Eίδαμε την έκθεση μέσα στο εργοστάσιο Πεταλούδα-Μουζάκης: Τα νήματα της μνήμης, η τέχνη της εποχής

Σε έναν βιομηχανικό χώρο τοπόσημο των δυτικών προαστίων, με ονόματα σχεδόν ποιητικά σε κάθε χώρο, εκεί όπου γεννήθηκαν και εξακολουθούν να παράγονται οι κλωστές Πεταλούδα και DMC, ο Κώστας Πράπογλου παρουσιάζει την έκθεση «Τhe Butterfly Effect» με τη συμμετοχή 41 καλλιτεχνών.

Mάιο του 2023, μέσα στη σπείρα που σχεδίασε ο Frank Lloyd Wright για το μουσείο Guggenheim στη Νέα Υόρκη, σαν να κρατούμε την άκρη ενός νήματος, ανεβαίνουμε και στεκόμαστε μπροστά στα έργα της περίφημης Gego. Kλωστές, σύρματα σαν νήματα, σαν ένα δίκτυο που ίπταται, επεκτείνεται, άλλοτε αέρινο άλλοτε συμπαγές, σε πέντε διαφορετικά  επίπεδο υπό τον τίτλο «Μετρώντας το άπειρο». Στην απόληξη, ένα άλλο δίκτυο, το δίκτυο της εποχής όπου ready made υλικά συναντούν ιπτάμενες κατασκευές από σύρματα και νήματα: το «Τimelapse» της Sarah Sze.

Mε την επίσκεψη της εμπειρίας αυτής ακόμα έντονη, οδηγώντας στην γκρι, σκονισμένη λεωφόρο Κηφισού, αμέσως μετά τη συνάντησή της με την Ιερά Οδό, μπαίνω στο εργοστάσιο Κλωσταί Πεταλούδας -Μουζάκης. Εκεί όπου οι κλωστές Πεταλούδα και DMC, αυτά τα νήματα που υπάρχουν στη ζωή μας από τότε που θυμόμαστε τον εαυτό μας στα χέρια γιαγιάδων, μαμάδων, στα δικά μας, κατασκευάζονται από το 1944.

Εδώ και χρόνια ο αρχιτέκτονας, αρχαιολόγος, επιμελητής εκθέσεων δρ. Κώστας Πράπογλου προσπαθούσε να πάρει τον χώρο για να κάνει μια έκθεση σύγχρονης τέχνης που θα περιστρέφεται σαφώς γύρω από την συνεχιζόμενη λειτουργία του εργοστασίου και θα συνδέεται με κυρίαρχα θέματα της εποχής μας: η δικτύωση, η χειρονομία, ο ρόλος των γυναικών, η επικοινωνία, η κοινότητα. Ώσπου τελικά, εκεί που νόμιζε ότι δεν θα γίνει ποτέ, μια συνάντηση οδήγησε στην υλοποίηση της έκθεσης που πήρε τον εύγλωττο τίτλο «Το φαινόμενο της Πεταλούδας». Τhe butterfly effect.

O πρόεδρος της εταιρείας Μουζάκη, Τζον Πολ Γκάγκνουμ, εγγονός του Ελευθέριου Μουζάκη και ο Ευάγγελος Βασιλάκος, διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας, αγκάλιασαν αυτή την ιδέα, τον τρόπο με τον οποίο η ιστορική βιομηχανία μπορεί να συνδεθεί με την κοινότητα, την κοινωνία, την παραγωγή όχι μόνο νημάτων, αλλά και ιδεών, τέχνης, διαλόγου. Το αποτέλεσμα είναι αναπάντεχο. Διασχίζεις αίθουσες βιομηχανικής παραγωγής που ως τις 3.30 λειτουργούν κανονικά, μπαίνεις σε αποθήκες, σε χώρους που πλέον δεν έχουν δράσεις και η σκόνη του χρόνου ενώνεται με μηχανήματα και αναμνήσεις του χώρου.

