Mέχρι και την περυσινή χρονιά, η Οδησσός τιμούσε με λαμπρότητα την επέτειο της 25ης Μαρτίου.
Οι λόγοι προφανείς: η σχέση της τέταρτης μεγαλύτερης πόλης της Ουκρανίας με τον Ελληνισμό χρονολογείται από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής της ενώ εκεί «γεννήθηκε» η Φιλική Εταιρεία το 1814.
«Από την έναρξη τηςλειτουργίας του παραρτήματος του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού στην πόλη αλλά και παλαιότερα, ο εορτασμός της επετείου της Εθνικής Παλιγγενεσίας έχει γίνει θεσμός» λέει ο ιστορικός Σωφρόνης Παραδεισόπουλος, διευθυντής του παραρτήματος του ΕΙΠ στην Οδησσό και του Μουσείου Φιλικής Εταιρείας που εδρεύει στην πόλη.
«Αφενός περιλάμβανε ποικίλες εκδηλώσεις σε θέατρα, την Οπερα της Οδησσού, το Ουκρανικό Θέατρο της πόλης, την αίθουσα της Φιλαρμονικής, όπου εμφανίζονταν τόσο Ελληνες όσο και Ουκρανοί καλλιτέχνες. Κατά καιρούς είχαν φιλοξενηθεί μουσικές παραστάσεις, χορευτικές, χοροθέατρο... Δεν θα ήταν υπερβολή μάλιστα να πούμε ότι υπήρχαν κι επισκέπτες της πόλης, τουρίστες, οι οποίοι επέλεγαν τον Μάρτιο για την επίσκεψή τους προκειμένου να παρακολουθήσουν και τις εκδηλώσεις. Μέσα στο Μουσείο, ανήμερα της επετείου, είχαμε μαθητικές απαγγελίες, χορωδία, ακουγόταν ο Ορκος των Φιλικών, ομιλίες, κατάθεση στεφάνων σε συνεργασία με το Προξενείο και την ελληνική κοινότητα. Βεβαίως, θα πρέπει ν΄αναφέρουμε και τη Λειτουργία στην ιστορική εκκλησία της Αγίας Τριάδας».
Συνδεδεμένος με την επέτειο θα μπορούσε να πει κανείς ότι ήταν και ο παιδικός διαγωνισμός ζωγραφικής ο οποίος διοργανώνεται σε ετήσια βάση από το παράρτημα του ΕΙΠ στην Οδησσό και απευθύνεται σε παιδιά ως 12 ετών. Οπως εξηγεί ο κ. Παραδεισόπουλος, το θέμα ανακοινώνεται κάθε Νοέμβριο , τα έργα στέλνονται τον Μάρτιο και η κριτική επιτροπή επιλέγει τρεις νικητές οι οποίοι κερδίζουν ένα ταξίδι στην Ελλάδα. «Μιλάμε για πανουκρανικό διαγωνισμό, όπου έπαιρναν μέρος παιδιά απ΄όλη τη χώρα και φτάναμε τις 600-700 συμμετοχές. Τα τελευταία χρόνια οι νικητές φιλοξενούνταν στην Κρήτη αλλά παλαιότερα είχαν φιλοξενηθεί κι αλλού: στην Θεσσαλονίκη, στη Λαμία...»
Το θέμα του εφετινού, 27ου κατά σειρά διαγωνισμού παιδικής ζωγραφικής – αφιερωμένου για μία ακόμη χρονιά στην 25η Μαρτίου- ανακοινώθηκε τον Νοέμβριο του 2021 αλλά δυστυχώς προέκυψαν τα δραματικά γεγονότα της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία. Ωστόσο, με ανακοίνωσή του το Ελληνικό Ιδρυμα Πολιτισμού κάλεσε όσα παιδιά έχουν την δυνατότητα να στείλουν τα έργα τους ηλεκτρονικά. «Αγαπητά παιδιά, αγαπητοί γονείς και δάσκαλοι, διαφυλάξτε προσεκτικά όλα όσα έχετε κάνει, εάν έχετε τη δυνατότητα συνεχίστε να ζωγραφίζετε για οποιοδήποτε πλέον θέμα. Το συντομότερο δυνατό ο διαγωνισμός θα πραγματοποιηθεί και όλα τα έργα σας, σε όποιο θέμα επιλέξετε, θα ληφθούν υπόψη» αναφέρει χαρακτηριστικά η ανακοίνωση. Σε άλλο σημείο προσθέτει: «Στου δύο προτελευταίους διαγωνισμούς ζωγραφίσατε τους ήρωες του Αγώνα, τους θαυμάσατε! Σήμερα, οι ήρωες της Ουκρανίας αγωνίζονται με θάρρος και αυταπάρνηση για την ελευθερία και την ανεξαρτησία της Ουκρανίας! Μαζί τους όλος ο λαός, όλη η χώρα! Εκφράζουμε την υποστήριξή μας σε όλους τους πολίτες της Ουκρανίας».
