Έχουν πάνω τους τα φώτα, καθώς από το Λος Άντζελες, η κάθε μια με ξεχωριστό ύφος και κοινό σημείο την έκρηξη των χρωμάτων, κατακτούν την εικαστική σκηνή.
Τώρα, οι Λίλι Πέτσις και Χίλαρι Στόκμαν παρουσιάζουν την έκθεση «Nostos» στην Gagosian της Αθήνας και μιλούν στο iefimerida για τη γοητευτική, απρόβλεπτη διαδρομή που οδήγησε ως εδώ.
Μέσα στον καύσωνα του Ιουλίου, στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, κάθομαι απέναντι από την Έμιλι Γουίλσον, την φημισμένη καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια, την πρώτη γυναίκα που μετέφρασε στα αγγλικά την «Οδύσσεια» του Ομήρου. Είχε μόλις μεταφράσει και την Ιλιάδα. Μου μιλούσε για το πώς ο Όμηρος και η ελληνική μυθολογία την έσωσαν από τη βαθιά συστολή της παιδικής ηλικίας, την έκαναν να πιστέψει ότι μπορεί να καταφέρει ότι επιθυμεί. Με βαθιά φωνή μου απήγγειλε αράδες από την Οδύσσεια, κυρίως αυτή για την ροδοδάχτυλη αυγή.
Ακριβώς τρεις μήνες, Νοέμβριο με κοντομάνικα στην ταράτσα της Gagosian, σχεδόν πενήντα μέτρα μακριά από τη Γεννάδιο, κάθομαι με δυο από τις πλέον ανερχόμενες Αμερικανίδες ζωγράφους, την Λίλι Στόκμαν και την Χίλαρι Πέτσις, που και οι δυο ζουν και δημιουργούν στο Λος Άντζελες. Βρίσκονται στην Αθήνα για να παρουσιάσουν για λογαριασμό της Gagosian την κοινή τους έκθεση «Nostos». Σωστά καταλάβατε, ο τίτλος αφορά τον ομηρικό νόστο και η θεματική των έργων εκκινούν από τον τρόπο που τις συνάρπασε η μετάφραση της Οδύσσειας από την Έμιλι Γουίλσον.
Ο Όμηρος, η Γουίλσον, η Κλeρ Ντέινς
Πόσο μοντέρνος μπορεί να είναι ο Όμηρος; Τόσο - και άλλο τόσο. Τα στούντιό τους βρίσκονται στο ίδιο μεγάλο κτίριο στο Λος Άντζελες - για να πλύνει τα πινέλα της η Λίλι περνά από το ατελιέ της Χίλαρι και πιάνουν την κουβέντα. Θαυμάζουν η μία το έργο της άλλης. Έγιναν φίλες.
Η Χίλαρι μεγάλωσε με έναν πατέρα απόφοιτο κλασικών σπουδών, που της διάβαζε από μωρό αρχαία και λατινικά κείμενα. «Στο δημοτικό άρχισα να διαβάζω στα λατινικά - το μικρό μου μυαλό δεν ήταν έτοιμο ακόμα να αναμετρηθεί με τα αρχαία ελληνικά κείμενα. Αυτό ήρθε αργότερα, στο Γυμνάσιο, και κυρίως στο Κολλέγιο» μου λέει η Λίλι. Η Χίλαρι συμφωνεί, «ο Όμηρος είναι από τα πρώτα λογοτεχνικά κείμενα που κάνουμε στο Γυμνάσιο. Άλλωστε, ο Όμηρος έχει επηρεάσει τη γέννηση της αγγλικής λογοτεχνίας».
The Fruit of Forgetfulness, της Hilary Pecis
Υπάρχει μια σειρά podcasts, τα Dialogues. Κάποια στιγμή οι υπεύθυνοι κάλεσαν τον σημαντικό εικαστικό Κρις Οφίλι -στους πίνακές του συνυπάρχει με καλειδοσκοπικό τρόπο η αφαίρεση και η αναπαράσταση- να κάνει μια εκπομπή με όποιον επιθυμεί. Αυτός διάλεξε να καλέσει την Έμιλι Γουίλσον. Aυτό ήταν. Η Λίλι καθηλώθηκε. Αγόρασε το βιβλίο (εκδόσεις Norton) αλλά και το audio book με την ηθοποιό Κλερ Ντέινς να το διαβάζει (από το τηλεοπτικό Homeland στο ομηρικό homecoming). Αυτό ήταν. Άρχισε να την ακούει μαζί με τη Χίλαρι.
