Τα έργα είναι αριστουργηματικά, οι ιστορίες πίσω από αυτά, πίσω από τον καμβά, είναι σαγηνευτικές. Τις ανακαλύψαμε στην ξενάγηση του iefimerida στην αίθουσα Δυτικοευρωπαϊκής Τέχνης που άνοιξε για το κοινό πριν λίγες μέρες στην Εθνική Πινακοθήκη. Ακολουθήστε μας μέσα στην αίθουσα.
Μέσα Νοέμβρη, αποκαλύφθηκε στο κοινό η αίθουσα Δυτικοευρωπαϊκής Τέχνης στο δεύτερο (φωτισμένο) υπόγειο της Εθνικής Πινακοθήκης, για πρώτη φορά. Και μπορεί οι ειδήσεις και οι πρώτες φωτογραφίες να επικεντρώθηκαν στον πίνακα του Πικάσο που είχε κλαπεί και τώρα επέστρεψε πίσω από ένα επιτοίχιο προστατευτικό πλέξιγκλας, όμως η μαγεία και κυρίως οι ιστορίες των υπόλοιπων 46 έργων είναι ισχυρές. Όπως μας τις εξηγεί η Εφη Αγαθονίκου, διευθύντρια συλλόγων καλλιτεχνικού και μουσειολογικού προγράμματος στην Εθνική Πινακοθήκη, που μας ξενάγησε στην αίθουσα.
Πώς συγκροτήθηκε αυτή η συλλογή; Οι πλούσιοι Ελληνες του εξωτερικού άρχισαν να δωρίζουν έργα της συλλογής τους στο Πολυτεχνείο και στο Πανεπιστήμιο, προκειμένου να δημιουργηθεί στην Ελλάδα μια Πινακοθήκη όπως αυτές στις ευρωπαϊκές μητροπόλεις. Το 1878 οι συλλογές αυτές συγχωνεύθηκαν σε μία και το 1900, όταν ιδρύθηκε η Εθνική Πινακοθήκη, δωρίσθηκε σε αυτή. Ξεκίνησε με έργα ξένων καλλιτεχνών, αλλά και με τις δωρεές που έκαναν Ελληνες καλλιτέχνες όπως ο Βρυζάκης, η χήρα του Κουνελάκη κ.ο.κ. Συνολικά η Εθνική Πινακοθήκη έχει 1.300 έργα δυτικοευρωπαϊκής ζωγραφικής. Τώρα εκτίθενται τα 47, ενώ σύντομα θα εγκατασταθεί στον τοίχο το μνημειώδες έργο ύψους μεγαλύτερου των 8 μέτρων του Γάλλου ζωγράφου Charles-Louis-Lucien Muller «30ή Μαρτίου 1814» που θα δεχθεί τις τελευταίες πινελιές της συντήρησης μπροστά στα μάτια των θεατών. Ας αρχίσουμε όμως να περπατάμε στην αίθουσα σταματώντας σε μερικά έργα.
Η απεικόνιση του ίδιου του Θεού, σε έργο του 1380
Προσπεράστε τον πειρασμό να ξεκινήσετε από την πλευρά της αίθουσας όπου τοποθετήθηκε το έργο «Γυναικείο Κεφάλι» του Πικάσο που έγινε διεθνές θρίλερ με την κλοπή του. Κατευθυνθείτε ακριβώς απέναντι, για μια διαδρομή, με νόημα και χρονική συνέχεια. Η έκθεση εκκινεί από τον 14ο αιώνα, με τα έργα που αποδίδονται στον Μάρκο Βενετσάνο. Βλέπουμε την εντυπωσιακή Αγία Τριάδα όπου απεικονίζεται ο Θεός να κάθεται στον θρόνο του ελέους, στα πόδια του ο Εσταυρωμένος και αναμεσά τους το άγιο Πνεύμα. Η απεικόνιση του Θεού ξαφνιάζει «για την Ελλάδα είναι σπάνιο αυτό, μόνο δυο έργα αντίστοιχα υπάρχουν. Στην Ιταλία εκείνη την εποχή είχε αρχίσει να αναπτύσσεται αυτό το θέμα».