Το λάβαρο, το μερσεριζέ, ο ατμιστής

Σαν λάβαρο του χώρου, της έκθεσης, σε έναν διάδρομο που λειτουργεί ως πλυντήριο των οχημάτων του εργοστασίου, κρέμεται το πρώτο έργο της έκθεσης. «Ιn Process Twice» της Εοζέν Αγκοπιάν, ένα έργο που κρεμάστηκε στον χώρο και ολοκληρώθηκε επί τόπου από την δημιουργό, Μετέφερε από το στούντιό της στη Νέα Υόρκη τον κορμό του συνεχίζοντας να δουλεύει πάνω σε αυτό με υλικά, νήματα, υφάσματα που βρέθηκαν στο εργοστάσιο. Κοιτώντας το από μακριά μοιάζει να έχει τη μορφή μιας πεταλούδας, τα χρώματα αλλάζουν ανάλογα με την πορεία του ήλιου, ενώ μόλις φυσήξει λίγο, λικνίζεται στο χώρο δίνοντας νέες διαστάσεις.

Και μετά είναι η ώρα να εισέλθουμε στους χώρους, καταρχάς του ισογείου: στο κτίριο του μερσεριζέ για παράδειγμα όπου δίνεται λάμψη στο νήμα. Εκεί σε υποδέχονται σαν κουκούλια πεταλούδας, σαν φαντάσματα του χώρου 9 αιωρούμενα γλυπτά από υφάσματα, νήματα, σακούλες που βρήκε στο εργοστάσιο και δικά της υλικά η Αμερικανίδα Alison Woods. Είναι το έργο «Chrysalis» με την έντονη αναφορά στον κύκλο της ζωής όπως εκφράζεται από την πεταλούδα.

Συνορεύει το έργο με το συναρπαστικό στη σύλληψη «Vortex/ The end of Time» της Christina Anid. Βλέπεις τον διάφανο κίτρινο κορμό μιας γυναίκας στο πάτωμα -καλούπι του σώματος της ίδιας της δημιουργού- που στα ακροδάχτυλά της κρατά σαν γκέμια λεπτές αλυσίδες που χρυσίζουν. Πλησιάζοντας βλέπεις ότι οι κρίκοι της αλυσίδας είναι καντράν από ρολόγια χειρός που καταλήγουν στο μεγάλο ρολόι του τοίχου με την ένδειξη «Πεταλούδα». Το ρολόι αυτό κάποτε συγχρονιζόταν με ένα κεντρικό ρολόι (mother clock), συνδεδεμένο με όλα όσα βρίσκονταν στους χώρους του εργοστασίου για να δείχνουν την ίδια ώρα.

«Για την Anid, ο χρόνος θα μπορούσε να είναι μια μηχανή που ενίοτε μας διαλύει και ενίοτε γίνεται αγωγός μεταλαμπάδευσης γνώσης και εμπειρίας» σημειώνει ο Κώστας Πράπογλου. «Σε μια εποχή που οι φυσικοί και οι αστροφυσικοί αμφισβητούν τον τρόπο που κατανοούμε τον κόσμο και το πολυσύμπαν), ο χρόνος αναδιαμορφώνεται σε μια δίνη στην οποία η κβαντική φυσική αμφισβητεί βαθιά την εικόνα που έχουμε για την πραγματικότητα».

Οι ρίζες στον αέρα ως αντένες

Λίγο παραπέρα, μια έκπληξη διπλή. Στο χώρο όπου βρισκόταν ο ατμιστής, εκεί που έβαζαν τα νήματα, αναπτυσσόταν μεγάλη θερμοκρασία και αποκτούσαν μεγαλύτερη αντοχή και ανθεκτικότητα. Ένας τεράστιος κύλινδρος σαν μηχανή του χρόνου, που δίπλα, με μια συνθήκη αλλόκοτου, η Άντα Πετρανάκη έχει στήσει, τοποθετήσει ανάποδα, με τις ρίζες στον αέρα, ξερούς κορμούς δέντρων. Την γλυπτική εγκατάσταση «Antennas».

