yale και πλέον στην Οξφόρδη, που μας έχει συνηθίσει στο στοιχείο της ανεπιτήδευτης έκπληξης. Εναν επιστήμονα με πραγματικά ευρύ κοινό, που έχει συχνά όμως δεχθεί και επιθέσεις.
Αρχίζοντας με καταστροφές, καταλήγοντας σε θριάμβους
Τι είναι λοιπόν το «Καταστροφές και θρίαμβοι» που θα προβάλλει ο ΣΚΑΪ κάθε Πέμπτη και Παρασκευή στις 9, στην ώρα του «Survivor»; Είναι το ντοκιμαντέρ, το «τηλεοπτικό» προϊόν που αποτελεί τη μετεξέλιξη του γνωστού βιβλίου του Στάθη Καλύβα. Αποτελείται από επτά επεισόδια, που αφορούν κάθε ένα από αυτά επτά διαφορετικούς κύκλους της Ελληνικής Ιστορίας, καθοριστικούς για τη διαμόρφωση της Ελλάδας -με κάποιον τρόπο λοιπόν μια ιστορία της Ελλάδας που κατορθώνει πάντα να επιβιώνει.
Ο Καλύβας με το εύρημα του δίπολου καταστροφή-θρίαμβος στήνει την αφήγησή του με έναν τρόπο μεθοδικό, σχεδόν κλινικά καθαρό, κάνοντας την αρχή από το 1821. Βγαίνοντας από μια χρονιά που είχε τις προδιαγραφές να είναι ένδοξη και εορταστική, αλλά κατέληξε ληθαργική (για λόγους που ξεπερνούν την πανδημία και αφορούν και την αμηχανία στον σχεδιασμό), πέντε μέρες μετά την είσοδο στο 2022 ο Καλύβας μάς βάζει να κοιτάξουμε αυτή την εποχή που κληθήκαμε να γιορτάσουμε.
Και κάνει την αρχή εστιάζοντας στην καταστροφή. Σε αυτό που παραλίγο να τινάξει στον αέρα την Ελληνική Επανάσταση, αντί να εστιάσει στον θρίαμβο και να μας χαϊδέψει την εθνική υπερηφάνεια με ιστορίες και εικόνες του ένδοξου τότε. Είπαμε, όλα -τουλάχιστον στο πρώτο επεισόδιο, που είχα το προνόμιο να δω πριν προβληθεί στον αέρα- ήταν ψύχραιμα, μεθοδικά. Spoiler: δεν υπάρχουν φουστανέλες και αναπαραστάσεις σχετικές στο επεισόδιο αυτό.
Από την κρίση του μνημονίου, στο 1821
Γενικά, η αντίστροφη λογική διατρέχει αυτή τη σειρά ντοκιμαντέρ: «Χρησιμοποιήσαμε την ελληνική κρίση του μνημονίου για να πάμε στο παρελθόν και να ξαναδούμε την Ιστορία με καινούριους προσανατολισμούς», λέει στο iefimerida o Στάθης Καλύβας.
Όταν τον ρωτάω αν όντως θα χαρακτήριζε τη σειρά ντοκιμαντέρ, παίρνει τον χρόνο του για να μου απαντήσει:
«Δεν είναι ένα ντοκιμαντέρ με αυστηρούς όρους, είναι ιδιότυπο, καλύπτει και παλαιότερες στιγμές, άρα συνυπάρχουν στοιχεία ιστορικά και δημοσιογραφικά. Επίσης, η όλη φιλοσοφία και προσέγγιση δεν είναι αυτή ενός εγκυκλοπαιδικού έργου, αλλά μιας προσωπικής αναζήτησης».
Ο Στάθης Καλύβας ταξίδεψε σε Λονδίνο, Ιωάννινα, Καβάλα, Ναύπλιο, Μάνη, Κύθηρα, έκανε 35 συνεντεύξεις με ιστορικούς και επιστήμονες τομέων συναφών με το αντικείμενο του ντοκιμαντέρ. Και έθεσε ερωτήσεις που τον απασχολούσαν, με αποτέλεσμα συχνά να εκπλαγεί, μαθαίνοντας πράγματα που και ο ίδιος αγνοούσε.
