Η Πινακοθήκη βγάζει από τις αποθήκες απίστευτης αξίας χαρακτικά - Αριστουργήματα των Γκόγια, Ντίρερ, Ρέμπραντ, Πικάσο κ.ά [εικόνες]

Καθώς οι φωτογραφίες από το εσωτερικό της Εθνικής Πινακοθήκης μας έχουν κατακλύσει εσχάτως, το iefimerida φέρνει στο φως έναν αθέατο θησαυρό της: Την περίφημη συλλογή χαρακτικών που για πρώτη φορά θα παρουσιάζεται διαρκώς στο κοινό από τον Ιούνιο, στο υπόγειο της Πινακοθήκης, με αριστουργήματα των Γκόγια, Ρέμπραντ, Ντίρερ, Πικάσο που κόβουν την ανάσα.

Στο υπόγειο της νέας Εθνικής Πινακοθήκης, προστατευμένο με ειδικό φωτισμό, ακουμπά το μανιφέστο του Φρανθίσκο Γκόγια. Eίναι ο εφιάλτης του, ο τρόπος που έβλεπε την ισπανική κοινωνία να βυθίζεται υπό τον τίτλο «Ο ύπνος της λογικής ξυπνά τέρατα». Στο χαρακτικό, ο ίδιος απεικονίζεται αποκοιμισμένος πλάι στα εργαλεία του, ανάμεσα σε κουκουβάγιες (σύμβολο τρέλας), νυχτερίδες (σύμβολο άγνοιας) και μια γάτα με ολάνοιχτα μάτια (σύμβολο μαγείας).

Παραδίπλα, στην αίθουσα με το ημίφως και τα συρτάρια που τα ανοίγεις και φωτίζονται εσωτερικά θα τοποθετηθεί το αρχετυπικό, αισθησιακό και μαζί βιβλικό «Αδάμ και Εύα» του Ντίρερ. Γυμνά σώματα των πρωτόπλαστων που έρχονται απευθείας από τους μεγάλους γλύπτες της αρχαιότητας ( ο Αδάμ ως Απόλλωνας, η Εύα ως Αφροδίτη), λίγο πριν συντελεστεί το προπατορικό αμάρτημα. Στον ίδιο χώρο ο Ρέμπραντ, σε μια αυτοπροσωπογραφία του, κοιτάζει με κύρος τον θεατή, ντυμένος με βελούδινο μπερέ και φτερό σε ένα έργο μέσω του οποίου επιχειρούσε να δείξει ότι έχει εδραιωθεί ως ένας από τους σπουδαίους της Αναγέννησης. Πιο πέρα, οι τέσσερες γυμνές γυναίκες του Πικάσο, λάγνες κάτω από μια αρχαία κεφαλή, γοητεύουν ξανά και ξανά.

Εξήντα χρόνια σε αποθήκες

Αυτά είναι μερικά μόνο από τα αριστουργηματικά έργα της σημαντικής αλλά ως τώρα αθέατης συλλογής χαρακτικών της Εθνικής Πινακοθήκης. Μερικά εξ αυτών, διάσπαρτα, με διαφορετικές αφορμές, αλλά ελάχιστες φορές, βγήκαν στο φως και εκτέθηκαν, πριν αποσυρθούν ξανά στον χώρο αποθήκευσης κάποια για περίπου 60 χρόνια! Ο περιορισμένος χώρος του κτιρίου της Εθνικής Πινακοθήκης και κυρίως η έλλειψη των ιδανικών συνθηκών για την παρουσίαση χαρακτικών και σχεδίων που είναι ιδιαίτερα ευάλωτα στο φως και στις συνθήκες του περιβάλλοντος, τα κρατούσαν κρυμμένα. Τώρα αυτά τα πραγματικά διαμάντια στο στέμμα της Εθνικής Πινακοθήκης θα βγουν για πάντα στο φως που τους αξίζει, καθώς θα εκτίθενται μόνιμα στο υπόγειο της νέας Εθνικής Πινακοθήκης. Για την ακρίβεια από τον Ιούνιο που θα ανοίξει για το κοινό η Πινακοθήκη και ως τότε θα έχουν ολοκληρωθεί όλες οι εργασίες και οι τοποθετήσεις έργων.