«Είναι ένα έργο που θέλει να σχολιάσει την αλληλεγγύη» μου λέει η καλλιτέχνiς. «Όπως το υπόγειο σύστημα των ριζιδίων δίνει το ένα υλικά στο άλλο, έτσι και στην ανθρώπινη κοινότητα μπορεί να βοηθήσει ο ένας τον άλλο. Τα δέντρα είναι ξερά ως υπόμνηση της συμφιλίωσης με τον φόβο, το άγνωστο. Ετσι οι κοινότητες συμφιλιώνονται μεταξύ τους αλλά κάνουν και ένα τάμα στο θείο». Σαν αναθήματα κρέμονται από τα κλαδιά μορφές, κλωστές, όπως κάνουν ακόμα στην Πάφο, στους Παξούς και αλλού στην Ελλάδα.  Τρία από τα ολόξερα δέντρα είναι νεραντζιές -το απολύτως αθηναϊκό δέντρο- και τουλάχιστον ένα είναι αγριοπασχαλιά. Προέρχονται από το αποθετήριο νεκρών δέντρων του Δήμου Αθηναίων.

 Ευθραυστότητα και Βαβέλ ήχων

Από το μερσεριζέ, τον ατμιστή, στις ανέμες. Ακόμα και τα ονόματα των βιομηχανικών χώρων με βάση τη χρήση τους έχουν μια σαφή ποιητικότητα. Η αισθαντική χειρονομία στο χώρο της Δήμητρας Σκανδάλη καθηλώνει. Πλέκει εργόχειρα με φύκια από το νησί της, την Πάρο, ανασύρει μια σακούλα πεταμένη στη θάλασσα και την κεντάει, υφαίνει λουλούδια πάνω σε αδιόρατες κλωστές και δημιουργεί ένα πλέγμα που σε οδηγεί σε άλλο χρόνο, στήνει επιχαλκωμένα βούρλα. Μια αναφορά, στο παρελθόν, στο παρόν και στην παράδοση, το έργο «υφαίνοντας τις κοιλάδες της αγάπης» τόσο εύθραυστο υπάρχει σε ένα χώρο με βαριά μηχανήματα που ως τις 3.30 μ.μ., δουλεύουν διαρκώς και παράγουν έντονο θόρυβο.

Στο άλλο άκρο αυτού του θορύβου, ένα χαοτικό σύστημα 120 κουδουνιών που ηχούν με διαφορετικό τέμπο και φτιάχνουν μια κοιλάδα ήχων απόκοσμων σε περιμένει να το συναντήσεις καθώς κάθεσαι στην καρέκλα μέσα στο έργο του Νίκου Τρανού. Μια αίσθηση αποπροσανατολισμού. Ο τίτλος είναι «Torball/ Ταπετσαρία για τυφλούς» και τοποθετήθηκε πάνω σε ένα παλιό έπιπλο που βρέθηκε μέσα στο εργοστάσιο. Μια Βαβέλ ήχων που έχει εντελώς διαφορετικό αντίκτυπο στον εκάστοτε θεατή που κάθεται στην καρέκλα μπροστά στις ανοιχτές πόρτες της ντουλάπας.

Περνάμε αλλόκοτα μηχανήματα, σωρούς από καρούλια για τα τις κλωστές που από μόνες τους θα μπορούσαν να αποτελούν εικαστικές εγκαταστάσεις, μπαίνουμε στο παλαιότερο δωμάτιο του εργοστασίου, όπου έφτιαχναν τα πιο ισχυρά νήματα, που προορίζονταν κυρίως για την γουνοποιία. Όλος ο χώρος, τα παράθυρα ντυμένα με μεγάλες επιφάνειες αντικείμενων που φωτογράφησε η Susan Daboll στο εργοστάσιο.

