Ό,τι και αν λες, ο Όμηρος δεν είναι μόνο ο σημαντικότερος, αλλά και ο διαρκής αφηγητής της ζωής μας.
Αυτό απέδειξε η αντίδραση του κοινού στην Κρατική Όπερα του Αμβούργου, όπου ανέβηκε η «Οδύσσεια», σε μουσική Γιώργου Κουρουπού και χορογραφία του θρύλου Τζον Νοϊμάγερ.
O Nαβάλνι πρωτοσέλιδο, το πρόσωπό του καλύπτει σχεδόν ολόκληρη την εφημερίδα Die Zeit που βρίσκεται παντού στην πόλη. Ουκρανικές σημαίες στο δημαρχείο, διαδηλώσεις Παλαιστινίων διάσπαρτες στο Αμβούργο, όπου σε κάθε γωνιά θα βρεις μια γραπτή υπόμνηση: η πόλη που θρηνεί πάντα για τα θύματα του μεγαλύτερου βομβαρδισμού που έκαναν ποτέ οι συμμαχικές δυνάμεις στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με την κωδική ονομασία «Γόμορρα» και μαζί θρηνεί για τα θύματα της ναζιστικής θηριωδίας σε όλη την Ευρώπη.
Σε αυτή τη στιγμή της Ιστορίας και σε αυτή την πόλη, η αναβίωση της ιστορικής παράστασης «Οδύσσεια» σε μουσική Γιώργου Κουρουπού και χορογραφία Τζον Νοϊμάγερ στην Κρατική Όπερα του Αμβούργου, έφτασε στο κοινό διάστικτη από συμβολισμούς και φορτίσεις σημερινές. Η επιστροφή του Οδυσσέα από τον πόλεμο, ο τρόπος που ο ήρωας αλώθηκε και άλωσε, η καταστροφή, οι τύψεις, η ελπίδα: όλα μαζί συνυπάρχουν αναπόδραστα επίκαιρα και επώδυνα. Αλλά και πώς ο πόλεμος, η βροντερή αρρενωπότητα της τυφλής βίας, μεταβάλλει την έννοια του αρσενικού σε κάτι το δυστοπικό.
Τα δάκρυα των ανδρών από τον πόλεμο, το υφαντό της Πηνελόπης
Aνοίγω το πρόγραμμα της παράστασης, διαβάζω τη σημείωση του Νοϊμάγερ και αμέσως θυμάμαι τον υπέροχο μονόλογο για τον πόλεμο της Λόρι Άντερσον στο Ηρώδειο πριν δύο καλοκαίρια. Είπε η Άντερσον: «Τι γίνεται με τις γυναίκες και τα ονόματά τους; Έχεις το όνομα του πατέρα σου και μετά παντρεύεσαι και έχεις το όνομα του άνδρα σου και μετά πεθαίνει ο άνδρας σου και ξαφνικά είσαι Ρουθ, είσαι Μπάρμπαρα. Αλλά με τις γυναίκες, όταν τα πράγματα δυσκολεύουν, πάντα μπορούν να βάλουν τα κλάματα. Ενώ, αν ένας άνδρας κλαίει, είναι περίεργο, δεν μπορεί να βάλει τα κλάματα, είναι μια σπάνια περίπτωση. Έχω στη συλλογή μου ένα μπουκαλάκι πολύ σπάνιο, γεμάτο δάκρυα των ανδρών από τον τελευταίο πόλεμο».
Τι γράφει ο Νοϊμάγερ; «Δέκα χρόνια περιπλάνησης, δέκα χρόνια επιστροφής, δέκα χρόνια επούλωσης, μετά από δέκα χρόνια πολέμου. Η Οδύσσεια είναι αδύνατον να γίνει κατανοητή χωρίς τον πόλεμο. Για εμένα, το σημαντικό στοιχείο είναι ότι ένας άνθρωπος καλείται να επιστρέψει στον ίδιο του τον εαυτό μετά από δέκα χρόνια πολέμου. Πρέπει να επιστρέψει στην ολότητά του μετά από δέκα χρόνια στον μάτσο κόσμο του πολέμου και των μαχών, έχοντας χαρακτηριστεί αρσενικός με μια αρνητική έννοια. Ένα ταξίδι για να ξαναβρεί τη θηλυκή του πλευρά. Ίσως, αυτή να είναι η Πηνελόπη».
Οι 1.680 θεατές που κατέκλυσαν το Staatssorchester Hamburg για την πρεμιέρα το Σάββατο 24 Φεβρουαρίου χειροκροτούσαν όρθιοι όλοι από το τελευταίο θεωρείο ως την πλατεία, τους δημιουργούς στο τέλος της παράστασης. Φεύγοντας έλεγαν σε δημοσιογράφο που τους περίμενε στο φουαγιέ για δηλώσεις πόσο τους δόνησε η μουσική, τι δύναμη είχε. Αλλά και πόσο βαριά είναι η καρδιά τους: έβλεπαν τον Οδυσσέα να θαλασσοπνίγεται, τους στρατιώτες του με στολές παραλλαγής σαν και αυτές που βλέπουμε σήμερα στις οθόνες στις ειδήσεις (στην Ελλάδα πολύ σπανιότερα απ' ό,τι στη Γερμανία, είναι η αλήθεια) και ένιωθαν στο στόμα τη στυφή γεύση του πολέμου και του αφανισμού.