Διότι αυτό είναι ένα σημείο καθοριστικό για ένα ντοκιμαντέρ, κατά τη γνώμη μου. Να προσφέρει, πέρα από μια αφήγηση, ένα ξεδίπλωμα στιγμών και ιστοριών, και μια παραπάνω πληροφορία. Μια νέα διάσταση. Εστω ως τρόπο. Να, στην περίπτωση του πρώτου επεισοδίου για το 1821 -όπου μιλάει και η ταυτισμένη με την περίοδο ιστορικός, καθηγήτρια Πανεπιστημίου, Μαρία Ευθυμίου- ο νέος τρόπος για μένα προήλθε από το σχεδόν συγκλονιστικό εικαστικό υλικό. Εργα ζωγραφικής, γκραβούρες, χάρτες, μοναδικής εικαστικής αξίας αλλά και συναρπαστικής ακρίβειας στην αποτύπωση τόπων, προσώπων, συγκρούσεων. Αυτό που ξεκίνησε ως ανάγκη, αφού φυσικά δεν υπήρχαν φωτογραφίες και κινηματογραφικό υλικό από την εποχή, έγινε τελικά το twist του επεισοδίου. Κυρίως, η στιγμή που ο Στάθης Καλύβας στέκεται στην αποθήκη του Ναυτικού Μουσείου στο Λονδίνο και ανοίγει μια ειδική συρόμενη θυρίδα φύλαξης για να βγει ο μεγάλων διαστάσεων πίνακας του George Reinagle με τη Μάχη στο Ναβαρίνο, είναι αδύνατον να μην αφήσεις ένα μικρό επιφώνημα.
Σημειώνουμε ότι ο Reinagle βρέθηκε στο Ναβαρίνο, άρα βλέποντας στον καμβά την πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας, αισθάνεσαι ότι κοιτάς μέσα στην ιστορική αυτή στιγμή με έναν τρόπο πιο βαθύ από το να κοιτούσες μια φωτογραφία.
«Η αλήθεια είναι ότι ξεκινήσαμε από μια ανάγκη επειδή δεν υπάρχουν φωτογραφίες και φιλμ και τελικά τα δύο πρώτα επεισόδια, αυτά για το 1821 και τον 19ο αιώνα, τελικά ήταν τα πιο όμορφα», παραδέχεται ο Στάθης Καλύβας.
«Από το τρίτο επεισόδιο, που αφορά στη μικρασιατική καταστροφή, υπάρχει πλέον διαθέσιμο υλικό από τα επίκαιρα της εποχής. Οσο πλησιάζουμε στη σημερινή εποχή και το μνημόνιο βλέπουμε τη διαφορά στην ποιότητα της εικόνας».
Η σειρά αποτελείται από επτά επεισόδια: «Μια χώρα γεννιέται - 1821-1830», «Ένα κράτος από το μηδέν - 1830-1912», «Για μια Μεγάλη Ιδέα - 1912-1923», «Από την διχόνοια στο θαύμα - 1923-1950», «Το διπλό θαύμα: Ανάπτυξη και Δημοκρατία, 1950-1974», «Από τον σοσιαλισμό στο ευρώ - 1974-2004», «Το Μνημόνιο - 2004-Σήμερα». Η αίσθηση της περιήγησης, του οδοιπορικού είναι σαφής σε αυτά.
«Ο τρόπος που λειτουργεί το ταξίδι είναι μεταφορικά ο τρόπος που λειτουργεί το μυαλό μας όταν κάνουμε ιστορική έρευνα και πάμε από μία εποχή σε άλλη, από ένα αντικείμενο σε άλλο», μας εξηγεί ο Στάθης Καλύβας. «Προσπαθήσαμε με αυτή τη μορφή της περιήγησης να δώσουμε την αίσθηση της αναζήτησης».
Οι στιγμές του ντοκιμαντέρ που ο Στάθης Καλύβας ένιωσε έκπληξη
Το προσωπικό ενδιαφέρον του Στάθη Καλύβα, οι ερωτήσεις που θέλει και ο ίδιος να θέσει, οδηγούν τη δομή κάθε επεισοδίου. Αλλά ακόμα και αυτό που γνωρίζει ήδη, που έχει διαβάσει μέσα από το ντοκιμαντέρ «το υποβάλλω στη βάσανο κάποιου πιο ειδικού».
Τον ρωτώ αν κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων, έμαθε κάτι «νέο» μέσα από τις 35 συνεντεύξεις, αν ένιωσε το στοιχείο της έκπληξης.
«Φυσικά. Να σας πω μερικά παραδείγματα: στο επεισόδιο για τη Μεταπολίτευση κατάλαβα πως πραγματικά το 1974 τα πράγματα θα μπορούσαν να είχαν πάει στραβά! Δεν ήταν τόσο προδιαγεγραμμένο όσο νομίζαμε το πέρασμα από τη χούντα στη Δημοκρατία. Υπήρχαν παγίδες που ευτυχώς αποφύγαμε», λέει στο iefimerida o Στάθης Καλύβας.
«Στο επεισόδιο για τον 19ο αιώνα, ξεκίνησα με την αίσθηση ότι υπάρχει μια αντίφαση ανάμεσα στις στρατιωτικές δαπάνες και την οικονομική ανάκαμψη της χώρας, συνειδητοποίησα όμως ότι οι δαπάνες αυτές τελικά λειτουργούσαν υπέρ της δημιουργίας μιας συγκροτημένης κρατικής οντότητας και μιας οργανωμένης εθνικής συνείδησης.
