Μια έκθεση με έργα πλαστά. Μια έκθεση για την κρυφή γοητεία της πλαστογραφίας -από τις λίγες διεθνώς- έρχεται στο Τελλόγλειο Ιδρυμα στη Θεσσαλονίκη, γεμάτη πληροφορίες, ιστορίες, γεγονότα και σηκώνοντας το χαλί της μεγάλης ντροπής των μουσείων. Η διευθύντρια Αλεξάνδρα Γουλάκη Βουτυρά μιλά στο iefimerida.
«Αποφασίζει ο κλάδος των μουσείων να πει την αλήθεια. Είμαστε σε μια εποχή που είναι αστείο να κρυβόμαστε πίσω από προκαταλήψεις και κλισέ», μου λέει η σπουδαία καθηγήτρια της Σχολής Καλών Τεχνών και διευθύντρια του Τελλόγλειου Ιδρύματος Αλεξάνδρα Γουλάκη Βουτυρά. Αρχές Ιανουαρίου ανακοινώθηκε ότι το Τελλόγλειο θα παρουσιάσει από τις 2 Φεβρουαρίου δύο νέες εκθέσεις με θέμα τα πλαστά. Πρόκειται για την «Fake (f)or Real» (Ψεύτικο για αληθινό;) σε συνεργασία με το Σπίτι της Ευρωπαϊκής Ιστορίας που εδρεύει στις Βρυξέλλες και την «Η κρυφή γοητεία της πλαστογραφίας» που διοργανώνει μόνο του και με τρόπο αποκαλυπτικό το ίδιο το Τελλόγλειο.
«Πιστεύω ότι με αυτή την έκθεση ανοίγουμε έναν δρόμο να μην ντρέπονται τα μουσεία να πουν ότι έχουν και πλαστά», λέει η κυρία Βουτυρά. «Όταν καταλάβουμε ότι και αυτά αποτελούν μια παραγωγή -ας την πούμε υποκουλτούρα- τότε θα συνειδητοποιήσουμε ότι δεν μπορούμε να βάζουμε αυτή την παραγωγή κάτω από το χαλί».
Είναι φυσιολογικό τα μουσεία και κυρίως οι συλλέκτες -είτε επειδή χάνουν μεγάλο ποσό της επένδυσής τους, είτε επειδή παραδέχονται διεθνώς ότι πιάστηκαν κορόιδα- να διστάζουν να το ομολογήσουν. Mάλιστα το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης μοιάζει πρωταθλητής στις δημόσιες ομολογίες ότι μεταξύ των έργων του κάποια είναι πλαστά.
Ο πλαστός Βερμέερ της συλλογής
Φυσικά το ίδιο το Τελλόγλειο μπήκε στη διαδικασία αυτή ««έχουμε εντοπίσει πέντε πλαστά από τα έργα που είχε αγοράσει στην εποχή του ο Νέστωρ Τέλλογλου» λέει η κυρία Βουτυρά. Μεταξύ αυτών χαρακτηριστική περίπτωση είναι το αντίγραφο ενός έργου του Βερμέερ (στην φωτογραφία επάνω). Πρόκειται για «Το ποτήρι του κρασιού» που απεικονίζει μια γυναίκα καθιστή να πίνει κρασί και έναν άνδρα όρθιο που ακουμπά ένα μπουκάλι κρασί. Το έργο περιβάλλεται από ξύλινη επιχρυσωμένη κορνίζα με διαβαθμίσεις και ανάγλυφο φυτικό διάκοσμο στην εξωτερική βαθμίδα.
«Κατά τη συντήρησή της, διαπιστώθηκαν υπολείμματα χρώματος που δεν ταιριάζουν στο συγκεκριμένο έργο, γεγονός που πιθανότατα αποδεικνύει ότι προηγουμένως ανήκε σε κάποιο άλλο. Ωστόσο, θα μπορούσε να είναι και ένα στοιχείο που εγείρει υποψίες δεδομένου ότι πολλά πλαστά έχουν ζωγραφιστεί επάνω σε παλαιότερα έργα λόγω της ανάγκης χρήσης καμβά κατάλληλης ηλικίας. Η χημική ανάλυση και σύγκριση των χρωστικών, καθώς και η χρονολόγηση του καμβά θα μπορούσαν να δώσουν τις απαραίτητες απαντήσεις. Συγχρόνως, το έργο του Τελλογλείου δεν φέρει υποκείμενες υπογραφές ή άλλα επιγραφικά στοιχεία, θέτοντας εμπόδια στην ανίχνευση του δημιουργού του. Ωστόσο, η παράσταση του είναι γνώριμη, καθώς αντιγράφει το περίφημο έργο με τίτλο Το ποτήρι κρασιού του Ολλανδού καλλιτέχνη Johannes Vermeer (1632-1675).
