«Ένα σπίτι στην Ελλάδα του Ομήρου». Ετσι περιέγραφε ο Πάτρικ Λη Φέρμορ το σπίτι που έχτισε στο Καλαμίτσι, λίγο έξω από την Καρδαμύλη, πάνω σε μία κατάφυτη πλαγιά που ορμούσε μέσα στη θάλασσα. Ενα σπίτι που ενέγραψε διεθνώς τη δική του μυθολογία.
Εφτιαξε το σπίτι, σχεδόν με τα χέρια του, σε έναν τόπο τότε έρημο, χαμένο σε κυπαρίσσια, σκίνους, ελιές, άσπρες πικροδάφνες, φραγκοσυκιές, αγριολούλουδα και χώμα φρέσκο, απάτητο. Δεν επέλεξε την Υδρα που την αγάπησε και πόθησε το σπίτι του φίλου του Νίκου Χατζηκυριάκου Γκίκα. Ούτε την Κρήτη, που γνώρισε τόσο καλά στον πόλεμο, ή τη Ρούμελη.
Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ έριξε την πέτρα που έγινε η ρίζα μέχρι τον θάνατό του στα 96 του χρόνια, μπροστά από τη θάλασσα, όπου κολυμπούσε κάθε μέρα, ακόμα και τον χειμώνα, ως τα 94 του χρόνια. Στην Καρδαμύλη που όταν την πρωτοαντίκρισε ένιωσε ότι κανένα χωριό στην Ελλάδα δεν μοιάζει με αυτήν. «Αυτά τα σπίτια, χτισμένα με χρυσαφένιες πέτρες και μεσαιωνικούς πυργίσκους, έμοιαζαν με μικρά κάστρα που έφεραν στην κορυφή μια όμορφη εκκλησία. Τα βουνά ορμούν μέχρι κάτω, στη θάλασσα, ανάμεσα στα ασπρισμένα σπίτια των ψαράδων, σε μεγάλες εκτάσεις καλαμιών που ψιθυρίζουν τρία μέτρα ψηλά, και ταλαντεύονται με την πιο τρυφερή ανάσα του ανέμου.»
Είναι σχεδόν ερωτικός ο τρόπος που γράφει για το χωριό, για τον τόπο, ο Πάτρικ Λη Φέρμορ. Εφτασε στην περιοχή για πρώτη φορά το 1951 και έμενε σε ενοικιαζόμενα διαμερίσματα πάνω από ένα μπακάλικο, στην Καρδαμύλη.
Διαβάζοντας Βιτρούβιο σχεδίασε το σπίτι
Αγόρασε την έκταση στο Καλαμίτσι το 1964, με χρήματα της Τζόαν, με την οποία παντρεύτηκαν το 1968. Ηταν αριστοκρατικής καταγωγής, κόρη του υπουργού Ναυτιλίας του Ηνωμένου Βασιλείου, Μπόλτον Αϊρες Μόνσελ.
Σχεδίασε το σπίτι που ήθελε, το σπίτι που ταίριαζε στον τόπο, σαν νησί που σηκώθηκε μπροστά, στη θάλασσα του ομηρικού Νέστορα. Μαζί με τον αρχιτέκτονα Νίκο Χατζημιχάλη. Εμενε σε αντίσκηνο ο Φέρμορ, όσο χτιζόταν, το βράδυ διάβαζε Βιτρούβιο για να συλλάβει την αρμονία αρχιτεκτονικής, τόπου και ιστορίας που επιθυμούσε. Τόσο, που κάποια στιγμή, όταν ολοκληρώθηκε ένα δωμάτιο, στάθηκε στη μέση, είδε τις διαστάσεις, την ξύλινη οροφή και αισθάνθηκε ότι δημιούργησε έναν ηχητικό χώρο, που τον έκανε να νιώθει ότι βρίσκεται μέσα σε ένα βιολί. Εξω, η φύση της Μεσογείου λυσσομανούσε, κρεμασμένη πάνω από τον μεσσηνιακό κόλπο.