Το σύνολο των Ελλήνων χαρακτών εκπροσωπούνται φυσικά, όμως είναι οι συλλογές χαρακτικών του Ρέμπραντ, του Γκόγια και του Ντίρερ αυτές που αναμένεται να φέρουν πλήθη κοινού από όλο τον κόσμο στο υπόγειο της Πινακοθήκης. Ανάμεσά τους και δυο αριστουργηματικά έργα του Πικάσο αλλά και του Πολ Σεζάν: οι λουόμενοι του, ένας ύμνος στην ανεμελιά και στη φύση. Εχει ξεχωριστό ενδιαφέρον ότι τα έργα αυτά δεν πρόκειται να τα δουν οι επίσημοι προσκεκλημένοι στα προ-εγκαίνια της Εθνικής Πινακοθήκης που θα γίνουν στις 24 Μαρτίου, παρουσία του πρίγκιπα Καρόλου και της συζύγου του, του Ρώσου Πρωθυπουργού και της Γαλλίδας υπουργού Εξωτερικών. Η επίσκεψη θα περιοριστεί στον χώρο της έκθεσης για το 1821. Αλλωστε κάθε εικόνα που έχουμε δει ως τώρα προέρχεται μόνο από αυτό τον όροφο.

Μαρίνος Καλλιγάς, ο θεμελιωτής της Εθνικής Πινακοθήκης

Τον Ιούνιο, καθώς η Πινακοθήκη θα ανοίξει για το κοινό, θα έχουμε την ευκαιρία όλοι, για πρώτη φορά να δούμε την σπουδαία αυτή συλλογή, που συγκινεί βαθιά με την ύψιστη τέχνη, αλλά και τη θεματολογία, τη δύναμη των σχολίων των δημιουργών, δριμύτατα πολιτικών συχνά, όπως στην περίπτωση του Γκόγια. Το iefimerida ρίχνει μια πρώτη ματιά στα έργα που θα δούμε με το πλήρες σώμα τους από τον Ιούνιο, και που οργάνωσε, ταξινόμησε, μελέτησε, κατέγραψε αλλά έκανε και ψηφιακές αναπαραστάσεις στον χώρο τους η Μαριλένα Κασιμάτη, που ήταν από το 1984 και ως πρόσφατα επιμελήτρια στην Εθνική Πινακοθήκη (μια παρουσία που θα έπρεπε να είναι ακόμα ενεργή, τουλάχιστον σε αυτή τη νέα φάση της Εθνικής Πινακοθήκης).

Πώς όμως απόκτησε η Εθνική Πινακοθήκη, σε χρόνια δύσκολα, το σύνολο των χαρακτικών; Και κυρίως τις συλλογές με έργα Ντίρερ, Ρέμπραντ και Γκόγια -κάποιες από τις οποίες τις ζηλεύουν ακόμα και μεγάλες Πινακοθήκης ή μουσεία του κόσμου; Τις απόκτησε χάρη στην οξυδέρκεια, την επιμονή και το άσβεστο πάθος του Μαρίνου Καλλιγά, του ιστορικού διευθυντή της Εθνικής Πινακοθήκης από το 1949 ως το 1971. Διορατικός, ικανός να βλέπει λύσεις εκεί που άλλοι έβλεπαν προβλήματα, γνώριζε ότι για να αποκτήσει σπονδυλική στήλη η Πινακοθήκη, έπρεπε να έχει μερικά σημαντικά αποκτήματα. Φυσικά δεν υπήρχαν οι πόροι για να γίνουν σπουδαίες αγορές. Ετσι στράφηκε σε έναν κλάδο των εικαστικών που είχε το χαρακτηριστικό να θεωρείται περισσότερο «οικονομικός», αλλά που έτρεφε την δημιουργική ορμή κορυφαίων εικαστικών: στην χαρακτική. Είχε βασικό προμηθευτή τον ελβετικό οίκο δημοπρασιών Klipstein που στη συνέχεια μετονομάστηκε σε Kornfeld. O Mαρίνος Καλλιγάς, μέσα σε μόλις τέσσερα χρόνια, από το 1961 ως το 1965 κατόρθωσε να αγοράσει τέσσερις από τις πλέον διάσημες συλλογές του Ισπανού εικαστικού Γκόγια, που αριθμούν συνολικά 212 χαλκογραφίες. Πρόκειται για τα «Καπρίτσια» (80 χαρακτικά), «Τα Δεινά του Πολέμου» (80 χαλκογραφικές πλάκες), τις «Ταυρομαχίες» (33 χαλκογραφίες) και την «Τρέλα» (18 έργα).