Παρά τη φαινομενική ομοιότητα των δύο, υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις στην τεχνοτροπία τους (διαφορετική απόδοση των χαρακτηριστικών των προσώπων, των πτυχώσεων των ενδυμάτων, της αίσθησης του βάθους κ.ά.), προδίδοντας έναν αντιγραφέα χαμηλότερων δυνατοτήτων» διαβάζουμε στο σχετικό κείμενο της Ραφαέλας Νίκα στον εκπληκτικό κατάλογο που θα συνοδεύει την έκθεση.
Ανακαλύπτοντας έναν θησαυρό πίσω από την κορνίζα
«Το έργο του Τελλογλείου έχει μικρότερες διαστάσεις από το πρωτότυπο του Vermeer, φαίνεται πως ο αντιγραφέας επέλεξε τη μεγέθυνση των στοιχείων που ζωγράφιζε. Το έργο της συλλογής του Τελλογλείου αποτελεί αντίγραφο της γνωστής δημιουργίας του Vermeer από άγνωστο μέχρι στιγμής ζωγράφο. Η έλλειψη αναφοράς του ονόματός του, καθώς και οι άλλες ενδείξεις που θίχτηκαν παραπάνω δημιουργούν υποψίες για πλαστογραφία, χωρίς ωστόσο να μπορεί να αποδειχθεί η πρόθεση του αντιγραφέα. Η ιστορία του έργου βρίσκεται υπό διερεύνηση».
Το έργο του Τελλογλείου, ζωγραφισμένο πάνω σε λεπτό ύφασμα, αποτελεί πιθανότατα ένα μικρό πρώιμο έργο του ίδιου του Renoir.
Η κυρία Βουτυρά μού περιγράφει και την σπάνια περίπτωση μιας ακουαρέλας του Ρενουάρ (φωτογραφία επάνω). Το έργο «Ανακεκλιμένη νεαρή γυναίκα» που προέρχεται από τη δωρεά Αλίκης και Νέστωρα Τέλλογλου. To έργο φέρει τα αρχικά Α.R. που παραπέμπουν στον Ρενουάρ, όμως η εξωτερική ξύλινη κορνίζα του με τον ανάγλυφο διάκοσμο αναφέρει το όνομα του Gottfried Bürklein. Φαίνεται ότι η κορνίζα είχε προηγουμένως χρησιμοποιηθεί σε έργο του Gottfried Bürklein. Eπιπλέον, βρέθηκε και ένα ταμπελάκι στον μπροστινό μέρος της κορνίζας με την υπογραφή «1841. Α. RENOIR». Και κάπως έτσι φτάνουμε στην συγκλονιστική ανακάλυψη.
«Το έργο του Τελλογλείου είναι ζωγραφισμένο επάνω σε ύφασμα που αποτελούσε πιθανότατα τμήμα μεταξωτής βεντάλιας, αν κρίνουμε σωστά από τις γραμμές των τσακισμάτων που έχουν διατηρηθεί» γράφει η Δήμητρα Λαζίδου στον κατάλογο της έκθεσης «Η κρυφή γοητεία της πλαστογραφίας». «Ο Renoir απεικόνισε συχνά γυναικείες μορφές να κρατούν βεντάλια, με διάκοσμο κάποτε εμπνευσμένο από γιαπωνέζικα τυπώματα αγαπητά στους ιμπρεσιονιστές κι άλλοτε με απροσδιόριστα μοτίβα, χωρίς να εντοπίζεται, ωστόσο, κάποια αναφορά στο έργο του Τελλογλείου. Στιλιστικά, το έργο του Τελλογλείου δεν είναι ξένο στην τεχνική του Renoir. Ειδικά, το πρόσωπο της νεαρής γυναικείας μορφής, με τα καθαρά περιγράμματα στα μάτια και το στόμα, πλησιάζει μορφές σε έργα του Renoir. Το έργο του Τελλογλείου αποτελεί πιθανότατα ένα μικρό πρώιμο έργο του ίδιου του Renoir. Ωστόσο, η ιστορία του έργου βρίσκεται ακόμα υπό διερεύνηση».
