Τη δεκαετία του '90 κυκλοφόρησε στην Ελλάδα ένα μυθιστόρημα που έσπασε τα ταμεία: «Ο κόσμος της Σοφίας» του Νορβηγού Jostein Gaarder, κάνοντας τη φιλοσοφία απόλαυση, έγινε ένα σπάνιο εκδοτικό φαινόμενο που ξεπέρασε σε πωλήσεις τα 40 εκατομμύρια αντίτυπα παγκοσμίως. Τώρα, το βιβλίο αυτό μετατρέπεται σε κόμικ και προκαλεί αίσθηση.
Το 1994 σε κάθε λεωφορείο, café, παραλία έβλεπες κι από μερικά αντίτυπα από το βιβλίο-φαινόμενο του Νορβηγού Jostein Gaarder, «O κόσμος της Σοφίας». Το μυθιστόρημα, το οποίο αφηγείται την ιστορία ενός δεκατράχρονου κοριτσιού που μυείται στη φιλοσοφία όταν λαμβάνει ταχυδρομικώς έναν ανώνυμο φάκελο με μια κάρτα που της θέτει δυο βασικές ερωτήσεις «Ποια είσαι;» και «Πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος», προκάλεσε φρενίτιδα διεθνώς. Το βιβλίο μεταφράστηκε σε 54 γλώσσες και πούλησε πάνω από 40 εκατομμύρια αντίτυπα παγκοσμίως. Τι ήταν αυτό που έκανε ένα μυθιστόρημα με αντικείμενο τη φιλοσοφία τόσο δημοφιλές; Πώς έγινε η Σοφία του Jostein Gaarder ένας θηλυκός Χάρι Πότερ που αντί για τη Σχολή Μαγείας και Ξορκιών Χόγκουαρτς είχε το Σπήλαιο του Πλάτωνα και αντί για μάγους είχε για ήρωες τον Σωκράτη, τον Αριστοτέλη, τον Ακινάτη, τον Αβερρόη και τον Γαλιλαίο;
Η απάντηση είναι ακριβώς η ίδια που ισχύει για το βιβλίο «Sapiens» του Νόε Γιουβάλ Χαράρι: η γνώση όταν μοιράζεται με απλό και κατανοητό λόγο, όταν η φιλοσοφία, η βιολογία, η επιστήμη, γίνονται ένα διασκεδαστικό αφήγημα, τότε ο κόσμος που διψά να ικανοποιήσει τις υπαρξιακές του αναζητήσεις κάνει viral ένα βιβλίο από στόμα σε στόμα.
Το μυθιστόρημα του Jostein Gaarder έκανε ακριβώς αυτό: μίλησε για πολύπλοκα πράγματα με απλό τρόπο. Και το έκανε απολύτως συναρπαστικά. Θυμάμαι να διαβάζω στην εφηβεία μου το βιβλίο, μαθητής ακόμα σε κάποια από τις τάξεις του Λυκείου, και να μην μπορώ να το αφήσω από τα χέρια μου. Το ίδιο ακριβώς μου συνέβη 30 χρόνια μετά. Η μετατροπή του βιβλίου του Gaarder σε graphic novel, από τον διάσημο illustrator Nicoby και τον θεατρικό συγγραφέα και δημιουργό σεναρίων κόμικς Vincent Zabus, οπτικοποιεί αυτή την αίσθηση της λαχτάρας, σαν να ανοίγει ένα μικρό αθέατο παράθυρο που σου δείχνει έναν άλλον κόσμο, σαν να τρυπώνεις σε ένα παράλληλο σύμπαν γεμάτο από μύθους, ιδέες, φιλοσοφικά