Τρία κτίσματα μέσα σε έναν τεράστιο κήπο, που κατεβαίνει στη θάλασσα. Το σπίτι σε σχήμα Γ με εξωτερικούς διαδρόμους που θυμίζουν βυζαντινές καμάρες, μια στοά όλο πέτρα. Το σπιτάκι με το γραφείο του λίγο παρακεί. Ένα ακόμα βοηθητικό κτίσμα με ξενώνα για τις επισκέψεις των θρυλικών φίλων του δημιουργήθηκε επίσης. Ασβεστόλιθος ήρθε από τον Ταΰγετο με γαϊδουράκια και καθώς ήταν δύσκολο να φτάσουν στο σπίτι, να κατηφορίσουν προς αυτό μέσα από τα πυκνά δένδρα, μετέφερε και ο ίδιος τα υλικά με τα χέρια του. Οταν δεν δούλευαν, χόρευε και γλεντούσε με τους μάστορες της περιοχής. Όλα τα υπόλοιπα υλικά ήρθαν από την Πελοπόννησο. Η Τζόαν ανέλαβε τη φροντίδα του κήπου, που στρώθηκε με υπέροχα βοτσαλωτά ή τερακότα πλάκες και ενίσχυσε τη βλάστηση. Είπαμε, είναι το σπίτι που αναδύθηκε σαν νησί από τη θάλασσα.
Μια τεράστια έκταση θάλασσας που ιριδίζει
«Ούτε ένα σπίτι στον ορίζοντα» έγραψε ο Φέρμορ στην φίλη του Δούκισσα του Devonshire, «τίποτα παρά μόνο δυο βράχοι, ένα νησάκι ενάμιση χιλιόμετρο μακριά μέσα στη θάλασσα με ένα ερειπωμένο παρεκκλήσι και μια τεράστια έκταση από νερό που ιριδίζει και πάνω του βλέπεις τον ήλιο ως την τελευταία του ανάσα στη δύση του». Το σπίτι γίνεται φυσικά σημείο αναφοράς, φίλοι του, διανοούμενοι από το εξωτερικό και την Ελλάδα καταφθάνουν, ενώ οι χωρικοί δεν έχουν ιδέα ποιοι είναι αυτοί που έρχονται στο σπίτι του εκκεντρικού Πάντυ, όπως τον αποκαλούν όλοι του οι γνωστοί.
Ο Πάντυ γράφει όλο το πρωί, λίγο πριν το μεσημέρι πίνει δυο από τα αγαπημένα του τζιν με τόνικ, κολυμπά κάθε μέρα ως το απέναντι νησί και πίσω και περπατά στα αγαπημένα του μονοπάτια ψηλά ως το βουνό, κοιτάζοντας τη θάλασσα του Ομήρου. Συχνά, δείπνα ξετυλίγονται σε γιορτές στο σπίτι του, με τον ίδιο να τραγουδάει ελληνικά τραγούδια για ώρες. Δεν λείπουν οι εξορμήσεις στα γύρω χωριά ως την Καλαμάτα. Σε ένα από αυτά, ο ίδιος, η Τζόαν, οι φιλοξενούμενοί τους, είναι ντυμένοι με βραδινό ένδυμα. Κάνει ζέστη. Γίνεται αφόρητη καθώς τρώνε και πίνουνε. Σηκώνονται όρθιοι, σηκώνουν το τραπέζι, τις καρέκλες, και τα μεταφέρουν μέσα στη θάλασσα.
Ο Φέρμορ έθαψε τις στάχτες του Τσάτουιν στη Μάνη
Κάθονται με το κάτω μέρος του σώματος μέσα στη θάλασσα, φορώντας τα επίσημα ρούχα τους, πίνουν και τραγουδούν. Εμφανίζεται ο σερβιτόρος, αναζητά το τραπέζι. Πουθενά. Τους βλέπει μέσα στη θάλασσα. Σαστίζει, στέκεται λίγο. Και μετά προχωρά, με τους δίσκους με τα φρέσκα ψάρια μπαίνει και αυτός στη θάλασσα και τους σερβίρει. Αυτός ήταν ο Φέρμορ της Μάνης, μια εκκεντρικότητα που δεν ήταν τίποτα λιγότερο από το ριζωμά του στη Μάνη.