Αποκτήθηκε με μερικές χιλιάδες, αξίζει σήμερα εκατομμύρια

Ο Μαρίνος Καλλιγάς καμάρωνε για αυτό το απόκτημα και μάλιστα για το εξαιρετικά χαμηλό ποσό που έδωσε για τη Συλλογή Γκόγια. Εκτιμάται ότι στοίχησαν περί 25.000 ελβετικά φράγκα. Σήμερα η τιμή των έργων -πόσο μάλλον μιας πλήρους συλλογής- έχει εκτιναχθεί στα ύψη. Είναι χαρακτηριστικό ότι ένα και μόνο χαρακτικό του Γκόγια μπορεί να αποτιμηθεί σε ένα εκατομμύριο ευρώ ή και παραπάνω. Ο Καλλιγάς χρησιμοποίησε για την αγορά κυρίως τα έσοδα που είχε η Πινακοθήκη από το κληροδότημα του ζωγράφου -και για ένα διάστημα συντηρητή στην Πινακοθήκη- Οδυσσέα Φωκά, που άφησε δυο του ακίνητα στον οργανισμό. Επρόκειτο για μια πολυκατοικία στο Παρίσι και μία στην Κυψέλη. Ο όρος στη διαθήκη ήταν τα χρήματα για να αγοραστούν έργα ιμπρεσιονιστών. Φυσικά τα ποσά ήταν εξαιρετικά χαμηλά για την απόκτηση έργων ζωγραφικής, και έτσι ο Καλλιγάς στράφηκε στους χαράκτες.

Η Εθνική Πινακοθήκη χρωστά σχεδόν την ίδια της ύπαρξη στον Μαρίνο Καλλιγά και ανυπομονούμε να δούμε αν και πώς τιμάται η μνήμη και η προσφορά του στο νέο κτίριο. Ιδιαίτερο αγώνα έδωσε και για την αγορά της συλλογής χαρακτικών του Ρέμπραντ, που αποκτήθηκε επίσης σταδιακά, από το 1959 ως το 1966. Όπως σημειώνει η κυρία Κασιμάτη: «στη συλλογή της Εθνικής Πινακοθήκης φυλάσσονται μόλις δεκατέσσερις πρωτότυπες οξυγραφίες του Rembrandt, αντιπροσωπευτικές των περισσοτέρων από τις περιόδους του, ανάμεσά τους οι σπανιότατες “Μεγάλη έγερση του Λαζάρου” και το μνημειώδες, θεατρικότατο “Οι Τρεις Σταυροί”. Για ενδεικτικούς λόγους παρουσιάζονται, ωστόσο, και τα “Ίδε ο Άνθρωπος”, καρπός της συνεργασίας του Rembrandt με τον αντιγραφέα-χαράκτη Jan van Vliet, φύλλο που από τις εργαστηριακές εξετάσεις στη δομή του χαρτιού, προκύπτει ότι είναι τύπωμα του 18ου αιώνα, “Η εκδίωξη των εμπόρων από το ναό”, μεταγενέστερο αντίγραφο από την πρωτότυπη πλάκα και επομένως τύπωμα κατά την αντίστροφη έννοια του αρχικού (counterproof), και “Γυμνή γυναίκα καθισμένη σε ανάχωμα”, για το οποίο η έρευνα έδειξε ότι η κακή εκτύπωση και τα έντονα επεξεργασμένα περιγράμματα έγιναν πιθανώς πάνω στην αρχική πλάκα από τον Jan van Vliet, ο οποίος θα πρέπει να προσέθεσε και την άτεχνη υπογραφή Rembrandt». Στη συλλογή της Εθνικής Πινακοθήκης φυλάσσονται επίσης δεκαέξι μεταγενέστερα τυπώματα, που περιήλθαν στη συλλογή το 1901 με το κληροδότημα Αλεξάνδρου Σούτζου.

