Σέρφερ μάς προσπερνούν, να, εδώ καθόταν ο Ξέρξης στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας, ψηλά το εκκλησάκι πάνω από το Πλουτώνιο, όπου η Περσεφόνη κατέβαινε έξι μήνες τον χρόνο στον Άδη, μνημεία βιομηχανικής κληρονομιάς, ο κάματος του εργάτη ποτισμένος από τη θάλασσα. Μια συγκλονιστική πλωτή διαδρομή από τον Πειραιά στην Ελευσίνα.
Μια θαλάσσια ιερά οδός, μια διαδρομή μιάμισης ώρας που ακούς να σου «φωνάζουν» ο Ξέρξης, ο Θεμιστοκλής, ο Αισχύλος, η Περσεφόνη, το ένδοξο παρελθόν των αστικών θερινών κατοικιών των δυτικών προαστίων, τα κουφάρια των πλοίων, τα αρχαία σωθικά της Ελευσίνας που βιάστηκαν από την εκβιομηχάνιση. Με το καραβάκι από τον Πειραιά στην Ελευσίνα, όπως γινόταν ως τη δεκαετία του 1920.
Στα ίχνη αυτού του αρχαίου πλου, πάνω σε ένα τέτοιο καραβάκι, βρέθηκα το Σάββατο, στο πλαίσιο του θεσμού «Οι μέρες θάλασσας» του Πειραιά, με συντονιστές και ξεναγούς τη Λίτσα Μπαφούνη, διευθύντρια Πολιτισμού του Δήμου Πειραιά, τον Νίκο Μπελαβίλα, καθηγητή στη Σχολή Αρχιτεκτονικής του ΕΜΠ, τον Ιορδάνη Παπαδόπουλο, καθηγητή και διδάκτορα Φιλοσοφίας -φιλόλογο στο Κολλέγιο Αθηνών- και τον Γιώργο Παυλόπουλο, ιστορικό ερευνητή και ιδρυτή της ΑΜΚΕ «Ελευσίνα Τέχνες και Πολιτισμός».
Αφετηρία ο Πειραιάς κάτω από τις εγκαταστάσεις του Ολυμπιακού, ανάμεσα σε sup, καγιάκ, μικρά ιστιοφόρα που είχαν βγει μπροστά από την πλατεία Αλεξάνδρας για την καθιερωμένη σαββατιάτικη άσκηση.
Ουσιαστικά, είχα στο μυαλό το σχέδιο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας «Ελευσίνα 2023» για μια θαλάσσια οδό, όπως μου το είχε περιγράψει ο ίδιος ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, καλλιτεχνικός διευθυντής του θεσμού (για τεχνικούς λόγους δεν υλοποιήθηκε ποτέ, τελικά, στο πλαίσιο της διοργάνωσης).
Σε σημεία της διαδρομής ένιωθα ότι έχω δίπλα μου την υπέροχη Δέσποινα Γερουλάνου, τη σπουδαία κυρία των μουσείων και πρόεδρο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας «Ελευσίνα 2023», η οποία έφυγε από τη ζωή λίγο πριν δει να υλοποιείται ο θεσμός, χωρίς την οποία δεν θα είχε ορθοποδήσει.
Θεατές της συντριβής, σε λούπα
Μου έλεγε o Mιχαήλ Μαρμαρινός ότι ορατά σημεία της διαδρομής είναι: «Ο θρόνος του Ξέρξη, που ανέβηκε για να δει τη νίκη του και είδε την καταστροφή του. Ήταν ο θεατής της συντριβής του, απίστευτο. Έστησε ένα θέατρο μπροστά του στο οποίο παρακολουθούσε βήμα-βήμα την ίδια την καταστροφή του. Και, βέβαια, υπάρχουν στη διαδρομή η Δραπετσώνα, το Κερατσίνι, το Πέραμα, η Ψυττάλεια. Κορυφαία, βέβαια, είναι όλα όσα συνέβησαν γύρω από τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας. Μην ξεχνάς ότι η Σαλαμίνα ήταν η πατρίδα του Τελαμόντα και του Αίαντα, δύο μυθικών ηρώων. Ταυτόχρονα, ήταν το ησυχαστήριο του Ευριπίδη, εκεί έγραψε πέντε τραγωδίες. Το νησάκι του Αγίου Γεωργίου πηγαίνοντας προς τη Σαλαμίνα». Η διαδρομή μάς κάνει να γινόμαστε σαν τον Ξέρξη (κάπως έτσι) θεατές της συντριβής του τοπίου και της φύσης.