Όλη η αίθουσα να τραγουδάει
Η εμπειρία της θέασης της Οδύσσειας ήταν μοναδική και κυρίως πλούσια από τους χυμούς της συγκίνησης και της ευγνωμοσύνης. Η Οδύσσεια θα δώσει επτά επιπλέον παραστάσεις ως τον Μάρτιο και άλλη μία τον Ιούλιο, στο πλαίσιο του αποχαιρετισμού του Νοϊμάγερ από τη διεύθυνση του Μπαλέτου της Κρατικής Όπερας μετά από 51 χρόνια πορείας. Είναι θαυμαστό πώς η χορογραφία του σε μουσική του Γιώργου Κουρουπού, που έκανε πρεμιέρα πρώτη φορά το 1995 στο Μέγαρο Μουσικής, είναι 30 χρόνια μετά ό,τι πιο επίκαιρο, σύγχρονο, ευθύβολο, τραχύ και μαζί αποκαλυπτικό μπορεί να ανέβει στη σκηνή. Με πρωταγωνιστή τον Οδυσσέα.
Η εμπειρία, λοιπόν. Το συμπαγές αυτό κοινό με τους κοινούς, συνωμοτικούς κώδικες. Μπαίνοντας στην αίθουσα το σκηνικό είναι ανοιχτό, κάποιοι χορευτές κινούνται ήδη σε αυτό, ο διευθυντής ορχήστρας παίρνει τη θέση του και δευτερόλεπτα πριν αρχίσει η παράσταση το κοινό αρχίζει να τραγουδάει! Τραγουδάει το Happy Birthday στον Νοϊμάγερ, που είχε την ημέρα της πρεμιέρας τα γενέθλια του. 85 ετών έφηβος. Μια συναρπαστική σκηνή, αμετάφραστη, που σε κάνει να σκέφτεσαι πόσο έχει αγαπηθεί αυτός ο άνθρωπος, πόσο θεωρείται ήρωας και «τοπόσημο» στην ανθρωπογεωγραφία της πόλης.
Και μετά, ακολουθούν 2 ώρες και δέκα λεπτά μέθεξης, ταξιδιού στην Οδύσσεια, στη Ναυσικά, στην Καλυψώ, στην Κίρκη, στις Σειρήνες, στους μνηστήρες, στην Πηνελόπη. Με τον Τηλέμαχο να τρέχει διαρκώς στη σκηνή με σκίτσα του πατέρα του. Αναζητώντας τον.
Η βαθιά, αρχέγονη και μαζί σύγχρονη ελληνικότητα της μουσικής
Τα χρώματα της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας στο βάθος σχηματίζουν έναν τοίχο, ένας κύκλος σαν απόληξη του ήλιου κρέμεται ψηλά - θα κατέβει μόνο όταν φτάσουμε στη Νέκυια, στην είσοδο του Οδυσσέα στον Άδη, στη συνάντηση με τη μάνα του, με τις ψυχές. Είπαμε, είναι κυρίαρχη η επιστροφή στην ολότητα, στον εαυτό, σε αυτό που πραγματικά είσαι όταν δεν συμπιέζεσαι από τη συνθήκη του πολέμου - κυριολεκτικά και μεταφορικά. Η πανσεξουαλική Κίρκη βγαίνει στη σκηνή με φόρα σαν τρικυμία φορώντας ένα φόρεμα με τα ίδια χρώματα της ΛΟΑΤΚΙ σημαίας, όσο οι στρατιώτες του Οδυσσέα γίνονται γουρούνια (τα σκηνικά και τα κοστούμια υπογράφει ο άλλος διεθνής Έλληνας, ο Γιάννης Κόκκος).
Η μουσική, με τα κρουστά οδηγό και σήμαντρο, είχε μια βαθιά ελληνικότητα, αρχέγονη θαρρείς, που ερχόταν να συναντήσει τις περιδινήσεις κρουστών και έγχορδων, καθώς τα επεισόδια της Οδύσσειας εξελίσσονταν. Ένας ρυθμός ποντιακός όταν οι γυμνόστηθοι στρατιώτες με τα παντελόνια παραλλαγής, σαν Ράμπο χύνονται στη σκηνή, καταστρέφουν, σκοτώνουν, βιάζουν. Και πώς γίνεται ταυτόχρονα, τόσο λιτά σύγχρονη και ευθύβολη;
Όταν βγαίνει η Πηνελόπη ακούμε κουδούνια σαν να περνάνε κοπάδια στους αγρούς της Ιθάκης. Το βιολοντσέλο λάγνο στις στιγμές της συνεύρεσης του Οδυσσέα με τις γυναίκες που γνώρισε στα ταξίδια του. Λυρισμός όταν συναντά την Πηνελόπη.