ερωτήματα που σε απασχολούν σε πολλά επίπεδα της καθημερινής ζωής, χωρίς όμως να αντιλαμβάνεσαι καθαρά ότι όλα αυτά έχουν μια κοινή συνισταμένη: τη φιλοσοφία. Γιατί, πραγματικά, τι άλλο είναι η φιλοσοφία, παρά μια σειρά από ερωτήσεις που έρχονται και προστίθενται η μία πάνω στην άλλη σαν τουβλάκια σε κάποιο επιτραπέζιο παιχνίδι; Είναι οι απαντήσεις που μετράνε ή τα ερωτήματα που τίθενται και κινητοποιούν ένα απίθανο ταξίδι;
Οι Nicoby και Zabus κάνουν κάτι πραγματικά brilliant με αυτό το κόμικ: φέρνουν την ηρωίδα στο σήμερα και μιλούν στη γλώσσα του σύγχρονου έφηβου, αγγίζοντας τα προβλήματα, τις απορίες και την καθημερινότητα που ένας teenager βιώνει στα χρόνια της οικολογικής κρίσης, της ψηφιακής γλώσσας, της τεχνολογικής έκρηξης και του νέου φεμινισμού. Η Σοφία, έτσι, είναι ένα έξυπνο κορίτσι που θυμάται τον πατέρα του που τον έχασε όταν ήταν έξι ετών και δυσκολεύεται πια να θυμηθεί τα χαρακτηριστικά του προσώπου του, πράγμα που της προκαλεί θλίψη. Είναι παράλληλα μια χαριτωμένη έφηβη που επικοινωνεί μέσω των κοινωνικών δικτύων, συμμετέχει σε διαδηλώσεις για την κλιματική αλλαγή, υιοθετεί ένα οικολογικό lifestyle, θυμώνει με το μισογυνισμό - με δυο λόγια είναι ένα κορίτσι της εποχής του.
Όπως και στο μυθιστόρημα (εκδ. Λιβάνη), έτσι και στο κόμικ (εκδ. Αλεξάνδρεια/Μεταίχμιο), η ηρωίδα, η έφηβη Σοφία Αμούνδσεν, λαμβάνοντας τις φαινομενικά απλές ερωτήσεις ενός ανώνυμου επιστολογράφου, οδηγείται μέσα από τη σωκρατική ειρωνεία, σε ένα απολαυστικό ταξίδι στον κόσμο της φιλοσοφίας. Για να ξετυλίξει αυτό το αίνιγμα, η Σοφία πρέπει να χρησιμοποιήσει όσα μαθαίνει σταδιακά στα μαθήματα φιλοσοφίας στα οποία εγγράφεται, αλλά τελικά ανακαλύπτει ότι η αλήθεια αποδεικνύεται πολύ πιο περίπλοκη από όσο θα μπορούσε ποτέ να φανταστεί. Η περιπέτεια της Σοφίας, η οποία ξεκινά από τον Θορ, το Θεό της βροντής στη Σκανδιναβική μυθολογία, και την Αρχαία Αίγυπτο, συνεχίζει μέχρι το Σπήλαιο του Πλάτωνα και την Αθήνα του Σωκράτη, και φτάνει μέχρι τις μέρες μας, κι όλα αυτά με μια ωραία εικονογράφηση που περιδιαβαίνει απολαυστικά και πολύχρωμα τον κόσμο της γνώσης, της φιλοσοφίας και της επιστήμης. Θεωρίες και φιλοσοφικά νοήματα που μας δυσκολεύουν γίνονται σε αυτό το graphic novel ένα διασκεδαστικό παιχνίδι.
