Όταν η Αλεξία Ιωαννίδου ήταν έξι χρόνων βρέθηκε στο Παλαί Ντε Σπορ, στο πλαίσιο της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης, για να παρακολουθήσει ένα φεστιβάλ, στο οποίο παρουσιάστηκε ο χορός Σέρρα, ο ποντιακός χορός Πυρρίχιος.
Σήμερα, αρκετά χρόνια μετά, και με αφορμή την εγγραφή του χορού στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, με τη δική της συμβολή, θυμάται έντονα τη στιγμή που οι χορευτές έμπαιναν μέσα στο κλειστό στάδιο με τη μουσική, συνοδεία της λύρας.
«Ο κόσμος τούς υποδέχτηκε με ενθουσιασμό. Όταν οι χορευτές έκαναν το χορευτικό τους πέρασμα στο Τρομαχτόν, όλοι σηκώθηκαν από τα καθίσματα και το κατάμεστο στάδιο παλλόταν. Εμένα, η παιδική καρδούλα μου πήγαινε να σπάσει. Δεν είχα ιδέα τι ήταν αυτό που έβλεπα και άκουγα. Το ένιωθα όμως πολύ δικό μου, κομμάτι του εαυτού μου. Σαν να το είχα μέσα μου από τότε που με κυοφορούσε η μάνα μου. Δικούς μου επίσης ένιωθα όχι μόνο την οικογένειά μου που ήταν δίπλα μου αλλά και ολόκληρο το στάδιο. Αυτό το πρωτόγνωρο συναίσθημα, αυτός ο δεσμός που δημιουργείται ανάμεσα στους Ποντίους, όταν παρακολουθούν -πολλώ δε μάλλον όταν χορεύουν- Σέρρα, αυτό το αίσθημα του συνανήκειν σε μια κοινότητα με ιστορία χιλιάδων ετών, μόνον ο Πυρρίχιος μπορεί να το προκαλέσει τόσο έντονα», αφηγείται στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η κυρία Ιωαννίδου.
Ο χορός Σέρρα στη φιλοσοφική του ΑΠΘ
Συστηματικά, η κ. Ιωαννίδου ασχολήθηκε με τον χορό Σέρρα κατά τις μεταπτυχιακές της σπουδές στο πρόγραμμα «Διοίκηση Πολιτιστικών Μονάδων» στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ).
«Η ιδέα γεννήθηκε κατά τη διάρκεια ενός μαθήματος για την άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Ήταν άνοιξη του 2016 και ήμουν ενθουσιασμένη που βρήκα το αντικείμενο στο οποίο επρόκειτο να εντρυφήσω από το πρώτο κιόλας έτος της τριετούς φοίτησής μου» δηλώνει, και δεν παραλείπει να υπογραμμίσει τη σύνδεση του θέματος με τη δική της πολιτιστική κληρονομιά.
«Έλκω την καταγωγή μου και από τους δύο μου παππούδες και γιαγιάδες από το κυβερνείο του Καρς και από την Αργυρούπολη του Πόντου. Ο ένας προπάππους μου, ο έμπορος Γιάννης Λαΐδης, πέθανε στα αμελέ ταμπουρού (σ.σ.: τάγματα εργασίας), ο άλλος, ο παπαδάσκαλος Θωμάς Σταμπουλίδης, μαρτύρησε όταν οι τσέτες τον κατέβασαν από το άλογό του, βγάζοντάς του τα γένια και ξυλοκοπώντας τον μέχρι να τυμπανιστεί το σώμα του, προκαλώντας του εσωτερική αιμορραγία. Αλλά κι άλλα μέλη της οικογένειας κατέληξαν από τις κακουχίες στα απολυμαντήρια της Καλαμαριάς. Μεγάλωσα σε ένα σπίτι στους Ευζώνους του Ν. Κιλκίς, που οι γονείς μου μιλούσαν μεταξύ τους ποντιακά και διασκεδάζαμε με τον ήχο της γλυκόλαλης λύρας», σημειώνει χαρακτηριστικά.
Ο εμβληματικότερος χορός των Ποντίων
Για τον χορό Σέρρα επισημαίνει ότι είναι ο εμβληματικότερος χορός των Ποντίων και τονίζει ότι, σύμφωνα με την καθηγήτρια του ΕΚΠΑ Μαγδαληνή Ζωγράφου, «ως μορφή πυρρίχιου χορού, προήλθε από διασταυρώσεις μοτίβων αρχαίων πυρρίχιων χορών (ποδισμός-ξιφισμός) και μετασχηματίστηκε ως Σέρρα στην παραδοσιακή κοινωνία, για να φτάσει μέχρι τις μέρες μας διατηρώντας τον αρχικό της πυρήνα».
Χορεύεται ένοπλος -αποκλειστικά από άνδρες- και μιμείται σχήματα μάχης. Αποτελείται από τρία μέρη: το «αργόν Σέρρα», το «γρήγορον Σέρρα» και «τη Σέρρα τη μασ(χ)αιρί». Συνοδεύεται μουσικά από τον ήχο της λύρας και του νταουλιού, είτε του αγγείου και του νταουλιού. Και στα τρία μέρη, η βάση είναι ο χορός Τικ σε διάφορες παραλλαγές. Στο «αργόν Σέρρα» αργό-διπλό Τικ, στο «γρήγορον Σέρρα» γρήγορο Τρομαχτόν Τικ (διπλό) και στο τρίτο και τελευταίο μέρος -τον χορό των μαχαιριών- γρήγορο Τρομαχτόν Τικ (διπλό), με την απαιτούμενη ελευθεριότητα για τους δύο αντιμαχόμενους χορευτές, οι οποίοι εκτελούν το χορευτικό, υποδυόμενοι πως μάχονται σώμα με σώμα ξεκομμένοι από την ομάδα τους.
