Ο Δημήτρης Παπαϊωάννου τραγουδά με ένταση το «Yesterday» των Βeatles, δίνει οδηγίες ή κοιτά με μισόκλειστα μάτια ή εκνευρίζεται, η κάμερα της Εύας Στεφανή καταγράφει τις πρόβες και τον απόηχο των πρώτων παραστάσεων του «Εγκάρδιος Προσανατολισμός». Είδαμε το φιλμ «Bull’s Heart», ανάθεση του Onassis Culture.
«Προσπαθώ ο καημένος να δημιουργήσω μια συνθήκη, να θυμίσω τη χαρά που νιώθαμε παιδιά όταν μας έφτιαχναν μια ψευδαίσθηση μπροστά μας -κάτι που ξέραμε ότι δεν είναι αυτό αλλά πιστεύαμε ότι είναι-, κυρίως επειδή αυτή η χαρά ανοίγει λίγο την ψυχή του ανθρώπου και μετά μπορεί κανείς, παίζοντας με ρυθμούς και με στροφές της φαντασίας, να περάσει σε αυτή την περιοχή που είναι σαν να ονειρευόμαστε». Με μια ανάσα, ο Δημήτρης Παπαϊωάννου ακούγεται να μιλάει στη σκηνοθέτρια και φίλη του από την εφηβεία Εύα Στεφανή, καθώς η εικόνα δείχνει τον τεράστιο ταύρο του «Εγκάρσιος Προσανατολισμός».
Βλέπω το ντοκιμαντέρ «Bull’s heart» -«Η καρδιά του ταύρου»- που γύρισε η Εύα Στεφανή σε ανάθεση του Onassis Culture κατά την προετοιμασία της παράστασης, που έγινε κυρίως μέσα στην πανδημία, όταν ο χρόνος πάγωσε, η πρεμιέρα του έργου μεταφερόταν διαρκώς, κάποια στιγμή διεκόπησαν ακόμα και οι πρόβες. Μια σχοινοτενής διαδικασία που αποκαλύπτεται μπροστά μας, δίνοντας ταυτόχρονα την ευκαιρία να ρίξουμε ματιές μέσα στο δημιουργικό σύμπαν, στον τρόπο σκέψης του Δημήτρη Παπαϊωάννου, ενός καλλιτέχνη κρυπτικού σε σχέση με τον τρόπο που αποκαλύπτει προσωπικά του κομμάτια στο κοινό. Θα μου πείτε, βέβαια: Υπάρχει κάτι πιο προσωπικό από το έργο του;
Οι πρόβες γίνονται μέσα στην πανδημία, γίνονται ενώ ο πατέρας του Παπαϊωάννου δίνει μάχη με τον καρκίνο και ο γιος του κάθε τόσο τρυπώνει στα παρασκήνια για να του μιλήσει. «Ταύρος με Καρκίνο». Οι παραστάσεις ξεκινούν όταν «ξεκινά» και πάλι ο κόσμος δειλά να λειτουργεί, με μάσκες και κενές θέσεις στα θέατρα λόγω υγειονομικού πρωτοκόλλου.
Κι όμως «εμείς πρέπει να λειτουργούμε σαν αυτό που κάνουμε να είναι πιο σημαντικό απ' όλα» λέει στους χορευτές του. Όλοι άνδρες, εκτός από την αρχετυπική Μπριάνα Ο’ Μάρα, το «μπράβο βρε Μπριάνα» είναι ένας ψίθυρος που ακούμε όσο παρακολουθεί την πρόβα με την κάμερα της Στεφανή σχεδόν στον αυχένα του να καταγράφει.
Η Στεφανή μοιάζει να μπαίνει κάπως μαζεμένα, διακριτικά στην κινηματογράφηση των προβών - η φιλία τους δεν εξυπακούεται ότι εισέρχεται στον χώρο δικαιωματικά, επιθετικά. Το ακατέργαστο των προβών, τα ξέφτια στο πάτωμα από το ύφασμα που δίνει όγκο και περίγραμμα στον ταύρο, το επίμονο λουστράρισμα των μαύρων παπουτσιών που φοράνε οι χορευτές, κάπως μεταγγίζονται (ως συνθήκη, τρόπος) και στην κινηματογραφική της ματιά. Οι εικόνες της, σαν το ξύλο που δεν έχει βουρτσιστεί για να αφαιρεθούν οι ακίδες, καταγράφουν πρόβες, συζητήσεις, σιωπές, γέλια, αμηχανία, αμφιβολίες, παιχνίδια.