Σαν πρόσφυγες, λοιπόν, περίπου 40 άτομα ανοιγόμαστε στη θάλασσα και ουσιαστικά κάνουμε με την καρίνα του μια βαθιά τομή στο σώμα της Ιστορίας. Ο Πειραιάς στην προϊστορική εποχή ήταν νησί, «περαματάρη» τον έλεγαν μέχρι οι προσχώσεις του Κηφισού να κλείσουν αυτό το θαλασσινό άνοιγμα και να ενωθεί με την υπόλοιπη Αττική, επισημαίνει η Λίτσα Μπαφούνη. Πλέουμε μπροστά από τη Φρεαττύδα με κολυμβητές στη θάλασσα, τεράστιες πολυκατοικίες πίσω που στεγάζουν χιλιάδες Πειραιώτες. Eκεί, σε αυτή τη γλώσσα γης μέσα στη θάλασσα όπου στην αρχαιότητα ήταν τα δικαστήρια για τους ακούσιους φόνους. Κυλάμε προς την Καλλίπολη, που ορθώθηκε και πύκνωσε το 1924 με την έλευση των προσφύγων.
Τα τερατώδη κρουαζιερόπλοια στην Κολώνα του Θεμιστοκλή
Ο εμβληματικός σταυρός από τσιμέντο που υψώνεται στο άκρο του όρμου της Αφροδίτης και έχει γίνει ένα από τα πιο πολυφωτογραφημένα σημεία του Πειραιά, σημείο όπου πάντα γυρίζουμε το κεφάλι να αντικρίσουμε όταν περνάμε με το αυτοκίνητο και που γύρω του μαζεύονται έφηβοι κάθε βράδυ, οικοδομήθηκε με χρήματα Έλληνα ομογενούς ως μνημείο για τον αφανή ναύτη, τα βράχια όπου έδιναν κρυφά ραντεβού οι έφηβοι του Πειραιά για να μην τους βλέπουν οι γονείς τους.
Λίγο πιο κάτω, μπροστά στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων στέκει δωρική σαν θαυμαστικό σε ένα κείμενο άναρχων φράσεων η Κολώνα του Θεμιστοκλή. Εδώ όπου εκτιμάται ότι βρίσκεται και ο τάφος του Θεμιστοκλή και που σκιάζεται ολόκληρος ο χώρος από ένα θηριώδες κρουαζιερόπλοιο που σου προκαλεί δυσφορία. Κοιτάς από το κατάστρωμα και προσπαθείς να εμπεδώσεις όλες αυτές τις εικόνες, τις πληροφορίες, τις στιβάδες του χρόνου που περνούν μπροστά σου σε δυο λεπτά. Σε δύο συμπαγή, πυκνά λεπτά.
Ο τελικός προορισμός είναι διαρκώς στο μυαλό, με τον τρόπο που τον περιέγραψε ο Αλμπέρ Καμί. «Αυτή είναι η θάλασσα, τα βουνά, τα λουλούδια. [...] Ήταν μήπως για τη Δήμητρα αυτός ο αρχαίος ύμνος που απρόσκλητος με επισκέφθηκε λίγο μετά: Μακάριοι αυτοί που έζησαν και είδαν όλα αυτά. Να βλέπεις, να μπορείς να βλέπεις τούτη τη Γη, πώς μπορεί κανείς να αγνοήσει ένα τέτοιο μάθημα; Στα Μυστήρια της Ελευσίνας αρκούσε να παρατηρείς».
Η ερωτική φωλιά του Γεωργίου Α'
Προς το παρόν λίγο κουτσομπολιό χαριτωμένο καθώς προσπερνούμε το παλατάκι που έχτισε ο βασιλιάς Γεώργιος Α’, εκεί όπου σήμερα δένουν τα θηριώδη κρουαζιερόπλοια. Αρχικά η βασιλική οικογένεια ήθελε να χτίσει εκεί το θερινό της ανάκτορο. Το σχέδιο δεν ευοδώθηκε, και έτσι οικοδομήθηκε ένα χαριτωμένο βασιλικό περίπτερο που ο μύθος λέει ότι λειτούργησε ως χώρος συνάντησης με τις βασιλικές ερωμένες - αν και τον θεμέλιο λίθο του οικήματος έβαλε η βασίλισσα Όλγα… Μπροστά του τώρα αγκυροβολούν τα κρουαζιερόπλοια-πολιτείες.