Στα χαρτόνια των έργων, συχνά συναντά κανείς σημειώσεις του ίδιου του Μαρίνου Καλλιγά. Για παράδειγμα στην αυτοπροσωπογραφία του Ρέμπραντ με το βελούδινο μπερέ με φτερό που προαναφέρουμε, σημειώνει ο Καλλιγάς: «Εξαιρετικώς άριστον τύπωμα σε λεπτούς τόνους, πρώιμο τράβηγμα επί χάρτου γραμμωτού με κρίνο». Το έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, το δώρο του Πικάσο (που παραμένει άφαντος μετά την κλοπή του) και η συλλογή των χαρακτικών, κυρίως αυτών του Γκόγια, έκαναν τον Μαρίνο Καλλιγά να αισθάνεται ότι πραγματικά έχει θεμελιώσει μια Εθνική Πινακοθήκη.

Γκόγια, ο σκοτεινός Ισπανός πρωταγωνιστής

Ο επαναστάτης, οργισμένος, απελπισμένος, παραδομένος στη γοητεία του σκοταδιού Γκόγια, αποτελεί την καρδιά της Συλλογής Χαρακτικών και σίγουρα ένα από διαμάντια στο στέμμα της Εθνικής Πινακοθήκης. Στη μαύρη ζωγραφική του αποτυπώνει την οργή για το τυραννικό καθεστώς του Καρόλου Δ' και την απόλυτη πτώση της ηθικής, τον θαυμασμό του στην αντίσταση του λαού, τον θυμό και τον αποτροπιασμό για τον ρόλο της Εκκλησίας.  Στα 80 χαρακτικά της σειράς του «Τα Καπρίτσια» που θα δούμε στο υπόγειο της Εθνικής Πινακοθήκης, αποκαλύπτει τα ανθρώπινα πάθη και τις διαστροφές. Πρόκειται για έργα που ολοκληρώθηκαν το 1799. Στα «Δεινά του πολέμου» πάνω σε 80 χαλκογραφικές πλάκες που χαράχτηκαν ανάμεσα στα έτη 1810-1820 βλέπουμε τον αποτροπιασμό του για τις βαναυσότητες που διέπραξαν τα στρατεύματα του Ναπολέοντα κατά την εισβολή τους στην Ισπανία. Ο ίδιος ο Γκόγια παθιαζόταν με τις 33 χαλκογραφίες της σειράς «Ταυρομαχίες» που κυκλοφόρησαν το 1816. Τις λάτρευε, ως έκφραση, την προϊστορία τους, την αδρεναλίνη, την θεατρικότητά τους.

Ξεχωριστό ενδιαφέρον έχει η σειρά «Τρέλα» που αποτελείται από 18 αινιγματικά, σκοτεινά έργα που φλερτάρουν με το σκοτεινό υποσυνείδητο και την παράνοια. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτή τη σειρά που χάρη στον Μαρίνο Καλλιγά ανήκει στην Εθνική Πινακοθήκη, ενέπνευσε καθοριστικά τους ρομαντικούς, τους συμβολιστές, τους σουρεαλιστές καλλιτέχνες έως και τον Πικάσο. Εμβληματικό είναι το έργο του «Ο ύπνος της λογικής γεννά τέρατα» από την σειρά «Καπρίτσια», για το οποίο ο ίδιος ο Γκόγια είχε γράψει «η φαντασία που εγκαταλείπεται από τη λογική δημιουργεί ανυπόφορα τέρατα, όταν ενώνεται μαζί της, είναι η μητέρα όλων των τεχνών και η πηγή όλων των θαυμάτων». Ο Μαρίνος Καλλιγάς έγραψε για το έργο αυτό ότι «ξεκινά από τον ρεαλιστικό, πρόσχαρο και φωτεινό παλιόκοσμο και καταλήγει στο τέλος της ζωής του σε εξπρεσιονιστικές μορφές και στο χείλος της αβύσσου που αντιμετωπίζει με δέος η... γυμνή ύπαρξη του ανθρώπου». Η σειρά αυτή δημιουργήθηκε όταν ο Γκόγια ήταν ήδη 50 ετών (1799) και είχε μόλις γλυτώσει τον θάνατο αλλά είχε χάσει την ακοή του. Ταυτόχρονα ζούσε έναν ασφυκτικό έρωτα με την Δούκισσα της Αλμπα.