Η στιλπνή εικονογραφία που γεννά η μετάφραση
«Ναι, προφανώς η ιστορία της Οδύσσειας ήταν αρκετή για να μας επηρεάσει να κάνουμε μια έκθεση. Όμως, το καθοριστικό στοιχείο ήταν αυτή η μετάφραση. Τόσο νέα, τόσο σύγχρονη. Με εκπληκτικό ρυθμό μετάφρασης. Επέλεξε ξεκάθαρες λέξεις και το ιαμβικό πεντάμετρο», λέει η Λίλι. Τις ακούω να μου μιλούν σαγηνευμένες από τη μετάφραση και τον ρυθμό της. Θυμάμαι την Έμιλι Γουίλσον τον Ιούλιο να μου αφηγείται κομμάτια του ομηρικού κειμένου σχεδόν σαν να ραπάρει.
«Από τα αγαπημένα μου κομμάτια είναι η εισαγωγή της, εκεί όπου εξηγεί γιατί αποφάσισε να μην αποφύγει κάποιες λέξεις. Για παράδειγμα να χρησιμοποιήσει τη λέξη “σκλάβοι” να μην την ελαφρύνει βρίσκοντας μια συνώνυμη της», λέει η Χίλαρι. «Αφαίρεσε όμως και τη ρομαντική, περίτεχνη ατμόσφαιρα από τη μετάφρασή της», συμπληρώνει η Λίλι. «Είναι πιο πιστή στην αυθεντική ομηρική παράδοση. Διάβαζα το κείμενο και ταυτόχρονα το άκουγα. Υπογράμμιζα γραμμές, φράσεις που είχαν μια στιλπνή, ή σοκαριστική, σαγηνευτική εικονογραφία. Και έτσι σκέφτηκα: Γιατί να μην κάνουμε μαζί την έκθεση;».
Αυτό ήταν. Δύο χρόνια μετά -ξεκίνησαν μέσα στη βαριά περίοδο της πανδημίας, όταν το μόνο που μπορούσε να ονειρευτεί κανείς ήταν η επιστροφή στην κανονικότητα- έφεραν στην Αθήνα μια έκρηξη χρωμάτων, οργασμική ένταση που μαγνητίζει το βλέμμα. Χωρίς όμως να καταφύγουν σε εύκολες λύσεις. «Ήταν μια οργανική ιδέα. Δεν θέλαμε να δημιουργήσουμε πίνακες που θα έμοιαζαν σαν εικονογράφηση του βιβλίου», λέει η Χίλαρι. Η δουλειά τους δεν μοιάζει καθόλου, παρά μόνο στην ένταση των χρωμάτων. Αλλά και στο μέγεθος του καμβά που χρησιμοποιούν, στην κλίμακα. Και ήταν η φιλία τους και ο διάλογος που ανέπτυξαν αυτός που γέννησε τις τελικές ιδέες για την έκθεση.
Πηγαίνοντας στο ίδιο μέρος, ταυτόχρονα, με διαφορετικά αεροπλάνα
Μια έκθεση που αφορά λιγότερο την Οδύσσεια και περισσότερο τη μετάφραση της «τη δομή του ιαμβικού πενταμέτρου, τον τρόπο που σκέφτεται η Γουίλσον, τη φιλοσοφική της προσέγγιση, την ιστορία που αφηγήθηκε. Όλα αυτά τα χρησιμοποιήσαμε ως σκάφανδρο για να δημιουργήσουμε την έκθεση». Αλλά ναι, είναι και μια έκθεση για τη φιλιά! Δυο φίλες που μιλάνε για αυτή την ιστορία και μετά σκέφτονται με πιο ακαδημαϊκό τρόπο για τη δομή της και μετά ξανά αποτραβιούνται και σκέφτονται πώς θα πλησιάσουν την ουσία της ιστορίας με διαφορετικό τρόπο. «Για τη Χίλαρι αυτό έγινε μέσα από την επαφή της με πραγματικά αντικείμενα και τοπία. Για την ίδια είναι ο πραγματικός κόσμος και για εμένα ο φαντασιακός κόσμος. Είναι σαν να πηγαίνουμε στο ίδιο μέρος, ταυτόχρονα με δυο διαφορετικά αεροπλάνα» λέει η Λίλι.
Οι λέξεις, οι περιγραφές γέννησαν τις εικόνες. Σε όλες τις γνωστές μεταφράσεις υπάρχει μια λέξη για τα πουλιά που τραγουδούν. Η Γουίλσον αναφέρεται σε 300 διαφορετικά είδη πουλιών και φυτών στη μετάφρασή της. «Αγαπώ τη σκηνή έξω από τη σπηλιά της Καλυψούς. Διαβάζαμε, ακούγαμε και κρατούσαμε σημειώσεις για τους λωτοφάγους και όλα τα διαφορετικά φυτά. Δεν είχα ξαναδεί στη ζωή μου άγριο σέλινο», λέει η Χίλαρι.