Το graphic novel που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τη σύμπραξη των εκδόσεων Αλεξάνδρεια και Μεταίχμιο είναι το ιδανικό δώρο για τις γιορτές των Χριστουγέννων, σε μικρούς και μεγάλους. Διαβάζεται ευχάριστα από όλες τις ηλικίες. Οι έφηβοι θα ανακαλύψουν μια συναρπαστική ιστορία, οι μεγαλύτεροι θα θυμηθούν ένα διανοητικό ταξίδι που είχαν κάνει τριάντα χρόνια πριν και όσοι δεν έχουν διαβάσει ποτέ το βιβλίο θα μυηθούν σε έναν κόσμο γεμάτο φιλοσοφία που θα τους μείνει αξέχαστος και θα τους οδηγήσει σε πολλά άλλα αναγνώσματα μετά από αυτό. Ένα κόμικ, όπως άλλωστε και μία τηλεοπτική σειρά που βασίζεται σε κάποιο μυθιστόρημα, σαφώς διαβάζεται ευκολότερα από ένα πολυσέλιδο, ογκώδες βιβλίο και προσεγγίζει ένα μεγαλύτερο κοινό, οπτικοποιώντας απαιτητικές έννοιες με πολύ απλό και διασκεδαστικό τρόπο.
Πώς ο Σωκράτης γίνεται σούπερ σταρ της Generation Z
Οι εκδόσεις Μεταίχμιο και Αλεξάνδρεια μας παραχωρούν τη συνέντευξη των δημιουργών Nicoby και Vincent Zabus για το graphic novel «Ο κόσμος της Σοφίας».
Πώς σας είχε φανεί «Ο κόσμος της Σοφίας» την εποχή που είχε πρωτοβγεί;
Nicoby: Την εποχή που βγήκε «Ο κόσμος της Σοφίας» είχαμε μιλήσει πολύ για αυτό το βιβλίο. Ήταν ακουμπισμένο στο τραπέζι του σαλονιού, περνούσε από χέρι σε χέρι μέσα στην οικογένεια. Διάβασα τα πρώτα κεφάλαια και μου είχε φανεί πολύ ενδιαφέρον, επειδή δεν καταλάβαινα τίποτα από φιλοσοφία, τέλειωνα τότε το σχολείο. Κάποια χρόνια αργότερα, απέκτησα το δικό μου αντίτυπο. Mε ενδιέφερε η γραφιστική του Jeffrey Fischer που υπέγραφε τότε το περίφημο εξώφυλλο, και κυρίως, ήθελα πολύ να επιστρέψω σε αυτό το βιβλίο, που είναι μια πόρτα εισόδου στη φιλοσοφία, είναι ευκολοδιάβαστο και κατανοητό.
Vincent Zabus: Ήμουν στο πρώτο έτος φιλοσοφίας και λογοτεχνίας, και ήταν ένα βιβλίο για το οποίο μιλούσαμε πολύ, κυκλοφορούσε πολύ ανάμεσα στους φοιτητές, οι καθηγητές μας στο πανεπιστήμιο μας το ανέφεραν κι εκείνοι συχνά. Άλλωστε με αυτό το αντίτυπο που είχα αγοράσει τότε δούλεψα και για το κόμικ. Το διάβασα με ευχαρίστηση, λίγο λίγο, και το απολάμβανα κομμάτι κομμάτι.
Γιατί ήταν σημαντικό η δική σας Σοφία να ζει το 2022;
Nicoby: Ο κόσμος της Σοφίας γεφυρώνει τη σκέψη εμβληματικών φιλοσόφων με τη Σοφία. Για να έχουν μεγαλύτερο νόημα οι γέφυρες αυτές, θα πρέπει, στο πλαίσιο του εφικτού, η ηρωίδα να τοποθετείται στο ίδιο περικείμενο με τον αναγνώστη. Μέσα σε είκοσι πέντε χρόνια η κοινωνία δεν άλλαξε και λίγο. Για παράδειγμα, τα ζητήματα για το κλίμα και το περιβάλλον που τότε δεν ήταν σημαντικά για τη δημόσια συζήτηση τώρα κατέχουν κεντρική θέση.