Διευθυντής ορχήστρας ήταν ο Μarkus Lechtinen, ο οποίος ήταν και ο μαέστρος στην παγκόσμια πρεμιέρα της Αθήνας το 1995. Μια ιστορική συνθήκη λοιπόν επανήλθε ολιστικά και αποδείχθηκε ακόμα πιο επίκαιρη.
Ο βαρύτονος Γιώργος Ιατρού ερμήνευσε τη συγκλονιστική άρια του Δημόδοκου, του θεϊκού τυφλού Φαίακα τραγουδιστή. Στιγμή εκπληκτική, σε αυτή την εξαιρετικά απαιτητική άρια γραμμένη για βαρύτονο. Οι λέξεις στην πρωταρχική τους μορφή, με βαθιά ελληνικότητα και ορμή, έλαμψαν έγιναν γραφή κανονική μέσα στην αίθουσα, το νόημα βάθυνε. Ηχογραφημένα ακούστηκαν οι φωνές της Σαβίνας Γιαννάτου και της Λυδίας Κονιόρδου, ενώ στα πρώτα λεπτά η φωνή που φώναζε χαϊδευτικά το όνομα του Τηλέμαχου ήταν του Τάσου Αποστόλου.
Η πολιτική ψυχή της Τέχνης
Ένας Οδυσσέας που ναι μεν βλέπει συνέχεια το φάντασμα της Πηνελόπης, όμως σαν μωρό εξαρτάται, γραπώνεται στις γυναίκες: την Καλυψώ, την Κίρκη, τη Ναυσικά, την Αθηνά. Την ίδια τη θάλασσα που τον αγκαλιάζει, τον φέρει, σαν να τον γεννά ξανά. Ερωτικές σκηνές ξανά και ξανά, ένας Οδυσσέας που ορίζεται και εξαρτάται από τις γυναίκες και τον ερωτισμό του. Άβουλος κάπως, με την Αθηνά να τον σώζει διαρκώς, επιβλητική και σαρωτική συνεχώς.
Πίσω σε μια οθόνη κάθε τόσο προβάλλονται σκηνές από μάχες, βομβαρδισμούς, εκτινάξεις σε Γάζα και Ουκρανία. Οι χορευτές - στρατιώτες ουρλιάζουν και μαίνονται τα σώματά τους σαν να είναι φλόγες. Η Πηνελόπη τυλίγεται στον βαθυκόκκινο υφαντό της που το βράδυ ξηλώνει και ένα τεράστιο κόκκινο νήμα απλώνεται στη σκηνή σαν τις γραμμές του αίματος στο πεδίο της μάχης. Οι μνηστήρες, με ανοιχτά πουκάμισα και εσώρουχα σαν διαφημίσεις ανδρικού αρώματος, ή σαν Γκάτσμπι τη διεκδικούν ξεδιάντροπα. Οι άνδρες στο χειρότερό τους σημείο: μνηστήρες και στρατιώτες. Ο Οδυσσέας (τον ερμηνεύει με τρόπο μαζί ζωώδη και εύθραυστο ο Αlexandr Truch) βρίσκεται ανάμεσα σε αυτούς και στις γυναίκες που τον λυτρώνουν (Πηνελόπη η Charlotte Larzelere, Τηλέμαχος ο Louis Musin).
Είναι αδιανόητο ότι αυτό το έργο δημιουργήθηκε τριάντα χρόνια πριν και είναι τόσο αιχμηρό, κολλάει στο δέρμα σου σαν το ιδρώτα της αναζήτησης της ταυτότητας και της ελπίδας σήμερα. Της επιβίωσης. Το κοινό στο Αμβούργο, το ένιωσε αυτό, για αυτό ήταν αδύνατο να σταματήσει να χειροκροτά κάνεις τους συντελεστές, τον Νοϊμάγερ και τον Κουρουπό να βγαίνουν διαρκώς στη σκηνή.
Κοίτα, πόσο πολιτικά όντα είναι, τι ενσυναίσθηση έχουν, πώς όσα συμβαίνουν στον κόσμο διεισδύουν μέσα τους και μπορούν να συνδεθούν με αυτά και όσα τα συμβολίζουν. Γιατί η τέχνη είναι μια πολιτική πράξη και ευτυχεί όταν ο πολίτης το αντιλαμβάνεται, αφήνεται να καταληφθεί από αυτό.
Κάπως έτσι, ο Οδυσσέας, ο Όμηρος έγιναν στο Αμβούργο οι πιο νέοι και αρμόδιοι αφηγητές όσων συμβαίνουν τώρα και των προεκτάσεών τους. Ευλογημένη στιγμή. Που οφείλει να ανέβει ξανά στην Αθήνα - η ανάθεση ήταν του ίδιου του Χρήστου Λαμπράκη σε μια εποχή που το Μέγαρο Μουσικής αποτελούσε σημείο αναφοράς για όλη την Ευρώπη.