Ανατρέχω στο ομηρικό κείμενο, στη ραψωδία 5. «Κι εκεί μπροστά να περιβάλλει τη βαθιά σπηλιά μια νιούτσικη και καρπερή κληματαριά, σταφύλια φορτωμένη. Τέσσερις κρήνες στη σειρά να τρέχουν, στο πλάι η μια της αλληνής, κι όμως η καθεμιά αλλού το γάργαρο νερό της να ξεδίνει. Στις δυο μεριές λιβάδια μαλακά μ’ άγριες βιολέτες κι άγρια σέλινα. Κι ένας θεός αν έρχονταν εδώ, κοιτάζοντας αυτό της ομορφιάς το θαύμα, θα γέμιζε αγαλλίαση η ψυχή του».
Η ροδοδάχτυλη αυγή του Ομήρου, ο κήπος με τα τριαντάφυλλα της Λίλι
Η εγκατάσταση των έργων (9 της Λίλι, 8 της Χίλαρι) είναι ένας πραγματικός διάλογος μεταξύ των πινάκων, αν και δεν είναι ακαριαία προφανής. «Δεν ήταν ένα λευκό κουτί η γκαλερί, θέλαμε να τοποθετηθούν τα έργα χωρίς να υπάρχει μεγάλη πυκνότητα, να υπάρχει χώρος για ανάσες ανάμεσά τους. Στο μεγάλο δωμάτιο κυρίως, είναι σαν να υπάρχει ένα paintball που πετάει χρώματα τριγύρω και ένας ρυθμός που είναι σχεδόν παλμικός ή μουσικός. H ηχώ και η χαρτογράφηση. Μια jazzy αίσθηση» λέει η Χίλαρι.
Στο πιο μακρόστενο δωμάτιο, ο πίνακας «Τα πουλιά της προσευχής» της Χίλαρι, γεμάτο με κουκουβάγιες και αρπακτικά πουλιά, με μικρές βίαιες πινελιές του μπλε σε σημεία του κεφαλιού τους, που όμως μοιάζουν σαν να είναι ψίθυροι. Απέναντι ακριβώς ο πίνακας τη Λίλι «Να αγγίξεις τον ουρανό με τα τριαντάφυλλα», σαφής αναφορά στην ροδοδάχτυλη αυγή για την οποία γράφει η Γουίλσον.
«Είναι τα χέρια του θεού που αγγίζουν τον ουρανό με τα τριαντάφυλλα. Η στιγμή που ο Οδυσσέας βρίσκεται στη σχεδία, έχει πια απελπιστεί, αρχίζει να εγκαταλείπει και τότε βλέπει τη στεριά. Την εποχή που τον ζωγράφιζα ανθούσαν τα τριαντάφυλλα στον κήπο μου», λέει η Λίλι. «Πήγαινα συνέχεια στο στούντιο της Χίλαρι που είχε ήδη την ιδέα για τα τριαντάφυλλα και χρησιμοποιούσε ένα πανέμορφο ροδακινί-ροζ χρώμα. Το έκανα σε συγχρονισμό με τον δικό της πίνακα».
Το σχοινί που κρατά το τελάρο να μην πετάξει
Η ιστορία της Οδύσσειας είναι η ίδια, δεν αλλάζει τίποτα ως προς την πρόσληψη των χαρακτήρων. Όμως, η μετάφραση έκανε τις δύο δημιουργούς να δουν διαφορετικά το τοπίο μέσα στο οποίο εξελίσσεται η ιστορία. «Η υφή του τοπίου έγινε πιο πραγματική. Και η κάθε μιας ζωγράφισε ανακαλώντας τις δικές της αναφορές και μνήμες», εξηγεί η Χίλαρι.
Ο νόστος, η επιστροφή, η νοσταλγία, η μνήμη και η πρώτη και σπουδαιότερη ιστορία της ανθρωπότητας, έφεραν στην Αθήνα από το Λος Άντζελες μια σημαντική έκθεση. Η αρτηρία του Ομήρου εξακολουθεί να αιματώνει τη δημιουργία. Και οι καλλιτέχνες να φτιάχνουν έργα που θέλουν να ταξιδέψουν.
«Συνήθως, όταν έχω βρει τον τίτλο, τότε έχει ολοκληρωθεί για εμένα ο πίνακας» λέει η Λίλι. «Το έργο είναι σαν άμορφος αιθέρας που έχει παγιδευτεί στο τελάρο. Ο τίτλος είναι σαν το σκοινί που κρατά τον πίνακα για να μην τον πάρει ο αέρας». Σηκώνει ψηλά τα χέρια σαν να κρατά ένα σχοινί με έναν χαρταετό ψηλά στον ουρανό. Η Χίλαρι σπεύδει να την μιμηθεί. Γελάνε και λικνίζονται σαν να προσπαθούν να συγκρατήσουν τους αετούς τους.
Info: «Nostos», Hilary Pecis, Lily Stockman
Γκαλερί Gagosian, Aναπήρων Πολέμου 22, Αθήνα
Τρίτη έως Σάββατο 11.00-19.00, Πέμπτη 11.00-20.00
Έως τις 27 Ιανουαρίου