Κάποια στιγμή ορθώνεται με έναν τρόπο λαίμαργο, σαν να πίνεις μονορούφι το αγαπημένο σου ποτό, η έλξη που νιώθει για τον ταύρο που κυριαρχεί στη σκηνή. Mια αισθητική αφήγηση Picassoesque, νομίζεις ότι τρέχουν μπροστά σου προσχέδια του Πικάσο με ταύρους, μόνο που αυτοί εδώ γεννούν γυμνά σώματα, γίνονται το στρώμα για ερωτικές συμπράξεις, παλεύουν με άνδρες. Η κοιλιά του ταύρου του Παπαϊωάννου δεν έχει σάρκα και αίμα, έχει μια μεγάλη σπηλιά και μαζί κλουβί, όπου οι ήχοι του περιβάλλοντος σχεδόν αποκόβονται. Μια κιβωτός.
Μήπως και ο «Εγκάρσιος Προσανατολισμός», στις συνθήκες που γεννήθηκε και πήρε μορφή, αυτές της πανδημίας, ήταν τελικά ακριβώς αυτό; Μια κιβωτός; «Suddenly, I am not half the man I used to be, there is a Sandow hanging over me», τραγουδά ο Παπαϊωάννου. Τον ακούμε, δεν το βλέπουμε. Στριγκή φωνή, κάπως τσιριχτή σε σχέση με αυτό το υπέροχο μπάσο που έχει η φωνή του.
Και η Εύα Στεφανή συνεχίζει να κινηματογραφεί και να αφηγείται, όπου είναι απαραίτητο, αυτό που συμβαίνει. Ο Δημήτρης Παπαϊωάννου κάποιες στιγμές κοιτάζει όσα συμβαίνουν στη σκηνή με τα μάτια μισόκλειστα - όπως κάνουμε οι μύωπες για να δούμε πιο καθαρά κάτι που συμβαίνει μακριά. Έτσι μου φαίνεται πως κοιτάζει και η κάμερα της Στεφανή, για να δούμε ίσως όπως βλέπει ο Παπαϊωάννου, μακρόστενα κάδρα με λίγο κόκκο που κάνουν την κίνηση ανεπαίσθητα μαγική, σχεδόν σαν να μην υπάρχει.
Κάπως έτσι. Όταν έχουν αρχίσει οι παραστάσεις, κάποια στιγμή ακούγεται ο Παπαϊωάννου να λέει: «Ελπίζω να είναι ένα ενιαίο ταξίδι που αποτελείται από σπασμένες εικόνες. Αυτό προσπαθώ να κάνω τα τελευταία δέκα χρόνια, αλλάζοντας πάρα πολύ τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμουν και κατασκεύαζα τις παραστάσεις. Επειδή είμαι ιδιαίτερα φορμαλιστής και πολύ λογικός, προσπαθώ να εναντιωθώ σε αυτό. Όταν δεν καταλαβαίνω αλλά αισθάνομαι ότι με έχουν πάει ένα ωραίο ταξίδι, είμαι πιο ευγνώμων».
Σαν τα θραύσματα των αρχαιοτήτων, που ναι, σε κάνουν να αναρωτιέσαι για το όλον του καλλιτεχνήματος, όμως ταυτόχρονα οι τραχιές τους πλευρές μεγεθύνουν τη γοητεία τους, την ταχυκαρδία μπροστά σε ένα έργο τέχνης.
Δεν προκύπτει αβίαστα αυτό το ταξίδι που επιζητεί ο Δημήτρης Παπαϊωάννου. Υπάρχουν στιγμές που ο ίδιος ζητεί βοήθεια, γιατί η δική του εξαντλείται. «Το ξέρω, είναι κουραστικό, όμως το να κάνεις το ίδιο πράγμα ξανά και ξανά είναι ο απόλυτος ορισμός της δουλειάς του perfomer. To ίδιο, ξανά και ξανά, αλλά υπέροχα», επισημαίνει, με εκνευρισμό, κάποια στιγμή στους χορευτές. «Θέλω τη βοήθειά σας, θέλω την τέχνη σας, είναι αφόρητο να σας έχω δει να το κάνετε υπέροχα και να μην μπορείτε να το πετύχετε ξανά».