Ο θεός σαν γίγαντας της αρχαιότητας, με μακριά μαλλιά και γενειάδα -σκέφτομαι τις αποτυπώσεις της Παναγίας κοντά στον Σταυρό και το ύφος του Θεού σε αυτή την εικόνα. Σε αντίστοιχες απεικονίσεις, κάτω από τα πόδια του Εσταυρωμένου βρισκόταν μια νεκροκεφαλή, που δήλωνε ότι πατάνε πάνω στην Ανάσταση των νεκρών, επισημαίνει η κυρία Αγαθονίκου. Πρόκειται για το παλαιότερο έργο της Πινακοθήκης (1380!), μαζί με αυτό που στέκεται από κάτω, ανατριχιαστικό στην αποτύπωση της βιαιότητας, χάρη στις μορφές, το «Η Φραγκέλωση του Χριστού» του 1420.
Πλάι, μια Παναγία καθιστή σε λιβάδι, το έργο του Ζανίνο ντι Πιέτρο (1440), η «Παναγία με το θείο βρέφος και αγγέλους». Ένας αγαπημένος τύπος, κυρίως στην Βενετία την περίοδο του 14ου – 15ου αιώνα, που κρατάει στο χέρι της τον Χριστό και ένα τριαντάφυλλο που μέρος του έχει καταστραφεί. Μια εικόνα αρκετά κατεστραμμένη, που σε κάνει να συνδέεσαι ακόμα περισσότερο μαζί της, κοιτάζοντας αυτό που λείπει. Παραδίπλα, ξεχωρίζει ένα ακόμα αγαπημένο θέμα του 15ου αιώνα: ο Αγιος Ιερώνυμος. «Ο Αγιος Ιερώνυμος στην έρημο» που αποδίδεται στο εργαστήριο του Γιάκοπ ντελ Σελλάιο, χτυπιέται με τις πέτρες, έχει πετάξει μπροστά του τον μανδύα του και το κόκκινο καπέλο που φορούσε ως κληρικός. Στο βάθος έχει μια ακόμα ιστορία, μέσα στον ίδιο πίνακα: την συνάντησή του με τον Αγιο Αντώνιο!
Μια «Μποτιτσελική» Παναγία εκτίθεται πρώτη φορά
Περπατώντας δεν κοιτάζουμε απλώς έργα Τέχνης, αλλά μυούμαστε στις σχολές, στις τάσεις, στα αγαπημένα θέματα και δοξασίες της εποχής που καθόρισαν τους δημιουργούς και την κυρίαρχη αίσθηση του γούστου στους συλλέκτες της εποχής. Και ξαφνικά, η έντονη απεικόνιση ιστοριών αγίων, έρχεται να συναντήσει μια Παναγία εκπληκτική, μια Παναγία «Μποτιτσελική», με ροζ πινελιές, ο Χριστός βρέφος λαχταριστό με τη σάρκα να ξεχειλίζει και το χέρι να αγκαλιάζει τον λαιμό της μητέρας. Αποδίδεται επίσης στο εργαστήριο του Γιάκοπ ντελ Σελλάιο. «Το έργο αυτό εκτίθεται πρώτη φορά στην ιστορία της Πινακοθήκης» αποκαλύπτει η κυρία Αγαθονίκου.
Τα μυστήρια όμως παραμένουν για τον κόσμο της Τέχνης, για τους μελετητές. Ένα από αυτά εμφανίζεται μπροστά μου, με την κυρία Αγαθονίκου, μειδιώντας να μου λέει «ψάχνουμε να δούμε τι σημαίνει. Πολλοί μελετητές έχουν έρθει κατά καιρούς. Ακόμα δεν έχει βρεθεί το θέμα. Είναι μια ιστορία από την Παλιά Διαθήκη, αλλά ουδείς αναγνωρίζει τι ακριβώς περιγράφει». Πρόκειται για το «Επεισόδιο από τη Γένεση» που σχετικά πρόσφατα αποδόθηκε στον Αλμπερτινέλι Μαριότο. Δίπλα του, ένα έργο που αγοράστηκε από την Μαρίνα Λαμπράκη Πλάκα το 1996 μετά από την έκθεση για τον Ελ Γκρέκο στην Ιταλία. Είναι η Αγία Μαργαρίτα «ένας τίτλος που δόθηκε λόγω του κολιέ που φοράει. Προσωπικά πιστεύω ότι είναι η Αγία Αικατερίνη στους αρραβώνες της. Ούτως ή άλλως είναι ένα απόσπασμα μεγαλύτερης σύνθεσης».