Έργα τέχνης στο ακτινολογικό εργαστήριο μεγάλου διαγνωστικού κέντρου
Εκπληκτικές ιστορίες θα ξεδιπλωθούν στο Τελλόγλειο από την προσεχή Παρασκευή με αναφορές σε μεγάλες πλαστογραφήσεις και πλαστογράφους διεθνούς επιπέδου, στην παραχάραξη έργων τέχνης, στα προβλήματα που δημιουργούν, στους κινδύνους που ελλοχεύουν. Για την έκθεση αυτή αναζητήθηκαν και μελετήθηκαν έργα που να ανταποκρίνονται στο θέμα καταρχάς από τις Συλλογές του Τελλογλείου Ιδρύματος, αλλά και δάνεια από το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, από το Μουσείο Εκμαγείων του ΑΠΘ, από το Πολεμικό Μουσείο και από συλλέκτες και ιδιωτικές συλλογές.
Οι εκπλήξεις όμως δεν τελειώνουν. Η κυρία Βουτυρά αναφέρεται στην μεγάλη προσφορά ενός συλλέκτη, φίλου και υποστηρικτή του Τελλόγλειου. «Έχουμε πολλούς καλούς δωρητές και συλλέκτες, που τους θεωρούμε πλέον φίλους μας. Ένας τέτοιος φίλος βρήκε ότι κυκλοφορούν στην αγορά πλαστά έργα Παρθένη, Παπαλουκά Μπουζιάνη. Προσφέρθηκε λοιπόν να τα αγοράσει και να μας τα κάνει δώρα. Εκεί ανακαλύπτει κανείς γιατί είναι πλαστά, πώς ξεγελάνε με πλαστές σφραγίδες, υπογραφές και αναφορές στο πίσω μέρος. Ακόμα και σφραγίδες ιστορικού Τέχνης πλαστογράφησαν. Ένα είχε πλαστή σφραγίδα του Δημήτρη Δεληγιάννη που ήταν ο κορυφαίος ειδικός στα έργα του Μπουζιάνη», περιγράφει η κυρία Βουτυρά.
Στην έκθεση κάθε έργο έχει λεζάντες με εκτενή αναφορά στο γιατί είναι πλαστό, φωτογραφίες που δείχνουν πώς έγινε η πλαστογράφηση. «Έχουμε ακόμα και ακτινογραφίες των έργων που έγιναν με την συμβολή της Εuromedica, αφού ήταν τέτοιος ο όγκος των έργων που το εργαστήριο του Βυζαντινού Μουσείου δεν προλάβαινε να ολοκληρώσει τις εργασίες. Ετσι, για κάποια απογεύματα έκλεισε το ακτινολογικό τμήμα στη Εuromedica και γέμισε με έργα τέχνης!»
Έξαρση στα πλαστά Παρθένη μετά την έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης -Και στο Μοναστηράκι
H επικαιρότητα καθορίζει συχνά τους ζωγράφους που σπεύδουν να πλαστογραφήσουν οι ειδικοί. «Μετά την μεγάλη έκθεση για τον Παρθένη στην Εθνική Πινακοθήκη εμφανίστηκαν ξαφνικά να πουλιούνται στην αγορά σχέδια Παρθένη, κυρίως στο Μοναστηράκι», λέει η κυρία Βουτυρά. Η έκθεση για τον Παρθένη, κύκνειο άσμα της Μαρίνας Λαμπράκη Πλάκα, υπήρξε μεγαλειώδης με τεράστια απήχηση. «Βρέθηκε στο Μοναστηράκι ένα ντοσιέ με δέκα σχέδια και κόκκινη σφραγίδα. Ακόμα και το όνομα της κόρης του Παρθένη και πλαστό πιστοποιητικό, δήθεν γραμμένο από την κόρη, υπήρχε μέσα στον φάκελο. Ο πλαστογράφος ήταν ιδιαίτερα πονηρός: ανακάτεψε έργα από διαφορετικές περιόδους και έγραψε ότι είναι όλα παραγωγή της ίδιας χρονιάς, δηλαδή δήθεν ένα σύνολο. Ειδικά στο έργο με την Αφροδίτη της Μήλου έκανε ξεπατικωσούρα και πρόσθεσε λεζάντα και σφραγίδα!».
