Με τους Ολυμπιακούς Αγώνες στο Παρίσι να πλησιάζουν και τα ολυμπιακά ακίνητα στην Αθήνα 20 χρόνια μετά να μοιάζουν με κουφάρια, η Manuela Lucá-Dazio, εκτελεστική διευθύντρια τoυ Pritzker Prize (το Νόμπελ Αρχιτεκτονικής), και η ραγδαία ανερχόμενη Lina Ghotmeh μιλούν αποκλειστικά στο iefimerida.
Δύο γυναίκες που πρακτικά, ουσιαστικά, αλλάζουν τον ορισμό της αρχιτεκτονικής στους αλλόκοτους καιρούς που ζούμε και που τη σπρώχνουν να περάσει τα γνωστά όρια, να συνδεθεί όσο ποτέ πριν με την κοινότητα, κάθονται απέναντί μου.
Βρίσκομαι στο «Art For Tomorrow», το κορυφαίο συνέδριο για τις Τέχνες που φέτος πραγματοποιήθηκε στη Βενετία, αυτόν τον ασυνήθιστα ζεστό και υγρό Ιούνιο σε μια πόλη που βουλιάζει, και τις ακούω να μιλούν για την αρχιτεκτονική, το αστικό τοπίο, τις ανάγκες των καιρών, με την έννοια του επείγοντος αλλά και με μία δημιουργική αισιοδοξία.
Μετά την ομιλία σπεύδω να τις συναντήσω, με πολλά ερωτήματα στο μυαλό μου, αλλά με ένα κυρίαρχο: την άποψή τους για την αρχιτεκτονική των Ολυμπιακών Αγώνων. Το Παρίσι έχει μπει στην τελική ευθεία, ενώ στην Ελλάδα τα ακίνητα των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 αποτελούν, είκοσι χρόνια μετά ένα μεγάλο τραύμα στο αστικό τοπίο αλλά και στην συνείδηση των πολιτών. Σαν μία ακόμα ακύρωση, μία δυνατότητα που δεν ευοδώθηκε.
Στο Παρίσι σχεδίασαν ήδη την επόμενη μέρα των ολυμπιακών ακινήτων
Η Lina Ghotmeh, μία από τις συγκλονιστικές αρχιτεκτόνισσες των καιρών μας, γεννημένη στην Βηρυτό και εγκαταστημένη στο Παρίσι, με ακούει και «αυτή είναι μια πραγματικά ενδιαφέρουσα ερώτηση. Ξέρετε, μία από τις στρατηγικές στο Παρίσι κατά την κατασκευή των ολυμπιακών ακινήτων ήταν να λάβουν υπόψιν τη δυνατότητα αναστρεψιμότητας των κατασκευών. Χρησιμοποιήθηκαν τοπικά υλικά, φυσικά υλικά και σκεφτήκαμε πώς θα τα χρησιμοποιήσουμε μετά τους Αγώνες ως χώρους στέγασης και για τη δημιουργία μίας κοινότητας μέσα και γύρω από αυτά».
Την ρωτάω αν είναι αργά για να συμβεί αυτό και στην Αθήνα, 20 χρόνια μετά. Απαντά ακαριαία «φυσικά, μπορείτε να ξαναχρησιμοποιήσετε τα ολυμπιακά ακίνητα στην Αθήνα, να τα μεταμορφώσετε σε χώρους με πρόγραμμα αντί για απλά κτίρια».
Δίπλα μας, η εκτελεστική διευθύντρια των Pritzker Prizer, κουνάει εμφατικά το κεφάλι της. «Συμφωνώ απόλυτα», μου λέει. Θυμάμαι πως επιχειρήθηκε γύρω στο 2011 από τον τότε υπουργό Πολιτισμού και Τουρισμού να δημιουργηθεί αυτή η εστία επανάχρησης και σύνδεσης με τις ανάγκες της κοινότητας: το ολυμπιακό ακίνητο του Tae Kwon Do στο φαληρικό μέτωπο δόθηκε σε άστεγες ομάδες χορού και θεάτρου για πρόβες. Δεν συνεχίστηκε αυτή η δράση που θα έδινε ζωή και νέο σκοπό στο ακίνητο, αλλά και εφόδια στις δημιουργικές κοινότητες.
«Μπορείτε να τους δώσετε νέα χρήση, νέα ζωή. Και αυτό ισχύει για κάθε υπάρχον κτίριο που δημιουργήθηκε για αντίστοιχες εκδηλώσεις. Δείτε το παράδειγμα του Palais de Tokyo, πώς άλλαξε η χρήση του από τον Vassal» λέει η Manuela Lucá-Dazio.
Mπορεί να σωθεί η υπόθεση της Αθήνας
«Πάντα βλέπω τον αρχιτέκτονα ως έναν μεταφραστή που μπορεί να ερμηνεύσει το περιβάλλον του κτιρίου αλλά και τις ανάγκες της κοινωνίας και να γεφυρώσει αυτές τις δυναμικές, δουλεύοντας μέσα σε ένα συγκεκριμένο σύστημα αναπόφευκτα, όμως βλέπω τον αρχιτέκτονα και ως έναν καλλιτέχνη που πρέπει να σπρώξει τα γνωστά όρια, να φανταστεί νέες χρήσεις και σκοπούς, να εφεύρει κάτι που δεν υπάρχει ακόμα εκεί.»