Μπαίνουμε στον 17ο αιώνα, με το έργο του Πάολο Καλιάρι που είναι γνωστός ως Βερονέζε (ίσως και εργαστηρίου) από την δωρεά του Πολυτεχνείου. Ένα έργο που για πρώτη φορά εκτίθεται στην Πινακοθήκη, επειδή ήταν πολύ κατεστραμμένο, έχει δεχθεί πολλές επιζωγραφίσεις. Οδηγούμαστε στην πρώτη γωνία της διαδρομής, στην επικράτεια του Καραβάτζο. Εκεί, το έργο «Νεαρός μουσικός σε εργαστήριο μουσικών οργάνων ή Αλληγορία των πέντε αισθήσεων» του Τσέκκο ντε Καραβάτζο, που σε περίπου τρεις μήνες θα φύγει να για εκτεθεί στο Pergamon. «Το είχε υποσχεθεί η Μαρίνα Λαμπράκη. Κάνουν εκεί την πρώτη μεγάλη έκθεση για τον Τσέκκο ντε Καραβάτζο, καλλιτέχνη του 17ου αιώνα, που ήταν μαθητής, φίλος, κάποιοι λένε και εραστής του Καραβάτζο. Υπήρξε μοντέλο του στο αντίστοιχο έργο του “Eρωτας θριαμβευτής” που βρίσκεται στο Βερολίνο. Τα τελευταία χρόνια συλλέξαν τα έργα του και βρήκαν ότι ονομάζεται Μπονέρο Φραντζέσκο».
Όταν η Μαρίνα Λαμπράκη Πλάκα άλλαξε την ερμηνεία ενός πίνακα
Αξίζει όμως για πολλούς ακόμα λόγους να σταθούμε μπροστά σε αυτό το έργο, πέρα από την ιστορία του δημιουργού, τη σχέση του με τον Καραβάτζο, τον τρόπο που τα τελευταία χρόνια αναγνωρίζεται η αξία των έργων του. «Παλιά θεωρούσαν ότι απεικονίζεται ένας κατασκευαστής οργάνων. Όμως η φορεσιά του δεν το δικαιολογεί αυτό. Αργότερα θεώρησαν ότι είναι μουσικός ή ευγενής που ενδιαφέρεται να αγοράσει κάποιο όργανο, αφού στο χέρι του κρατά κάτι που μοιάζει με κέρμα, θα μπορούσε όμως να είναι και μεταλλικό κομμάτι από το ντέφι».
Νεαρός μουσικός σ’ εργαστήριο μουσικών οργάνων ή Αλληγορία των πέντε αισθήσεων, π. 1620 - 1625
Όμως η Μαρίνα Λαμπράκη Πλάκα έκανε μια άλλη ανάγνωση. «Εγραψε το 2018 ένα κείμενο που αλλάζει εντελώς την ερμηνεία του έργου και είπε ότι είναι η αλληγορία των πέντε αισθήσεων. Ακοή για τη μουσική, γεύση για το μπουκάλι με το ποτό δίπλα του, αφή για το άγγιγμα των οργάνων, όσφρηση για το τριαντάφυλλο που έχει στο αυτί, η όραση για το ίδιο το έργο. Η αλληγορία των αισθήσεων ήταν ένα θέμα πολύ αγαπητό τότε, θέμα που άρεσε στους μεγάλους συλλέκτες και προσπαθούσαν να ανταποκριθούν οι συλλέκτες».