Ειδικά για το τελευταίο μέρος, «τη μασ(χ)αιρί», η κ. Ιωαννίδου τονίζει ότι «λόγω της υψηλής δυσκολίας του, για να αποδοθεί σωστά χορεύεται πιο σπάνια, όταν όμως ο χορός Σέρρα παρουσιάζεται ολοκληρωμένα από χορευτικό συγκρότημα, τότε το θέαμα είναι απαράμιλλο».
Όσο για τη μεταφορά της γνώσης του χορού από τη μια γενιά στην άλλη, σημειώνει ότι παλαιότερα το στοιχείο Σέρρα μεταδιδόταν βιωματικά.
«Το μικρό αγόρι το οποίο είχε ανεπτυγμένη κιναισθητική νοημοσύνη μάθαινε από τους μεγαλύτερους χορευτές και μόνο όταν ήταν έτοιμο, σε ενήλικη πια ηλικία, χόρευε τον χορό δημόσια. Πλέον, ο χορός εκτός, από βιωματικά (συνθήκη που ισχύει και σήμερα σε πολύ μικρότερο όμως βαθμό), διδάσκεται στους κατά τόπους συλλόγους από χοροδιδασκάλους», προσθέτει.
Από το μεταπτυχιακό στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς
Το μεταπτυχιακό της Αλεξίας Ιωαννίδου βασίστηκε επιστημονικά σε βιβλιογραφία, οπτικοακουστικό υλικό με καταγραφές εκτελέσεων από τη δεκαετία του '60 και σε ημιδομημένες ηχογραφημένες ή βιντεοσκοπημένες συνεντεύξεις με ανθρώπους που ενδιαφέρθηκαν για τη διάσωση του χορού. Το σημαντικότερο, όμως, όπως λέει η ίδια, «ήταν ότι έγινε για πρώτη φορά η οπτικοακουστική καταγραφή και των 14 φιγούρων του χορού Σέρρα και έμεινε ως παρακαταθήκη στην επόμενη γενιά ερευνητών».
Ο αριθμός των φιγούρων αυτών είναι ενδεικτικός της πλούσιας ποικιλομορφίας του χορού, ενώ κάθε περιοχή στον Πόντο χόρευε τις δικές της φιγούρες. Τώρα πια, ποντιακά συγκροτήματα σε όλον τον κόσμο εξακολουθούν να χορεύουν Σέρρα, ενσωματώνοντας μέσα στην παρουσίασή του τρεις με τέσσερις φιγούρες, γιατί δεν είναι εφικτό να χορευτούν και οι 14 μαζί.
Το 2020, η κ. Ιωαννίδου κατέθεσε το αίτημα στη Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού ώστε να συμπεριληφθεί ο χορός Σέρρα στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Η ερευνήτρια, μάλιστα, κατάφερε να κινητοποιήσει όλους σχεδόν τους ποντιακούς φορείς ανά τον κόσμο που ανταποκρίθηκαν με ενθουσιασμό, «πλην λίγων εξαιρέσεων και μεσούσης της πανδημίας με τα σκληρά lockdown». Τον Οκτώβριο του 2021, η εθνική επιτροπή συνεδρίασε και αποφάσισε ομόφωνα την ένταξη του Σέρρα στο Εθνικό Ευρετήριο, απόφαση την οποία προσυπέγραψε η υπουργός Πολιτισμού στις 7 Φεβρουαρίου 2022.
Το βήμα για την ένταξη του Σέρρα στον κατάλογο της UNESCO
Η κ. Ιωαννίδου σημειώνει ότι «σήμερα, παγκόσμια, σε όλες τις γωνιές της Γης υπάρχουν περίπου 1.000 ποντιακά σωματεία. Εκτός από τους εν Ελλάδι φορείς, το αίτημα για την ένταξη του Σέρρα - Πυρρίχιου στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς και μετέπειτα και στον Αντιπροσωπευτικό κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας της UNESCO προσυπέγραψαν σύλλογοι, φορείς και Ομοσπονδίες από την Ευρώπη, την Αμερική και την Αυστραλία».
Τα συγχαρητήριά του στην κ. Ιωαννίδου εκφράζει, με ανακοίνωσή του, ο αντιπεριφερειάρχης Κιλκίς, Ανδρέας Βεργίδης, τονίζοντας ότι «ο χορός μέσα από τον οποίο εκπορεύεται η δύναμη των Ελλήνων του Πόντου αποτελεί ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της πλούσιας πολιτισμικής κληρονομιάς τους».
Ικανοποίηση και υπερηφάνεια εκφράζει και η Παμποντιακή Ομοσπονδία Ελλάδος, επισημαίνοντας ότι «ο χορός Σέρρα κράτησε υψηλά το ηθικό των Ελλήνων του Πόντου, των γιαγιάδων και των παππούδων μας, στα δύσκολα χρόνια των διωγμών αλλά και μετέπειτα».
Την εκτίμηση ότι η ένταξη του χορού στο Εθνικό Ευρετήριο ανοίγει το δρόμο για τον επόμενο στόχο, εκείνον του καταλόγου της UNESCO, εκφράζει, από την πλευρά της, η αντιπεριφερειάρχης Θεσσαλονίκης Βούλα Πατουλίδου.
*Επισυνάπτονται φωτογραφίες που παραχώρησε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η κ. Ιωαννίδου /Φωτογραφίες: Δημήτρης Σουμελίδης / Χορευτικό: Σύλλογος Ποντίων Γουμένισσας «Διογένης ο Σινωπεύς»