Μια φέτα προβολής στο μέλλον προβάλλει ξαφνικά, καθώς αντικρίζουμε το υπέροχο Σιλό με το χαρακτηριστικό mural και μπροστά το Hellas Liberty, μνημείο της παγκόσμιας ναυτιλίας, ένα από τα τέσσερα που υπάρχουν σήμερα στον κόσμο. Το Σιλό, μετά από περιπέτειες και ανατροπές 14 ετών, είναι έτοιμο να προχωρήσει στη μετατροπή του σε Μουσείου Εναλίων Αρχαιοτήτων, η αρχιτεκτονική μελέτη έχει εγκριθεί και απομένει να γίνει η δημοπράτηση.
Αλλά εδώ έχουμε και τη μοναδική ευκαιρία να δούμε τι πραγματικά είναι μνημείο. Όχι μόνο η κολώνα του Θεμιστοκλή, το Πλουτώνιο στην Ελευσίνα. Αλλά και ο ταινιόδρομος Κράκαρη, δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής. Έχει μήκος 100 μέτρα, δημιουργήθηκε το 1907 στα Λιπάσματα Δραπετσώνας που έγινε τόπος απασχόλησης ως και 5.000 εργατών το 1940. Παραπέρα η Σπιναλόγκα του Πειραιά, το μικρό νησάκι του Αγίου Γεωργίου, το λοιμοκαθαρτήριο, το νησί του διαβόλου, όπου ο αρχαιολόγος Ερρίκος Σλήμαν πίστεψε ότι είναι θαμμένη η Κίρκη.
O Λε Κορμπιζιέ στην καραντίνα του Αγίου Γεωργίου
Γίνεται καραντίνα για όσους φτάνουν με τα πλοία, μια κατάσταση σκανδαλώδης. Ο περίφημος αρχιτέκτονας Λε Κορμπιζιέ βρέθηκε εκεί το 1911 και έγραψε οργισμένος:
«Σε έναν μικρό μόλο όπου μας οδηγούν οι βαρκάρηδες στέκει ένας κύριος με άσπρο κασκέτο, δουλοπρεπής με τους πλούσιους, σκαιός και άξεστος με τους ταλαίπωρους: ένας υπάλληλος, ένας γραφειοκράτης! Συρματοπλέγματα χωρίζουν τα παραπήγματα… Η καραντίνα!
Βρωμερή καραντίνα σε ένα έρημο νησί, στο μέγεθος μιας μεγάλης πλατείας. Καραντίνα ηλίθια, ενάντια σε όλους τους νόμους της λογικής: εστία χολέρας. Εδώ, υπάλληλοι, εκεί, λωποδύτες και ανέντιμοι. Όνειδος για την ελληνική κυβέρνηση που καθιέρωσε αυτόν τον θεσμό.
Μας κράτησαν εκεί τέσσερις μέρες βάζοντάς μας να πλαγιάζουμε με άγνωστους, μες στα ζωύφια και στις σαρανταποδαρούσες, κάτω από έναν πύρινο ουρανό, δίχως ένα δένδρο σε εκείνο το νησί του διαβόλου (…). Ένα εστιατόριο -με πομπώδη τίτλο- τόπος κατεργιάς, όπου εκείνοι που το πατρονάρουν -ένας βουλευτής καθώς φαίνεται- επιτρέπουν να πουλιέται το νερό σαράντα λεπτά το λίτρο, και σε υποχρεώνουν να τρως βρωμιές σε εξοργιστικές τιμές».
Ο θρόνος του Ξέρξη σε τόπο ξάγναντο
Στη στεριά το Κερατσίνι, χώρος που διαδοχικά άρχισε να δέχεται στο πέρασμα των δεκαετιών τα πορνεία, τα σφαγεία, τα εργοστάσια που εγκατέλειψαν την Καστέλλα, καθώς αυτή γινόταν αστικό κέντρο. Και ξαφνικά ο Νίκος Μπελαβίλας μάς ζητά να κοιτάξουμε ψηλά στον λόφο, καθώς φτάνουμε στο Πέραμα και στο Ικόνιο. «Εκεί καθόταν ο Ξέρξης» μας λέει. Ο θρόνος του Ξέρξη πέρα από τις γραμμές της Ιστορίας και του Ηροδότου. Το ίχνος του στο αττικό χώμα.