Αυτός είναι και ένας από τους στόχους που έχει θέσει η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης, Συραγώ Τσιάρα, μια πολυαισθητηριακή πρόσληψη των έργων, μια διαχείριση των συλλογών που να ενεργοποιεί και ερμηνεύει συναισθήματα. Εμπειρίες με έναν τρόπο εμπνευστικό. Αυτό που έκανε η Μαρίνα Λαμπράκη Πλάκα με τον συγκεκριμένο πίνακα να οδηγήσει και σε νέες μελέτες και αναγνώσεις άλλων έργων. Μια πινακοθήκη ζωντανή και εξελισσόμενη ως προς τα νοήματα και τις αισθήσεις.
Πλάι «Ο έρωτας θριαμβευτής» του μαθητή του Καραβάτζο με το όνομα Πετράτζι Αστόλφο. Ο τίτλος δικαιώνεται στο έργο: ο φτερωτός έφηβος έρωτας που κοιτάζει κατάματα τον θεατή του, κρατά τόξο και βρίσκεται πάνω από σύμβολα των Τεχνών, της εξουσίας, του πολέμου, της κατάκτησης των θαλασσών. Το ίδιο θέμα έχει ζωγραφίσει ο δάσκαλος Καραβάτζο που είναι «πιο σοκαριστικό, αφού κοιτάζει με όλο το σώμα τον θεατή, με το σώμα γυμνό. Είχε προκαλέσει αντιδράσεις τότε».
Εργα των Κάτω Χωρών, κάθε ένα σαν νουβέλα
Ο επόμενος χώρος οδηγεί στις Κάτω Χώρες, αρχίζοντας με ένα έργο στην οροφή, το «Ο θάνατος του Αδωνι» του Γάλλου καλλιτέχνη Υγκ Ταραβάλ. Δημοφιλές θέμα της εποχής και «τολμούμε να το βάλουμε εκεί χωρίς να ξέρουμε αν όντως ήταν μέρος οροφογραφίας. Θέλουμε να φαίνεται ότι η ζωγραφική εκείνη την εποχή κάλυπτε κάθε επιφάνεια, όχι μόνο τους τοίχους ως πίνακες», λέει η κυρία Αγαθονίκου. Στα έργα των Κάτω Χωρών βλέπουμε τη δική τους γραμμή αλλά και τη σαφή επιρροή από την Ιταλία και δη την Βενετία.
Κάπου εκεί αρχίζει και η προσωπογραφία των αστών, όπου δεν απεικονίζονται πλέον μπροστά από ένα μαύρο φόντο, αλλά με οικόσημα και στοιχεία της ταυτότητάς τους και του χώρου τους. «Η Προσωπογραφία του Σιμόν Μάρτεν Ντριξ» του Αρτσεν Πέτερ ο οποίος υπήρξε ο πατριάρχης μιας δυναστείας καλλιτεχνών στην περιοχή. Η τοπιογραφία ανθεί και επηρεάζει την ζωγραφική του 19ου αιώνα. Στέκομαι μπροστά σε μια σκηνή θρησκευτικού χαρακτήρα σε εξωτερικό χώρο και βλέπω τουλάχιστον πέντε διαφορετικές ιστορίες μέσα σε έναν πίνακα.
«Ο Μωυσής κάνει νερό να αναβλύσει από τον βράχο» είναι ο τίτλος του έργου Γιάκομπ Αντρις Μπεσέ. «Η κύρια μορφή, του Μωυσή είναι στο βάθος του έργου, δεν το βλέπεις αμέσως. Ηταν χαρακτηριστικό των Κάτω Χωρών εκείνη την εποχή, όταν βλέπεις τις θρησκευτικές σκηνές να νομίζεις ότι είναι δωμάτια, τοπία, ακόμα και μανάβικα και στο βάθος να είναι η θρησκευτική σκηνή». Δίπλα κοιτάζω το έργο του Γιαν Μπρύχελ Β’ «Η Παναγία με το βρέφος και τον Αγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή σε τοπίο». Αντικρύζει κανείς τον καμβά και δεν μπορεί να μετρήσει στοιχεία και λεπτομέρειες: πόσα διαφορετικά ζώα, οι άγγελοι τα φυτά… Ο Αγιος Ιωάννης παιδί, όπως συχνά απεικονιζόταν εκεί την εποχή. «Ενας άνθρωπος της εποχής θα διάβαζε πολλά πράγματα και συμβολισμούς σε αυτό το έργο» λέει η κυρία Αγαθονίκου. Όλα τα τοπία της σειράς πραγματικά είναι σαν νουβέλες της καθημερινότητας και των δοξασιών της περιοχής.