Eλληνική επιγραφή στον πρώτο θυρεό
Η σχέση της Οδησσού με τον Ελληνισμό είναι άρρηκτη. Ελληνες που πολέμησαν στις τάξεις του ρωσικού στρατού κατά τον ρωσοτουρκικό πόλεμο ήταν, άλλωστε, οι πρώτοι κάτοικοι της πόλης η οποία ιδρύθηκε – όπως και το λιμάνι- το 1794 στο βορειοδυτικό τμήμα της Μαύρης Θάλασσας, στη θέση του οθωμανικού φρουρίου Χατζήμπεη, δίπλα σ΄έναν φυσικό κόλπο. Βασικό μέλημα της τσαρικής κυβέρνησης ήταν η ανάπτυξη της πόλης, η αύξηση του πληθυσμού, η δημιουργία υποδομών αλλά και η προσέλκυση εμπορικού κόσμου. Οπως σημειώνει ο κ. Παραδεισόπουλος «η ενθάρρυνση της μετανάστευσης, η θέσπιση προνομίων και οικονομικών κινήτρων ευνόησαν την εγκατάσταση μεταναστών, μεταξύ των οποίων ήταν και πολλοί Ελληνες». Ετσι, η ελληνική παροικία μεγάλωνε αποτελούμενη από ένα μεγάλο ποσοστό εμπόρων κι «επαγγελματιών της θάλασσας». Χαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι ένα από τα προάστεια της πόλης ονομάστηκε «ελληνικό» και διοικούνταν από το λεγόμενο ελληνικό μαγιστράτο αλλά και το ότι στον πρώτο θυρεό της πόλης υπήρχε, μεταξύ άλλων, και ελληνική επιγραφή.
Η διασφάλιση των πρωταρχικών αναγκών της παροικίας, η ίδρυση εκκλησίας και η παροχή παιδείας και κοινωνικής μέριμνας συγκρότησαν τον βασικό άξονα προτεραιοτήτων των Ελλήνων της Οδησσού, παράλληλα με τις οικονομικές και τις κοινωνικές τους δραστηριότητες. Ωστόσο, όλα άρχισαν από την «ελληνική αγορά». Περιμετρικά της σημερινής πλατείας των Ελλήνων και στις παρακείμενες παρόδους οικοδομήθηκαν καταστήματα-οικίες. Η «ελληνική αγορά» λειτούργησε ως ένα από τα πιο βασικά στοιχεία υποδομής της αστικής ζωής και ταυτόχρονα του μεσογειακού εμπορίου. Τόπο συγκέντρωσης των ομογενών αποτέλεσε η εκκλησία της Αγίας Τριάδας η οποία ολοκληρώθηκε το 1808.
Μέσα σ΄αυτό το πλαίσιο λοιπόν, τέθηκαν οι βάσεις ώστε στην Οδησσό να διαδραματιστούν γεγονότα τα οποία άλλαξαν την πορεία της ευρωπαϊκής ιστορίας και οδήγησαν στη γέννηση του σύγχρονου ελληνικού κράτους…
«Την περίοδο εκείνη πολλοί Ελληνες καταφθάνουν στην Οδησσό οραματιζόμενοι την απελευθέρωση της πατρίδας από τον τουρκικό ζυγό. Ο αστικός και φιλελεύθερος χαρακτήρας της πόλης, η διακίνηση ιδεών με τον έντονο απόηχο της Γαλλικής Επανάστασης και προτάγματα περί λαού, πατρίδας, έθνους ελευθερίας στο πλαίσιο των Ναπολεόντειων Πολέμων και η «προστασία» της τσαρικής κυβέρνησης δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας η οποία ανέπτυξε τη δράση της την ίδια περίοδο με την Ελληνεμπορική Σχολή και το Ελληνικό Θέατρο, ιδρύματα που ενίσχυαν την εθνική ταυτότητα και το πατριωτικό αίσθημα των Ελλήνων της Οδησσού» εξηγεί ο κ. Παραδεισόπουλος.
Σύμβολα από τις τεκτονικές οργανώσεις
Μέσα σ΄αυτό το κλίμα, τρεις Ελληνες μικρέμποροι, ο Νικόλαος Σκουφάς, ο Εμμανουήλ Ξάνθος και ο Αθανάσιος Τσακάλωφ αποφασίζουν να προετοιμάσουν το έδαφος για την «εν καιρώ» εκδήλωση επανάστασης των ελληνικών πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στον σκοπό αυτό είναι ταγμένη η Εταιρεία των Φιλικών ή Φιλική Εταιρεία που ιδρυσαν οι τρεις τους το 1814.