«Ψηλά καθόταν, σε τόπο ξάγναντο κοντά στ’ ακροθαλάσσι κι ολάκερο θωρούσε τον στρατό του», γράφει ο Αισχύλος. Στεκόμαστε αντίκρυ από τη θέση αυτή, σχεδόν εκεί όπου ακούστηκε το «νυν υπέρ πάντων αγών» και αναλογιζόμαστε τι θα γινόταν στον δυτικό κόσμο αν ο Ξέρξης είχε κερδίσει τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας. «Δεν θα υπήρχε ο 5ος αιώνας» αναλογίζεται ο Νίκος Μπελαβίλας. Καθώς πλέουμε προς την Ελευσίνα, αριστερά μας βρίσκεται η Κυνοσούρα της Σαλαμίνας, εκεί όπου είχε αγκυροβολήσει ο στόλος των Ελλήνων, στο στενό πέρασμα απέναντι από το Πέραμα και την Ψυττάλεια. Εκεί όπου ειπώθηκε το θρυλικό «πάταξον μεν, άκουσον δε» από τον Θεμιστοκλή προς τον Ευρυβιάδη, που διαφωνούσαν για τον τρόπο διεξαγωγής της ναυμαχίας.
Τι μένει πάνω από αυτά τα νερά να θυμίζει ότι εκεί έγινε η πιο καθοριστική ναυμαχία της εποχής; Τα λόγια του Ηροδότου, του Αισχύλου και μια κουκκίδα στον λόφο όπου βρίσκεται ο τύμβος των Σαλαμινομάχων. Εκεί γύρω, για χρόνια ήθελαν οι Έλληνες να τους θάβουν, για να παίρνουν από το χώμα των ηρώων ευλογία. Το λιμάνι από κάτω είναι αρχαίο, κηρυγμένο κι όμως παραμένει γεμάτο σκραπ.
Είναι η ώρα όμως για μία ακόμα πιπεράτη ιστορία, μετά από αυτήν με τις ερωτοδουλειές του βασιλιά. Οι κάτοικοι της Σαλαμίνας εργάζονταν σκληρά στα ναυπηγεία στο Πέραμα και μία φορά την εβδομάδα έπαιρναν το καράβι για να περάσουν απέναντι, να πάνε στις οικογένειές τους. «Το καραβάκι αυτό το έλεγαν τότε "κερατάδικο"» λέει η Λίτσα Μπαφούνη.
Η θαλάσσια επικράτεια της αγέλαστου πέτρας
Πλησιάζουμε στη θαλάσσια επικράτεια της αγέλαστου πέτρας, όπως την όρισε ο Φίλιππος Κουτσαφτής στη θρυλική ταινία του. Της Ελευσίνας. Ήδη τα μάτια μας, από την περιοχή της COSCO και μετά έχουν γεμίσει με μεγάλες σιδερένιες κατασκευές, γερανούς, τάνκερ, σαν κάγκελα μιας φυλακής της ιστορίας και του τόπου.
Η Ελευσίνα, πόλη που βιάστηκε από την εκβιομηχάνιση, έχει μια ενέργεια που έρχεται και σε χτυπάει στο πρόσωπο μαζί με τον ζεστό αέρα, πάνω στο πλοίο. «Εκεί που φύτρωνε φλισκούνι κι άγρια μέντα κι έβγαζε η γη το πρώτο της κυκλάμινο, τώρα χωριάτες παζαρεύουν τα τσιμέντα και τα πουλιά πέφτουν νεκρά στην υψικάμινο» λέει ο ρυθμός στο μυαλό μου. Νίκος Γκάτσος με τη φωνή της Φαραντούρη, γιατί με τέτοια υλικά είμαστε φτιαγμένοι για να περιηγούμαστε στα σημεία αυτά οι σύγχρονοι Έλληνες.
Όταν ο Σκαραμαγκάς ήταν τουριστικός κόλπος
Πρώτα όμως ο Σκαραμαγκάς. Όχι σαν μια λωρίδα θάλασσας με φουγάρα και πετρέλαιο που περνάμε τρέχοντας από την Εθνική Οδό. Αλλά σαν τη μήτρα που μας φέρει. Ένα τοπίο που υπήρξε ειδυλλιακό, μας διαβεβαιώνουν οι ξεναγοί μας, χώρος θερινών μπάνιων των δυτικών προαστίων. Μέχρι το 1920 ήταν ένας τουριστικός κόλπος πριν έρθουν τα ναυπηγεία και ξυπνήσουν οι μυθικές σχεδόν επιχειρηματικές κόντρες Νιάρχου και Ωνάση - σήμερα ανήκουν σε διεθνή κονσόρτσιουμ.