Εξηγεί τι είναι αυτό που δημιουργείται πάνω, κάτω και πέριξ του ταύρου-σπηλιάς του. «Είναι το παιχνίδι της εναλλαγής των τόνων σε κάτι εντελώς καινούργιο. Σαν ζογκλέρ. Αυτό ακριβώς κάνουμε εδώ - είναι ακραίο. Είναι στιλιζαρισμένο. Είναι ξεκαρδιστικό. Και ξαφνικά γίνεται τραγικό, ύστερα απίστευτα σέξι, μετά αυστηρά αισθητικό, έπειτα ψυχρό, μετά εκρηκτικά θερμό. Αυτό είναι το στοιχείο μας. Οπότε, από αυτή τη λάμψη του θεάματος πρέπει να βουτήξουμε σε κάτι αλλόκοτο».
Τα χειροκροτήματα γεμίζουν τις αίθουσες μετά από κάθε παράσταση. Πριν από κάθε παράσταση ο δημιουργός και οι χορευτές του αγκαλιάζονται - μια φλέβα πετάγεται έντονα στο μέτωπο της Μπριάνα, κάτι συντελείται εδώ, μια ηλεκτροδότηση αγνώστου ποιότητας για εμάς.
Την τελευταία παράσταση στη Δρέσδη δεν την είδε ο Δημήτρης Παπαϊωάννου, αφού έπρεπε να επιστρέψει στην Αθήνα για την κηδεία του πατέρα του. Φορούσε τα ίδια ρούχα, τα ίδια παπούτσια που φοράει όταν βγαίνει να υποκλιθεί στη σκηνή. «Έπρεπε να σε έχω μαζί μου», λέει στην Εύα Στεφανή.
Το έργο του Παπαϊωάννου είναι από μόνο του γεμάτο με μια οδυνηρή ομορφιά, μια σωματική ποίηση που μοιάζει ταυτόχρονα πρωτόγονη και εκλεπτυσμένη. Μέσα από τη ματιά της Στεφανή, η παρακολούθηση των προβών σημαίνει να γίνεσαι μάρτυρας σωμάτων που φτάνουν στα όριά τους, της σιωπηλής αφοσίωσης στην κίνηση, της σκληρότητας της επανάληψης. Δεν υπάρχει μια μεγάλη αφήγηση, μόνο η διαδικασία - ο αγώνας, η τελειοποίηση, η εξάντληση, οι φευγαλέες στιγμές υπέρβασης.
Τελειώνοντας η ταινία, νομίζω ότι νιώθω μια ήρεμη θλίψη. Ακόμα δεν έχω καταλάβει ακριβώς τον λόγο. Σαν μια αίσθηση απώλειας - αδύνατο να το εξηγήσω. Ίσως επειδή συνειδητοποιώ ότι δεν υπάρχει πλέον αυτή η παιδική χαρά της ψευδαίσθησης μπροστά στα μάτια μας. Ίσως επειδή είχα την αίσθηση ενός αποχαιρετισμού που δεν προκύπτει από μια συγκεκριμένη στιγμή, αλλά από τον συνολικό ρυθμό, την ατμόσφαιρα, το πώς βλέμμα μου είχε την άδεια να πλανηθεί πάνω την εξάντληση, την επανάληψη, την εύθραυστη ισορροπία ανάμεσα στο σώμα και στην ιδέα.
Ο τρόπος με τον οποίο η Στεφανή κινηματογραφεί τη διαδικασία του Παπαϊωάννου μοιάζει σχεδόν σαν ένα μνημόσυνο για την ίδια τη δημιουργία. Σαν να αποτυπώνει κάτι που ήδη χάνεται - ένα έργο που φτιάχνεται και διαλύεται ταυτόχρονα, όπως η ίδια η θεατρική πράξη. Μια μελέτη πάνω στο εφήμερο, στο σώμα που κάποτε χορεύει και ύστερα σβήνει.
Αποχαιρετώ την ίδια την παράσταση; Ίσως έναν τρόπο ύπαρξης, μια συνθήκη δημιουργίας; Φταίει η συνείδηση του ό,τι το σώμα και η τέχνη είναι φθαρτά, ότι ακόμα και η πιο αφοσιωμένη πράξη κάποια στιγμή τελειώνει; Και μέσα σε αυτή την ησυχία, σε αυτή τη διακριτική, σχεδόν τελετουργική θλίψη, υπάρχει κάτι παρηγορητικό. Γιατί ακόμα κι αν είναι ένας αποχαιρετισμός, είναι φτιαγμένος με αγάπη.