Αργαλειός με καλώδια παλιών τηλεφώνων

Τα υπόλοιπα έργα -συνολικά εκτίθενται 41, όπως είναι και ο αριθμός όπου βρίσκεται το εργοστάσιο στην Λεωφόρο Κηφισού – παρουσιάζονται στο δεύτερο υπόγειο, ενώ τέσσερα έργα βρίσκονται στο ισόγειο του συγκεκριμένου κτηρίου, δηλαδή στο επίπεδο όπου βρίσκονταν τα βαφεία. Μια συνθήκη μυστηριακή, μέσα στα σκοτάδια και την υγρασία του εργοστασίου, τους τεράστιους χώρους, τον φωτισμό που δημιούργησε ο Κώστας Πράπογλου κυρίως με εργοστασιακές μπαλαντέζες. Εδώ, δεν υπάρχουν όρια, δεν υπάρχουν προαπαιτούμενα, είναι σαν μια επικράτεια έκφρασης με κάθε τρόπο.

Η γνωστή σκηνογράφος, εικαστικός, σκηνοθέτης Εύα Νάθενα έχει δημιουργήσει έναν παραδοσιακό αργαλειό από καλώδια παλιών τηλεφώνων, μια αριστουργηματική εγκατάσταση υπόμνηση των δικτύων, της επικοινωνίας. Το «Caller Unknown». Σημειώνει ο Κώστας Πράπογλου: «σε μια εποχή όπου η τεχνητή νοημοσύνη (AI) εισβάλλει όλο και περισσότερο σε όλες τις πτυχές της ζωής μας, υποκαθιστώντας την πληροφορία και τη χειρωνακτική εργασία αλλά προσομοιώνοντας ακόμη και τις ανθρώπινες αισθήσεις, το συναίσθημα και τη λογική, η Νάθενα ενώνει διαφορετικές τεχνολογίες του παρελθόντος όπου η ανθρώπινη παρουσία και συνεισφορά ήταν κάποτε απόλυτα αναγκαίες».

Η διακήρυξη των συναισθημάτων

Eργα που σε κεντρίζουν όπως συνυπάρχουν με μηχανήματα και εγκαταστάσεις του ενεργού εργοστασίου, έργα πλήρη νοηματοδότησης. Στέκομαι στην εγκατάσταση της Κλίτσας Αντωνίου «The Declaration of Sentiments and Other Stories», μια βίντεο χαρτογράφηση τεσσάρων καναλιών πάνω σε πραγματικές επιφάνειες του εργοστασίου. Μπροστά μια μικρή δεξαμενή (ιδεών;) και μια τσαγιέρα. «Αρχισα να ερευνώ την ιστορία των γυναικών σε σχέση με τα εργοστάσια κλωστών, όλες οι εξεγέρσεις εξάλλου ξεκίνησαν από υφαντουργεία», μου λέει η Κλίτσα Αντωνίου. «Ανακάλυψα ότι το πρώτο μανιφέστο που γράφτηκε από γυναίκες, ήταν το 1848 στη Νέα Υόρκη από μια ομάδα που έπιναν τσάι. Εγραψαν την Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Γυναικών και τη Διακήρυξη των Συναισθημάτων και των Αποφάσεων (The Declaration of Sentiments and Resolutions)».

Ετσι η τσαγιέρα στήθηκε μπροστά από τις βιντεοπροβολές, ένα ταξίδι μέσα από ένα διαφανές ύφασμα, η κοτσίδα που είναι σύμβολο της γυναικείας κακοποίησης, κλωστές του εργοστασίου σε μια αφήγηση πάνω σε τσουβάλια. Η φωνή της σοπράνο Μαρίας Παπαϊωάννου σε μουσική σύνθεση του Κώστα Κακογιάννη κατακλύζει τον χώρο, συναντά ακριβώς απέναντι το έργο του Δημήτρη Σκουρογιάννη «H γέννηση της Αφροδίτης» ανάμεσα σε κούτες εργοστασίων. Μια βίντεο προβολή, ένας άνδρας ετοιμάζεται να βγει ραντεβού, μπροστά του ως φράγμα ένα σομιέ κρεβατιού, πίσω του ιπτάμενα ψαλίδια στροβιλίζονται από το ρεύμα στον χώρο. Εκκινεί έργο του Sandro Botticelli με τον ίδιο τίτλο και αναδημιουργεί τη στάση της Αφροδίτης αλλά πάνω σε ένα αρσενικό μοντέλο.