Επιστροφή στην Ελευσίνα όμως. Εκεί γεννήθηκε ο Αισχύλος. Εκεί δοξάστηκε και ετάφη ο Καζαντζίδης. Εκεί ως το 1930 λειτουργούσε καζίνο, εκλεκτά εστιατόρια και οι Πειραιώτες και Αθηναίοι πήγαιναν εκεί με ειδικό υδροπλάνο κάθε Τετάρτη και Σάββατο.
Περνούμε από το κτίριο ξέφτι του εργοστασίου Κρόνος, που ιδρύθηκε το 1922 για την παραγωγή προϊόντων οινοπνεύματος, κρασιού, μελάσας και εκχυλισμάτων για τη βυρσοδεψία. Ακριβώς 37 ερημωμένα στρέμματα πάνω στη θάλασσα σε ένα μέτωπο 300 μέτρων, με διατηρητέα κτίρια επιφάνειας 1.382 τ.μ. Σαν σκηνικό μιας ταινίας δυστοπίας. Το κτίριο αγοράστηκε από τον Δήμο Ελευσίνας στο πλαίσιο της παρακαταθήκης που αφήνει πίσω της η Πολιτιστική Πρωτεύουσα Ελευσίνα 2023.
Έχουμε χάσει τόσα, που δεν ξέρουμε τι είναι δικό μας
Πλάι ένα τεράστιο Jumbo, δίνει το δικό του στίγμα στη νέα αφήγηση της πόλης, κάπως σαν ανορθογραφία. Στεγάζεται σε μια από τις παλιές βιομηχανικές αποθήκες της περιοχής. Παραδίπλα το κεραμοποιείο Μερενίτη, που στα εγκαίνιά του στις 13 Ιουλίου οι ιδιοκτήτες ναύλωσαν καράβι προκειμένου να φέρει τους επισκέπτες για τη δεξίωση από την Αθήνα.
Βλέπουμε το χαρακτηριστικό φουγάρο του θρυλικού εργοστασίου χρωμάτων ΙΡΙΣ, που ιδρύθηκε το 1925, άλλο ένα κτίριο που πήρε ζωή ξανά χάρη στην Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ελευσίνας. Εκεί που οι Στέρεο Νόβα ήταν σαν να ενεργοποίησαν ξανά τη διαδικασία των Ελευσίνιων Μυστηρίων, με τον κυκεώνα να εισβάλλει μέσα μας από τα αυτιά και όχι το στόμα, με τον ήχο της μουσικής τους, και «έχουμε χάσει τόσα, που δεν ξέρουμε τι είναι δικό μας».
Ο «Τιτάν» απλώνεται σαν κουρασμένος γίγαντας στην ακτή. Το βουνό έχει χωρίσει στη μέση, άνοιξε, έγινε ένα θέατρο τοπίου, το αποκαλούν Κυνόδοντες. Πιο κει η Βλύχα, το νεκροταφείο πλοίων που σαπίζουν σαν φάλαινες που έχει ξεβράσει η θάλασσα, με τα χρώματα να σβήνουν. Ένα τοπίο που η Ελευθερία Ντεκώ φώτισε σαν να στεφάνωνε, σαν να τους έκανε ένα μνημόσυνο για να αναπαυθούν, καθώς είναι σχεδόν αδύνατο, εξωφρενικά ακριβό να μεταφερθούν στο κοντινότερο διαλυτήριο πλοίων στην Τουρκία.
«Δεν σεβάστηκε κανείς την Ελευσίνα» λέει ο Νίκος Μπελαβίλας. «Τότε η βιομηχανία θεωρήθηκε ευλογία, σήμαινε φυσικά τακτικό μεροκάματο, μόνιμη δουλειά. Και μέσα σε αυτή τη φαντασίωση καταστράφηκε». Ξέρξης, Αισχύλος, Δήμητρα, Περσεφόνη, Λε Κορμπιζιέ, Ηρόδοτος, βιομηχανική επανάσταση, εργατικό κίνημα, ερωτικά ανέκδοτα, κουφάρια, τύμβοι, φαντασιακά τοπόσημα της Ιστορίας. Μια υγρή διαδρομή μιάμισης ώρας στην Ιστορία, στις δόξες και κυρίως στα λάθη μας.