Οι Φιλικοί δανείστηκαν μορφές οργάνωσης, τελετουργικούς τύπους και σύμβολα από τις τεκτονικές και μυστικές οργανώσεις. Διαμόρφωσαν κανόνες εισδοχής και μύησης μελών. Τα νέα μέλη παραλάμβαναν ένα είδος μυστικής ταυτότητας, τα λεγόμενα «εφοδιαστικά», όπου καταγράφονται τα στοιχεία , ο βαθμός του μέλους και η χρονολογία μύησής του με κρυπτογραφικό τρόπο. Καθιέρωσαν επίσης έναν κρυπτογραφικό κώδικα για την αλληλογραφία και την αμοιβαία αναγνώριση των μελών της.
Το 1818, το κέντρο της Φιλικής Εταιρείας μεταφέρεται στην Κωνσταντινούπολη γεγονός που εγκαινιάζει μία περίοδο έντονης δραστηριοποίησης. Ορόσημο αποτελεί η ανάληψη της θέσης του Γενικού Επιτρόπου της Αρχής από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη στις 12 Απριλίου 1820. Λίγους μήνες μετά, η εταιρεία θα περάσει στην επιχειρησιακή της φάση. Η αντίστροφη μέτρηση για τον ξεσηκωμό έχει ξεκινήσει…
Η Φιλική γίνεται Φιλανθρωπική Εταιρεία
Το πέρασμα από τον Υψηλάντη του ποταμού Προύθου – το σύνορο μεταξύ Ρωσίας και Παραδουνάβιων Ηγεμονιών- τον Φεβρουάριο του 1821, η έκδοση της προκήρυξης ΜΑΧΟΥ ΥΠΕΡ ΠΙΣΤΕΩΣ ΚΑΙ ΠΑΤΡΙΔΟΣ η οποία θεωρείται η επίσημη κήρυξη της Επανάστασης, η συγκρότηση του Ιερού Λόχου με τη συμμετοχή νεαρών Ελλήνων, Οδεσσιτών και φοιτητών από τις Παραδουνάβιες Ηεμονίες οι οποίοι είχαν συγκινηθεί από τα κηρύγματα περί ελευθερίας και η τραγική κατάληξη είναι γεγονότα γνωστά. Παρόλ΄αυτά, η Επανάσταση είχε πλέον εκδηλωθεί ανοικτά: το συνωμοτικό έργο της Φιλικής Εταιρείας είχε επί της ουσίας λάβει τέλος με τον πρώτο στόχο να έχει επιτευχθεί.
«Στην Οδησσό συγκεντρώθηκε μεγάλο μέρος από τα απομεινάρια του εκστρατευτικού σώματος των Φιλικών. Κύρια φροντίδα των Ελλήνων εμπόρων ήταν πλέον η περίθαλψή τους. Οι παλαιοί έφοροι της Εταιρείας πρωτοστάτησαν σ΄αυτό το έργο που απαιτούσε χρήματα για διατροφή και στέγη» σημειώνει ο κ. Παραδεισόπουλος. Η Φιλική Εταιρεία, η οποία έχει αποκηρυχθεί από τον Τσάρο, μετονομάζεται σε Φιλανθρωπική Εταιρεία της ελληνικής κοινότητας της Οδησσού. Ο συνωμοτισμός συνέχισε να είναι η ασφαλής δικλείδα στις κινήσεις τους προκειμένου ν΄αποφύγουν την ενοχλητική παρέμβαση των ρωσικών αρχών. Ο Ιωάννης Αμβροσίου, ο Αλέξανδρος Κουμπάρης, ο Αλέξανδρος Μαύρος και ο Γρηγόριος Ι. Μαρασλής ήταν οι ηγέτες της Φιλανθρωπικής Εταιρείας.
Η έναρξη του επαναστατικού αγώνα και η επιλογή των Ελλήνων προς μία «νέα Ευρώπη» της ελευθερίας και της δημοκρατίας είχε ως αποτέλεσμα τελικά τη σύσταση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους στη νοτιοανατολική Ευρώπη, η οποία σηματοδοτούσε, σε βάθος χρόνου, την αφύπνιση της εθνικής συνείδησης και σε άλλα κράτη. Παράλληλα, ο αγώνας αυτός συνέβαλε και στη γέννηση ενός προτύπου αλληλεγγύης μεταξύ των Ευρωπαίων, όπως ο Φιλελληνισμός.