Το βάρος των ονείρων -το ακούς;

Σαν να δημιουργεί ένα τρίγωνο, στην κορυφή αυτών των έργων, στέκεται το «Βάρος των Ονείρων», λουσμένο και αυτό στον ήχο της φωνής της σοπράνο αλλά και των κρεμαστών βαριδίων που κληρονόμησε η Χιλιανή δημιουργός Irene Carvajal. «Περίεργα κυλινδρικά αντικείμενα που κληρονόμησε η καλλιτέχνιδα από τον παππού της, ο οποίος εργαζόταν ως μηχανικός στο Εθνικό Εργοστάσιο Αποστακτηρίων της Κόστα Ρίκα τη δεκαετία του 1940, συνθέτουν μια site-specific εγκατάσταση. Ενώ αρχικά χρησιμοποιήθηκαν ως βαρίδια για τη μέτρηση συστατικών για τη δημιουργία αποσταγμένων οινοπνευματωδών ποτών, αυτά τα αντικείμενα αποτελούν πλέον κομμάτι εξερεύνησης της καλλιτέχνιδας σχετικά με το παρελθόν της. Ένα παρελθόν που κατακερματίστηκε λόγω της οικογενειακής μετανάστευσης στις Ηνωμένες Πολιτείες. Παίζοντας με τα όρια του χώρου και του χρόνου, η Carvajal συνδέει εννοιολογικά τις δύο χώρες (Κόστα Ρίκα και Ελλάδα) των οποίων η νεότερη ιστορία χαρακτηρίζεται από μεγάλους αγώνες για την εγκαθίδρυση και διασφάλιση της δημοκρατίας. Σήμερα, χρειάζονται 13 ώρες και 33 λεπτά για να ταξιδέψει κάποιος μεταξύ Αθήνας και Σαν Χοσέ στην Κόστα Ρίκα. Η εγκατάσταση είναι κατασκευασμένη με όσους καθρέφτες και καμπανόσχημα αντικείμενα κατάφερε να δημιουργήσει η καλλιτέχνιδα ακριβώς σε αυτό το σύντομο χρονικό διάστημα, κατά τη διάρκεια μιας περφόρμανς πριν από λίγους μήνες. Τώρα όλα αιωρούνται με νήματα από μια μεταλλική σκάλα υφαίνοντας το παρελθόν με το παρόν, συνδυάζοντας ταυτόχρονα το βιομηχανικό παρελθόν των δύο χώρων σε διαφορετικές πλευρές του πλανήτη».

Είναι αδύνατο σε ένα κείμενο να σταθούμε σε κάθε ένα από τα 41 έργα. Οι αφηγήσεις πυκνές, συναρπαστικές, άλλες ακαριαία αναγνώσιμες, άλλες πιο κρυπτικές. Μια έκθεση αναφοράς, σε μια εικαστική σκηνή που μαθαίνει να βγαίνει εκτός των τοίχων και να αποκτά μια χωρίς προηγούμενο ελευθερία μέσα σε χώρους πραγματικής ζωής, μνήμης, ιστορίας.

Info

Εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας Μουζάκη

Λεωφόρος Κηφισού 41, Αιγάλεω τηλ.: 2105447505

Ώρες λειτουργίας: Πεμ.-Κυρ.: 3.30-8.30 μ.μ.

Είσοδος ελεύθερη

‘Eως: 22/10