Ο Φέρμορ γίνεται το σώμα της Μάνης. Και όχι μόνο ο Φέρμορ. Στην Καρδαμύλη συναντά τον άλλο σημαντικό ταξιδιωτικό συγγραφέα τον Μπρους Τσάτουιν, που επίσης είχε βρει ένα είδος πατρίδας εκεί. Γίνονται φίλοι παρά τη διαφορά ηλικίας, μοιράζονται τις διαδρομές τους στο βουνό, ψάρια με χόρτα και κρασί γύρω από το τραπέζι στην αυλή. Λίγο πριν ο Τσάτουιν πεθάνει, ανέθεσε στον Φέρμορ να εκτελέσει την τελευταία του επιθυμία. Μόνο ο Πάντυ καταλάβαινε πόσο σημαντική ήταν. Μόνο ο Πάντυ μπορούσε να το κάνει: να θάψει τις στάχτες του, στο αγαπημένο του σημείο στην περιοχή, ψηλά στο βουνό, στο Εξωχώρι, πλάι στο βυζαντινό εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου. Ενας ναός του 10ου αιώνα. Λίγο πριν πεθάνει ο Τσάτουιν είχε βαπτισθεί Χριστιανός Ορθόδοξος.
Σπονδή με ρετσίνα πάνω στις τέφρες
Η σύζυγος του Τσάτουιν, Ελίζαμπεθ, έφερε τις στάχτες μέσα σε ένα δρύινο κουτί. Ο Φέρμορ ανέβηκε στο βουνό, στον Αγιο Νικόλαο. «Το έδαφος ήταν πολύ σκληρό για να το θάψουμε και έτσι ανοίξαμε μια τρύπα με την τσάπα κάτω από μια ελιά πολύ κοντά στο εξωκλήσι, βάλαμε μέσα την τέφρα του Μπρους, κάναμε μια σπονδή με ρετσίνα και είπαμε μια προσευχή στα ελληνικά. ‘‘Ας είναι ελαφρύ το χώμα επάνω του και ας μείνει αιώνια η μνήμη του’’. Μετά κάναμε ένα πίκνικ, πράγμα που νομίζω πως μάλλον θα του άρεσε.» Να πάλι αυτό το διονυσιακό στοιχείο του Φέρμορ.
«Το μέρος είναι τριγυρισμένο από ελαιώνες που φυτρώνουν σε πολύ απότομες πλαγιές και την άνοιξη είναι γεμάτο από τα πιο υπέροχα λουλούδια: γεράνια, άγρια σκόρδα, ασφόδελους, φικαριές, ορνιθόγαλο, χαμομήλι, κρινάκια. Ο Μπρους ήταν εκπληκτικός στη βοτανολογία. Θυμάμαι κάποτε να μπαίνει στο δωμάτιο κάποιος και να ρωτάει: ‘‘Πώς το λένε αυτό το άνθος;’’ και τον Μπρους να σηκώνει τα μάτια του από τη δουλειά του και να λέει αμέσως ‘‘Magnolia grandiflora Angustifolia’’ και έπειτα να ξαναπιάνει το γράψιμο». Η περιγραφή αυτή είναι από το βιβλίο του Nicholas Shakespeare με τίτλο «Bruce Chatwin» (Eκδόσεις Χατζηνικολή).
Οι Μανιάτες πίστευαν ότι ο Φέρμορ ήταν κατάσκοπος
Ο Πάντυ στην αρχή αποτέλεσε ένα μυστήριο για τους κατοίκους της περιοχής. Καθώς μιλούσε αγγλικά, ελληνικά, γερμανικά, ήταν ψηλός, κομψός, αεικίνητος, στην αρχή νόμιζαν ότι είναι βρετανός κατάσκοπος. Αλλωστε συχνά τα ξένα μέσα τον παρομοίαζαν με τον Τζέιμς Μπόντ ή τον Ιντιάνα Τζόουνς. Εντάχθηκε στη ζωή του τόπου, με την αίσθηση ότι συναντά αρχαίους Ελληνες ή ήρωες του 1821. Πήγαινε στη συγκομιδή των ελιών ως τη Μέσα Μάνη, ζούσε την εμπειρία και στη συνέχεια την μετέφερε στο χαρτί, την μετέφερε στο παγκόσμιο κοινό. Το εν λόγω δοκίμιο δημοσιεύθηκε στο London Review Of Books.