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Λεονάρντο Ντα Βίντσι που τα έργα του πωλούνται έναντι εκατοντάδων εκατομμυρίων στις δημοπρασίες. Μεγάλη συζήτηση γίνεται για το έργο που του αποδίδεται, το «Salvator Mundi», που δεν είναι ξεκάθαρο αν είναι του ίδιου ή μαθητών του. Δεν το έχει δει κανείς το έργο, δεν έχουν δημοσιευθεί οι εργαστηριακές έρευνες. Μάλιστα ετοιμάζεται ένα μουσείο ειδικά για αυτό στο Άμπου Ντάμπι.
Η αστυνομική έρευνα μέρος της έκθεσης
Oι ειδήσεις για την εξάρθρωση κυκλωμάτων πλαστογραφίας είναι συχνές τελευταία στο αστυνομικό δελτίο. Αποτελούν όμως και μια ακόμα πτυχή της έκθεσης στο Τελλόγλειο. Έτσι τελειώνει η έκθεση «Η αβάσταχτη γοητεία της πλαστογραφίας» λέει στο iefimerida η κυρία Βουτυρά, με την εξάρθρωση διεθνούς εμβέλειας σπείρας διακίνησης πλαστών που εντοπίστηκε από την ελληνική αστυνομία στην Κρήτη τον περασμένο Νοέμβριο.
Μεταξύ των έργων που κατασχέθηκαν -όλα πλαστογραφημένα- διακρίνουμε σύμφωνα με την κυρία Βουτυρά ένα χιονισμένο τοπίο του Μοnet που θυμίζει το έργο του Neige à Argenteuile, μια αυτοπροσωπογραφία του Van Gogh που αντιγράφει σχέδιο με δύο εκδοχές αυτοπροσωπογραφίας του στο Van Gogh Museum στο Άμστερνταμ και την αντιγραφή σε μικρότερο μέγεθος -και ποιότητα- του μεγάλου έργου του Pablo Picasso «La Lampe» του 1931 με το πορτρέτο της συντρόφου του εκείνη την εποχή, της Marie-Thérèse Walter (φωτογραφία κάτω).
Το έργο αυτό, σε μεγαλύτερο μέγεθος, δημοπρατήθηκε το 2018 από τους Christie’s και πουλήθηκε με τιμή εκτίμησης που έφτανε στα 35 εκατομμύρια δολάρια. Στη συνέχεια βγήκε στην αγορά ένα μικρότερο, δήθεν προσχέδιο σε λάδι του έργου. Διέδιδαν ότι ανήκε σε συλλέκτη από την Ρουμανία, ο οποίος το είχε κληρονομήσει από τον παππού του. Επρόκειτο φυσικά για πλαστό που έγινε προσπάθεια να βγει σε δημοπρασία έναντι 4 εκατομμυρίων δολαρίων.
Ο Μέιχερεν, ο Ένγκελς, ο Χίτλερ
Στην έκθεση υπάρχει όμως και έργο του πιο διαβόητου πλαστογράφου όλων των εποχών. Πρόκειται για τον Χαν βαν Μέιχερεν (φωτογραφία κάτω) που ξεγέλασε τους πάντες με τα έργα του. Μάλιστα πούλησε πλαστά έργα του στους Ένγκελς και Χίτλερ με αποτέλεσμα η Ολλανδία να τον καταδικάσουν σε θάνατο επειδή πούλησε θησαυρούς της τέχνης στους ναζί.
Για να αποδείξει την αθωότητά του ζωγράφιζε επί δύο μήνες μπροστά στους δικαστές. Έτσι πείστηκαν και τον καταδίκασαν τελικά σε ποινή φυλάκισης τεσσάρων ετών. Στο πλαίσιο των εκθέσεων θα προβληθεί και το ντοκιμαντέρ που έκανε ο Όρσον Γουέλς για τον περίφημο πλαστογράφο Elmyr de Hory.
Ο Χαν βαν Μέιχερεν
Info
Διάρκεια εκθέσεων: 2 Φεβρουαρίου 2024 – 16 Ιουνίου 2024
Ωράριο λειτουργίας εκθεσιακού: Τρίτη, Πέμπτη, Παρασκευή 9:00-14:00, Τετάρτη 9:00-14:00 & 17:00-21:00, Σάββατο και Κυριακή 10:00-18:00, Δευτέρα κλειστά.
www.teloglion.gr/