Ακολουθούν πίνακες με νεκρή φύση των Κάτω Χωρών που πέρασαν και στην Γαλλία και μπαίνουμε και στον κόσμο της οφθαλμαπάτης. Το «Trompe- l’Oeil» του Πόνσι Τζιοβάνι Μπενεντέτο. «Ψευδαισθησιακή παραστατική ζωγραφική, έργο σε έργο με διάφορες απεικονίσεις. Το trompe- l’oeil, η οφθαλμαπάτη, ήταν κυρίαρχο θέμα και ευτυχώς είχαμε το έργο του Πόνσι για να παρουσιάσουμε αυτή την εποχή» επισημαίνει η Εφη Αγαθονίκου.
Ο πλαστός πίνακας με την θρυλική ιστορία
Είναι η ώρα για μια ακόμα μεγάλη στάση μπροστά σε ένα έργο και την ιστορία του. Ένα έργο πλαστό! Ένα έργο που φτιάχτηκε για να ξεγελάσει κάποιον. Eίναι «Η θεραπεία του παραλυτικού» του Λούκα Τζορντάνο. Ένα έργο σκοπίμως… πλαστό. Από τα πρώτα πλαστά έργα. «Είχε το χαρακτηριστικό ο Λούκα Τζορντάνο να μιμείται τους καλλιτέχνες της εποχής του. Να κάνει πιστές αντιγραφές. Ο ηγούμενος της Μονής του Τσερτόζα στο Σαν Μαρτίνο στη Νάπολη -εκείνη την εποχή ο κλήρος είχε τα χρήματα, οι ηγούμενοι ήταν οι μεγάλοι συλλέκτες- του είπε “Λούκα είσαι σπουδαίος μπορείς να αντιγράψεις του πάντες εκτός από τον Ντίρερ”.
Κάποια στιγμή ο ηγούμενος κάλεσε πολλούς, ανάμεσά τους και τον Τζορντάνο για να τους δείξει ένα έργο του Ντίρερ που αγόρασε. Αφού τον άφησε να μιλήσει για αυτό, ο ζωγράφος τού είπε ότι το είχε κάνει ο ίδιος. Τον ξεγέλασε! Εγινε δικαστήριο, μεγάλη διαμάχη και ο Λούκα Τζορντάνο κρίθηκε αθώος διότι αποφασίστηκε ότι είναι το ίδιο σπουδαίος με τον Ντίρερ». Το έργο για χρόνια χάθηκε. Όταν το αγόρασε η Εθνική Πινακοθήκη το 1967 ήταν αγνώστου καλλιτέχνη. Το 1988 ο Federico Ziri επισκέφθηκε την Πινακοθήκη και αναγνώρισε το έργο. Το 1997 εντοπίστηκε κρυμμένη από την κορνίζα η χρονολογία και η υπογραφή μετά από την εξέταση με reflectographies ultra-rouge. Τότε προέκυψε ένα ακόμα μυστικό του έργου: ένας άγγελος ήταν κρυμμένος πάνω από την κολυμπήθρα και με το ραβδί του τάραζε τα νερά. Τελικά ο καλλιτέχνης για άγνωστο λόγο τον κάλυψε, μέχρι να τον «διαβάσουν» στο τμήμα συντήρησης οι συνεργάτες της Εθνικής Πινακοθήκης.
Το αριστούργημα της Πινακοθήκης
Συνεχίζουμε την πορεία στην έκθεση και λίγο παρακάτω συναντάμε «το αριστούργημά μας, από τα πιο σημαντικά έργα όλης της Πινακοθήκης. Ένα έργο που μας το έχουν ζητήσει πολλές φορές όταν το εκθέτουν μαζί με άλλα έργα του Ντελακρουά είναι από τα καλύτερά!» λέει η Εφη Αγαθονίκου. Είναι το «Επεισόδιο του ελληνικού αγώνα» το οποίο ζωγράφισε ο Ντελακρουά το 1856 ως θύμηση από την περίοδο που ασχολήθηκε με τον αγώνα και στηρίζεται στην ιδέα της κίνησης του αγωνιστή που φεύγει προς τα δεξιά προκειμένου να κερδίσει. Αγοράστηκε με συνδρομή Σταύρου Νιάρχου, Βασίλη Γουλανδρη και ελληνικού δημοσίου στη δεκαετία του ’60.