Vincent Zabus: Για να αφορά το κόμικ ανθρώπους που ενδιαφέρονται -ή και όχι- για τη φιλοσοφία! [γέλια] Είναι σημαντικό να σκεφτόμαστε την Ιστορία της φιλοσοφίας. Επειδή το να κατανοούμε την Ιστορία και την αξία εννοιών όπως η ελευθερία, η δημοκρατία ή το κοινωνικό συμβόλαιο μας επιτρέπει να κάνουμε ένα βήμα πίσω και να σκεφτούμε την πραγματικότητα, να αποκτήσουμε μια άλλη προοπτική στον τρόπο που βλέπουμε τα πράγματα.
Vincent, από την εκπαίδευσή σου στη φιλοσοφία και από την ενασχόλησή σου με το θέατρο και τη σκηνοθεσία, τι ήταν αυτό που σου φάνηκε πιο χρήσιμο για να πιάσεις την ιστορία του Jostein Gaarder;
Vincent Zabus: Η εμπειρία μου ως καθηγητή μού χρησίμευσε πολύ, γιατί αυτό που έχω συγκρατήσει από αυτήν είναι πως οι μαθητές βαριούνται γρήγορα, και επομένως πρέπει να υπάρχει ποικιλία στον τρόπο που τους παραδίδεις το θέμα. Για να κρατήσω τους αναγνώστες ψάχνω μια ισορροπία ανάμεσα στη μυθιστορηματική και τη φιλοσοφική διάσταση, και μια εναλλαγή στους οπτικούς μηχανισμούς. Στη συνέχεια, αξιοποίησα την εμπειρία μου από το θέατρο για να βρω καταστάσεις στις οποίες εμπλέκονται οι χαρακτήρες, ώστε να αποφύγω να έχω ένα πρόσωπο που εξηγεί και ένα άλλο που ακούει. Είχα ανάγκη ένα καθολικό εύρος στην αφήγηση, σε όλο το βιβλίο, για να έχουμε όρεξη να μάθουμε τη συνέχεια. Κι έτσι υπάρχει ένα μυστήριο: ποιος στέλνει στη Σοφία αυτά τα γράμματα για τη φιλοσοφία; Εκείνη λύνει σιγά σιγά αυτό το μυστήριο, οδηγώντας μας σε νέες ερωτήσεις… Ήθελα να δημιουργήσω μια δυναμική που να μας οδηγεί, με κάθε κεφάλαιο, στη συνέχιση της ανάγνωσης.
Nicoby, πώς κατέληξες στις οπτικές σου ιδέες ώστε να μεταφράσεις τις έννοιες σε εικόνες;
Nicoby: Ήμουν τυχερός. Ο Vincent ενεπλάκη σε τεράστιο βαθμό σε αυτό το κομμάτι της δουλειάς, ενώ εγώ τον άφησα να τα βγάλει πέρα μόνος του με το σενάριο. Το να βρω τα οπτικά μέσα ήταν ταυτόχρονα πρόκληση και ευχαρίστηση. Αποδείχτηκε πως το θέμα προσφερόταν ιδιαίτερα και για μια αφήγηση με μορφή κόμικ. Όταν ο Δημόκριτος εξηγεί τη θεωρία του για έναν κόσμο που αποτελείται από πλήθος μικροσκοπικών στοιχείων, κανένα μέσο δεν ενδείκνυται καλύτερα από το κόμικ για να το απεικονίσει!
Η γοητεία του Κόσμου της Σοφίας σε εικονογραφημένη μορφή είναι ακριβώς αυτό, ότι μπορείς να χρησιμοποιήσεις τα πλεονεκτήματα του μέσου: γρήγορη αφήγηση, από πολλές οπτικές γωνίες, χιούμορ, διάλογοι που επικαλύπτονται, ελλείψεις. Μας άρεσε πάρα πολύ το παιχνίδι με τους διάφορους κώδικες της εικονογράφησης, προκειμένου να τους χρησιμοποιήσουμε προς όφελος αυτού που θέλαμε να αφηγηθούμε.