Ενας θησαυρός που παρέμενε κρυμμένος, σε ύπνωση, προστατευμένος αλλά μακριά από τα μάτια του κοινού όπου και ανήκει, θα έρθει στο φως λοιπόν από τον Ιούνιο -αυτή τη στιγμή η Συλλογή δεν έχει ακόμα στηθεί μέσα στο νέο της χώρο. Και εκεί θα μυηθούμε σε έναν κόσμο οπωσδήποτε γοητευτικό, έναν κόσμο με ενεργές συνομιλίες με άλλα έργα, όχι μόνο στο υπόγειο αλλά και στους υπόλοιπους ορόφους της Πινακοθήκης.

Η Μαριλένα Κασιμάτη, γράφει χαρακτηριστικά σε κείμενό της με αφορμή την έκθεση «Στα άδυτα της Εθνικής Πινακοθήκης» που ήταν η τελευταία που φιλοξενήθηκε στο παλιό κτίριο ως και τις 8 Ιανουαρίου 2012: «εντυπωσιάζεται κανείς από τα αόρατα νήματα που συνδέουν ένα σχέδιο των Carracci λ.χ. με μια χαραγμένη σε χαλκό μορφή του Rembrandt ή μια ομάδα ταπεινών ανθρώπων σε ξυλογραφία του Dürer με μια ελαιογραφία του Luca Giordano, πώς δηλαδή το σχέδιο, η χαρακτική και η ελαιογραφία είναι αναπόσπαστα τμήματα ενός Όλου, και όλα αυτά συγκεντρωμένα υπό τη σκέπη της Εθνικής Πινακοθήκης. Τα νήματα αυτά δημιουργούν με τη σειρά τους δίκτυα που όλα μαζί καταλήγουν διαπιστωτικά στο συμπέρασμα ότι χρειάζεται ακόμη αρκετή προσπάθεια για την τελική, όσο αυτό είναι εφικτό, αποκατάσταση των ενοποιητικών τους σχέσεων. Με την παρουσίαση των έργων φιλοδοξούμε να αναβιώσει το χαμένο ενδιαφέρον για τις “ελαφρές ύλες”, τα έργα τέχνης σε χαρτί, είτε αυτά είναι μοναδικά σχέδια των παλιών μαστόρων είτε πολλαπλά, χαλκογραφίες ή ξυλογραφίες διάσημων χαρακτών, και να τους αποδοθεί και πάλι η σημασία που με βεβαιότητα είχαν κάποτε για τους συλλέκτες και για τα μουσεία, ορισμένα από τα οποία έγιναν ονομαστά χάρη στα σπάνια έργα σε χαρτί που κατείχαν. Η Εθνική Πινακοθήκη θα είναι ένα από αυτά για τον ελλαδικό χώρο». Αυτά έγραφε η κυρία Κασιμάτη το 2011. Χρειάστηκε να περάσουν δέκα χρόνια για να γίνει αυτή η ελπίδα πραγματικότητα. Τουλάχιστον αρχίζουν σιγά σιγά, αυτές τις μέρες να βγαίνουν από τις αποθήκες και να μπαίνουν στον ειδικά διαμορφωμένο χώρο στο υπόγειο, στον χώρο των περιοδικών εκθέσεων. Για πρώτη φορά αλλά και μόνιμα, πλέον.