«Τα σύγχρονα θέματα είναι δύσκολο να τα χειριστεί κανείς εξαιτίας της απουσίας γυμνού και της λιτότητας των ενδυμασιών», έγραφε ο Ντελακουρά τον Ιανουάριο του 1856. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι ένα από τα βασικά στοιχεία του πίνακα, δηλαδή η ενδυμασία του έφιππου πολεμιστή, με όλες της τις λεπτομέρειες –τη λευκή φουστανέλα, τις ποικιλμένες περικνημίδες, το μαύρο ζωνάρι, το κεντημένο γιλέκο και την υπέροχη πράσινη κάπα, η οποία είναι φοδραρισμένη με κόκκινο μεταξωτό, και ανεμίζει στον αέρα σε κίνηση παράλληλη με αυτή του φεσιού και του κεφαλομάντηλου – αλλά και ο ίδιος ο Ελληνας καβαλάρης, ο οποίος απεικονίζεται από το πλάι, καθοδηγούν το βλέμμα και την ανάγνωση μέσω των χρωμάτων και του σχεδίου, διαβάζουμε στο σημείωμα της Πινακοθήκης.
Η δωρεά των Γάλλων καλλιτεχνών και του Ιόλα
Φτάνουμε στο τέλος της διαδρομής μας. Στον 20 αιώνα, με τα δύο προσχέδια του Μοντριάν -ναι και αυτό που είχε κλαπεί τον «Ανεμόμυλο Στάμμερ»- και έργα από την περίφημη δωρεά των Γάλλων καλλιτεχνών που έγινε κατόπιν της πρωτοβουλίας των Ροζέ και Τατιάνας Μιλλιέξ το 1946 ως ένδειξη ευγνωμοσύνης για τον αγώνα των Ελλήνων εναντίον της ναζιστικής Γερμανίας. Πρώτος ανταποκρίθηκε στην πρόσκληση ο Πικαμπιά, δωρίζοντας το «Κεφάλι». Υπήρχε η πρόθεση να δημιουργηθεί αίθουσα γαλλικής ζωγραφικής, κάτι που δεν έγινε ποτέ, ενώ στο παρελθόν ο τότε διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης Δημήτρης Παπαστάμος τα είχε τοποθετήσει στην γέφυρα που ένωνε τα δυο κτίρια. Όταν η γέφυρα άλλαξε για να αποκαλυφθούν τα αρχιτεκτονικά της στοιχεία, τα έργα μπήκαν στην αποθήκη. Η συλλογή κλείνει με δυο έργα από την δωρεά του Αλέξανδρου Ιόλα στην Πινακοθήκη.
Αξίζει να περπατήσει κανείς ξανά και ξανά στην αίθουσα και να εντοπίσεις τις παραπάνω ιστορίες και τις καλλιτεχνικές αποτυπώσεις. Αλλωστε το στοίχημα της Πινακοθήκης οδεύει σταθερά προς την επιτυχία: κάθε μήνα αυξάνονται οι επισκέπτες κατά 1.000 άτομα τουλάχιστον – τον Νοέμβριο ξεπέρασαν τους 21.000! Ταυτόχρονα προχωρά το πρόγραμμα ενεργειακής εξοικονόμησης και ήδη έχει μειωθεί κατά 50% το ενεργειακό αποτύπωμα της, μόνο και μόνο χάρη στον νέο νυχτερινό φωτισμό.
Ακολουθεί το βίντεο με τις εργασίες συντήρησης του έργου
Charles Louis Lucien Muller, με τίτλο «30 Μαρτίου 1814», διαστάσεων 4,45 x 8,45 μ , θα τοποθετηθεί σε ειδικό τοίχο της αίθουσας και οι εργασίες συντήρησης θα ολοκληρωθούν μπροστά στα μάτια των επισκεπτών