Έπρεπε επίσης, ο Vincent και εγώ, να σταθούμε στο ύψος της δουλειάς του Jostein Gaarder, και αυτό μας άγχωνε αρκετά. Να πούμε επί τη ευκαιρία πως τα τελευταία χρόνια, με ιδιαίτερες εκδόσεις όπως το La Revue Dessinée, βλέπουμε πως τα κόμικ μπορούν να υποστηρίξουν τα πάντα, δεν είναι πια περιορισμένα, όπως νομίζαμε κάποτε, σε ένα μόνο είδος αφήγησης ή σε ένα συγκεκριμένο κοινό.
Σε αυτή την εκδοχή, τι είναι Gaarder και τι είναι δικό σας;
Nicoby: Σε ό,τι αφορά εμένα, η συμβολή μου ήταν να δώσω μια μορφή, μια εμφάνιση σε όλα τα πρόσωπα. Μοιάζει προφανές έτσι όπως το λέω, μα για ένα μυθιστόρημα όπως O κόσμος της Σοφίας, όλοι οι αναγνώστες (και είναι πολλοί!) έχουν σχηματίσει μια ιδέα για το πώς μπορεί να μοιάζει η Σοφία ή ο Αλμπέρτο. Δεν πρέπει να τους απογοητεύσουμε, αλλά να τους οδηγήσουμε στην ανάγνωση της δικής μας εκδοχής του 2022.
Vincent Zabus: Η επικαιροποίηση του Κόσμου της Σοφίας είχε ως προϋπόθεση την εισαγωγή σύγχρονων θεμάτων, αυτό όμως επηρεάζει τις σχέσεις των προσώπων. Αυτά που συζητά η Σοφία με τη μητέρα της, για παράδειγμα, έχουν εξελιχθεί πολύ σε σχέση με το αρχικό κείμενο. Τα θέματα της οικολογίας και του φεμινισμού αντιθέτως ήταν παρόντα σε μεγάλο βαθμό και στον Jostein Gaarder. Είχε φοβερή διαίσθηση γύρω από αυτά, ήταν σημαντικά θέματα για τη Σοφία ήδη από το 1991! Το μόνο που έκανα είναι να τα αναπτύξω περισσότερο και να τα φέρω στο σήμερα. Σε ό,τι αφορά τους φιλοσόφους, συμπλήρωσα το μυθιστόρημα με άλλες πηγές (άρθρα, podcast, κ.λπ.), για να συνθέσω τη σκέψη, όχι να την παραμορφώσω, καθώς η άποψη που έχουμε για κείνους μπορεί επίσης να εξελιχθεί. Παραδείγματος χάριν, δώσαμε περισσότερο χώρο στον Αβερρόη, τον Άραβα φιλόσοφο που ανακάλυψε εκ νέου τον Αριστοτέλη.
Ο μεγάλος πλούτος του πρωτότυπου μυθιστορήματος είναι ο εγκιβωτισμός, καθώς υπάρχει ένα μυθιστόρημα μέσα στο μυθιστόρημα. Ήθελα το κόμικ να έχει αυτή την αίσθηση, με προβληματισμούς και σκέψεις, στη γλώσσα του κόμικ όμως, στα κάδρα… ή στα συννεφάκια για παράδειγμα, που είναι διάλογοι που εκφράζουν προφορικό λόγο, όμως τα διαβάζουμε. Ο Nico κι εγώ παίξαμε με αυτές τις συγκεκριμένες αρχές των κόμικ. Και δεν θα μπορούσαμε να το έχουμε κάνει παρά μόνο έτσι, μόνο με τον τρόπο των κόμικ. Θέλω οι αναγνώστες να πουν: «Μα κάτι τέτοιο μπορεί να υπάρχει μόνο σε κόμικ, πώς μπορεί να προέρχεται από βιβλίο;» και αυτό να τους ωθήσει να επιστρέψουν στο βιβλίο του Γιοστέιν Γκάαρντερ για να το εξακριβώσουν.