Και η περίπτωση της Αθήνας, των ολυμπιακών ακινήτων της, την ρωτάω; «Μπορεί να σωθεί. Φυσικά αυτό έχει να κάνει με τις προτεραιότητες, τις πολιτικές προτεραιότητες και με το να αντιλαμβάνεσαι το παλιό όχι ως μια παγωμένη κληρονομιά, αλλά ως κάτι το ενεργό.»
Και οι δύο τους επιμένουν ότι μπορούμε και πρέπει να σπρώχνουμε τα γνωστά όρια. Η Λίνα, γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Βηρυτό «είδα την πόλη μου να γκρεμίζεται και να ξαναχτίζεται πολλές φορές».
Δεν είναι τυχαίο ότι πολλά έργα της έχουν σχέση με την παρέμβαση στο αστικό τοπίο. Πρόσφατα κέρδισε τον πολυσυζητημένο διαγωνισμό για την ανέγερση του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στην Αλ Ούλα και πριν τον σχεδιασμό μελέτησε τα πάντα για την τοπική οικονομία, την αγροτική παραγωγή και μίλησε με παιδιά στα σχολεία ρωτώντας τα τι πρέπει να είναι ένα μουσείο σύγχρονης τέχνης.
Την ρωτάω για την βασική υπαρξιακή της ανησυχία. «Αυτό που ενστικτωδώς μου προκαλεί στομαχόπονο είναι όταν δουλεύω να παλεύω πάντα για το καλό. Για εμένα και την ομάδα μου είναι σημαντικό να πείσουμε ότι η αξία δεν είναι μόνο οικονομική, αλλά υπάρχει και μια ισορροπία: πρέπει να σκεφτείς ότι όταν χτίζεις, χτίζεις και γνώση. Τα υλικά, οι πόροι, μας επιτρέπουν να κάνουμε την κατασκευή ένα σκάφος για γνώση».
Τους μιλάω για την περίπτωση του σπουδαίου, φουτουριστή, πρωτοπόρου, ποιητή της αρχιτεκτονικής Τάκη Ζενέτου που αυτοκτόνησε στα 51 του χρόνια, κυρίως επειδή δεν άντεχε την κακοποίηση των έργων του από τους εργολάβους. «Για μένα έλλειψη σεβασμού είναι όταν παλεύεις για κάτι καλό, για την ποιότητα και έχεις μπροστά σου έναν πελάτη που δεν δίνει καμία αξία σε αυτές τις αρετές. Ευτυχώς δεν μου έχει συμβεί».
Για την Manuela Lucá-Dazio, που πριν το Pritzer Prize ήταν διευθύντρια του τμήματος οπτικών τεχνών και Αρχιτεκτονικής στην Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, προτεραιότητά της είναι να φροντίζει να υλοποιούνται τα πρότζεκτ των αρχιτεκτόνων όπως αυτοί επιθυμούν. «Μια συμβουλή που δεν ξεχνώ ποτέ είναι ότι χωρίς καλλιτέχνες δεν υπάρχει ούτε τέχνη, ούτε Μπιενάλε, ούτε μουσεία» μου λέει.
Μιλώντας νωρίτερα στο πάνελ του Art for tomorrow (μέρος του Democracy Forum που ίδρυσε ο Αχιλλέας Τσάλτας, πρώην αντιπρόεδρος των διεθνών συνεδρίων των Νew York Times, διατηρώντας ισχυρούς δεσμούς ακόμα με την εφημερίδα και τους σημαντικότερους αρθρογράφους της που συμμετέχουν στα δυο συνέχεια) η Manuela τόνισε ότι ο αρχιτέκτονας πρέπει να είναι ο καταλύτης του παρόντος. «Η αποστολή του δεν έχει αλλάξει, αυτό που έχει αλλάξει δραματικά είναι ο κόσμος στον οποίο ζούμε, κυρίως εσχάτως. Έχουμε παντού διαμάχες, βαθιές ανισότητες, θέματα όπως η αποαποικιοκρατία, η περιβαλλοντική δικαιοσύνη, ζητήματα φύλου. Όλα αυτά είναι θέματα του καθημερινού μας λεξιλογίου, τόσο ως προσωπικότητες όσο και ως αρχιτέκτονες. Αν η αρχιτεκτονική είναι ένα υβριδικό επάγγελμα, τότε πρέπει να πάμε πέρα ακόμα και αυτή την υβριδικότητα».
Η Λίνα, το κάνει πράξη αυτό. Κυριολεκτικά. Ένα από τα πρώτα έργα που ανέλαβε ήταν η δημιουργία του Εθνικού Μουσείου της Εσθονίας, με αφορμή την ένταξη της χώρας στην Ε.Ε. -ως το 1991 ήταν υπό σοβιετική κατοχή. Το κτίριο έγινε σε μια από τις μεγαλύτερες αεροπορικές πολεμικές βάσεις στην Βαλτική, βάση ελεγχόμενη από τους Σοβιετικούς. «Το κτίριο είχε στόχο να βοηθήσει στην δημιουργία ή επαναδημιουργία της ταυτότητας της χώρας» λέει η ίδια.
Επισημαίνει ότι πρέπει να δώσουμε βαρύτητα στον σχεδιασμό των κατοικιών αφού «τα σπίτια μπορούν να δώσουν ομορφιά στην πόλη. Δεν μπορούν να το κάνουν μόνο τα μουσεία αυτό. Εμείς οι αρχιτέκτονες έχουμε την δύναμη να αλλάξουμε την αφήγηση».