Ξεκινά η αφήγηση από την ασημένια θέα στα ροζώδη, μισοκούφια κορμιά των ελιών και δυο χωρικούς που τον καλούν να καπνίσει μαζί τους, καθώς κάθονται με τα πόδια σταυρωμένα στο χώμα. Ο ένας μελισσοκόμος, λίγο πριν πάει στα μελίσσια του «αυτές τις σειρές από ξεβαμμένα μπλε κουτιά που βλέπεις στις κορυφογραμμές τους καλοκαιρινούς μήνες». Τους πλησιάζει, κάθεται να καπνίσει μαζί τους, τραβά ένα τσιγάρο από το πακέτο του, Παπαστράτος. «Βάλτο μέσα. Αναψε ένα από αυτά της Καλαμάτας», του λέει ο ένας χωρικός και του δίνει ένα Καρέλια.
Στο αρωματικό σύννεφο ενός τσιγάρου Καλαματιανού
Toυ το ανάβει με ένα τσακμάκι και αμέσως ο συγγραφέας τυλίγεται σε ένα αρωματικό σύννεφο. Είναι δεκαετία του '50 και οι χωρικοί μιλούν για τη γη, για τις καλύτερες ελιές στον κόσμο, κατά δήλωσή τους, και κάθε κίνησή τους ενώνεται με μαρτυρίες τους από την ίδια την Ιστορία.
Ο Φέρμορ πυροδοτεί ένα ιντριγκαδόρικο παιχνίδι για το ποια γη, ποιος τόπος βγάζει τις καλύτερες ελιές, με τους συνομιλητές του να επιμένουν για τη Μάνη, τη βαθιά Μάνη και τη γη πάνω στην οποία κάθονται και καπνίζουν. Και όπως γράφει ο Πάτρικ Λι Φέρμορ, αυτοί οι δυο θαυμαστοί άνδρες του δίνουν κάποια εικόνα για το πώς πρέπει να ήταν ο Κολοκοτρώνης. Ισως και ο Νέστορας.
Το σπίτι σήμερα έχει περάσει στην ιδιοκτησία του Μουσείου Μπενάκη, σύμφωνα με τη θέληση του Φέρμορ, και λειτουργεί το καλοκαίρι ως ξενοδοχείο υπό τη διαχείριση του Aria Hotels (η τιμή του δίκλινου ξεπερνά τα 1.000 ευρώ τη βραδιά).
Η ανακαίνιση, πιστή στο πνεύμα του σπιτιού, αλλά και δημιουργώντας όλες τις απαραίτητες σύγχρονες υποδομές, έγινε με δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, την αρχιτεκτονική εποπτεία της Μαρίας Κοκκίνου και του Ανδρέα Κούρκουλα, ενώ τον κήπο επιμελήθηκε η αρχιτέκτων τοπίου Ελλη Παγκάλου.
Ολο τον υπόλοιπο χρόνο ανοίγει λίγες ώρες, συγκεκριμένες μέρες της εβδομάδας για να το επισκεφθεί το κοινό (Προσοχή: είναι απαραίτητη η προσυνεννόηση στη διεύθυνση leighfermorhouse@benaki.gr ή στο τηλέφωνο 210 3671090, Δευτέρα - Πέμπτη.
Αν δεις κάποιον να κολυμπά με γρήγορες χεριές...
Όμως, ακόμα και έτσι, το σπίτι είναι ένα είδος προσκυνήματος στην περιοχή. Κατεβαίνεις το στενό δρομάκι, ή ανεβαίνεις από την παραλία τα πέτρινα, μικρά, στραβά σκαλάκια, ανάμεσα σε δέντρα και τον λευκό μακρύ φράχτη του σπιτιού και φτάνεις στην μεγάλη ξύλινη πόρτα. Καταγάλανη, μοιάζει με είσοδο σε βυζαντινό ναό.
Κάτω, στην παραλία, τεράστια επικράτεια άμμου με μεγάλες γυαλιστερές, λείες πέτρες σαν βράχους που πατάς επάνω και κοιτάς από κάτω το σπίτι, χαμένο μέσα στα δέντρα που φτάνουν κυριολεκτικά ως κάτω, στη θάλασσα. Σαν η φύση να έχει δημιουργήσει ένα όριο, ένα δίχτυ προστασίας του σπιτιού. Και αν δεις από το νησάκι απέναντι κάποιον να κολυμπά προς το σπίτι με γρήγορες χεριές, όπως ο Φέρμορ, είναι καλός οιωνός. Εβρισκε άλλωστε γοητευτικές πάντα τις τοπικές δοξασίες, δεισιδαιμονίες, που ήξερε ότι έρχονταν από την αρχαιότητα.