Στο τρίτο επεισόδιο για τη μικρασιατική καταστροφή είχα μεν υπ' όψιν μου πόσο σημαντικό ήταν ως εγχείρημα η αποκατάσταση των προσφύγων, όμως αυτή η αίσθησή μου ενισχύθηκε σε σημαντικά μεγαλύτερο βαθμό κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων, κατάλαβα ότι πρόκειται για μια πολύ μεγάλη υπέρβαση.
Στο τέταρτο επεισόδιο, για τον Εμφύλιο και τον Εθνικό Διχασμό, κάναμε αυτή τη σύνδεση πιο πολύ για να λειτουργήσει οπτικά στο επεισόδιο, όμως πείστηκα πραγματικά ότι υπάρχει στενότερη σχέση ανάμεσα στις δύο αυτές διαιρέσεις.
Στο πέμπτο επεισόδιο διαπίστωσα ότι δεν συνειδητοποιήσαμε πόσο τεράστια επιτυχία ήταν η ανάπτυξη κατά τη δεκαετία του 1950 εξαιτίας της πολιτικής κατάστασης που την επισκίασε».
Εζησε πραγματικά θριάμβους η Ελλάδα;
Οι πλήρεις συνεντεύξεις -προφανώς υπάρχει μοντάζ στο ντοκιμαντέρ για λόγους οικονομίας χρόνου- μαζί με κάποιες συνεντεύξεις, που για τεχνικούς λόγους δεν προβλήθηκαν, θα ανέβουν σε μια ειδική ιστοσελίδα που θα δημιουργηθεί, μαζί με προτάσεις για σχετικές με το αντικείμενο του ντοκιμαντέρ αναγνώσεις. Επίσης, θα υπάρχουν και όλα τα credits των έργων τέχνης που βλέπουμε στα δύο πρώτα επεισόδια.
Πρόθεση του Στάθη Καλύβα είναι να ξαναδουλευτεί όλη η σειρά προκειμένου να βγει στη διεθνή αγορά. «Υπάρχει ένα τεράστιο κενό για το τι πραγματικά είναι η σύγχρονη Ελλάδα στο εξωτερικό. Είναι σαν όλες οι αναφορές να σταματούν στην αρχαία Ελλάδα».
Επανέρχομαι στον τίτλο του βιβλίου και του ντοκιμαντέρ και επισημαίνω στον Στάθη Καλύβα πως ίσως η επιλογή της λέξης «θρίαμβος» είναι υπερβολικά θριαμβική για αυτό που έχει ζήσει η Ελλάδα.
«Η ορολογία προέκυψε όταν έπρεπε να βγει η ελληνική έκδοση του βιβλίου. Ξεκίνησα από τις καταστροφές με αφορμή ένα άρθρο του Ρότζερ Κοέν στους New York Times με τίτλο "Η μεγάλη ελληνική ψευδαίσθηση", όπου λέει ότι η ιστορία της Ελλάδας είναι μια αλυσίδα καταστροφών. Η επιλογή της λέξης "θρίαμβο"» αντί για αυτόν της επιτυχίας που είναι λιγότερος ισχυρός σε σχέση με τη λέξη "καταστροφές", έγινε για να τονίσουμε και αυτό το επικό στοιχείο που εντάσσεται στη λογική ότι συχνά δεν έχουμε συνείδηση του πόσο συναρπαστικά είναι τα πράγματα που νομίζουμε ότι ξέρουμε. Το επικό είναι στοιχείο του συναρπαστικού, και η αλήθεια είναι ότι όλες οι ιστορίες που αφηγείσαι θέλεις να έχουν μέσα το επικό στοιχείο». Αλίμονο, εξάλλου είμαστε παιδιά του Ομήρου.
ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ
Παρουσιαστής: Στάθης Καλύβας
Σκηνοθεσία: Αλέξανδρος Μερκούρης, Ανδρέας Αποστολίδης, Γιούρι Αβέρωφ
Φωτογραφία: Γιάννης Κανάκης
Ηχοληψία: Άρης Καφεντζής
Μοντάζ: Γιούρι Αβέρωφ
Διεύθυνση Παραγωγής: Μαίρη Ιγνατιάδη, Ηλέκτρα Πέππα
Παραγωγοί: Ρέα Αποστολίδη, Γιούρι Αβέρωφ
Μια παραγωγή της Anemon Productions για τον ΣΚΑΪ, με την υποστήριξη του ΕΚΟΜΕ
ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΚΑΙ ΘΡΙΑΜΒΟΙ
Μίνι σειρά ντοκιμαντέρ του Στάθη Καλύβα
Πρεμιέρα την Πέμπτη 6 Ιανουαρίου
Κάθε Πέμπτη και Παρασκευή στις 21.00, στον ΣΚΑΪ