Η ιστορία του βλέμματος στην Αθήνα, δεν είναι τίτλος ρομαντικού μυθιστορήματος, αλλά αυτό που μελετά, καταγράφει και εξελίσσει με κάθε τρόπο ο Νίκος Βατόπουλος.
Αυτή τη φορά ως ξεναγός και σχεδιαστής των εμπειρικών περιπάτων που οργανώνει για το ξενοδοχείο Μεγάλη Βρεταννία που γιορτάζει τα 150 χρόνια παρουσίας στην Αθήνα.
1874: Το Ξενοδοχείο Μεγάλη Βρεταννία του Ηπειρώτη Σάββα Κέντρου μεταφέρεται από τη γωνία των οδών Σταδίου και Μουσών και ανοίγει τις πόρτες του στη σημερινή του θέση, στο Μέγαρο Δημητρίου, το οποίο σχεδιάστηκε από τον Θεόφιλο Χάνσεν.150 χρόνια αδιάλειπτης παρουσίας στην πόλη για το «Μεγάλη Βρεταννία, A Luxury Collection Hotel, Athens» που αποτελεί τοπόσημο αλλά και θύλακα αναφοράς την κοινωνικής αλλά και πολιτικής ιστορίας της πόλης.
Είναι αδιανόητο να σκεφτούμε την Αθήνα χωρίς αυτό και εμάς χωρίς να έχουμε έστω ψήγματα εμπειρίας σε σχέση με το ξενοδοχείο: από το θρυλικό Χριστουγεννιάτικο δέντρο στο λόμπι που σηματοδοτεί την αρχή της εορταστικής περιόδου και συγκεντρώνει γύρω του πολίτες και τουρίστες για την καθιερωμένη χριστουγεννιάτικη φωτογραφία, μέχρι τα μπαλκόνια που γεμίζουν για τις παρελάσεις. Η Μεγάλη Βρεταννία είναι βασικός κορμός του αστικού νήματος.
Αλλά και για λόγους πιο βαθιά πολιτικούς είναι μέρος της ιστορίας της πόλης. Το 1944 έγινε αρχηγείο της κυβέρνησης Γεωργίου Παπανδρέου και των βρετανικών δυνάμεων. Ανήμερα τα Χριστούγεννα του 1944 ματαιώθηκε σχέδιο ανατίναξης του ξενοδοχείου από το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, το οποίο στηρίχθηκε στην πληροφορία ότι εκεί βρισκόταν ο Βρετανός πρωθυπουργός Ουίνστον Τσώρτσιλ, ο οποίος επισκεπτόταν την Αθήνα. Το 1974,σε ένα δωμάτιο του 5ου ορόφου ο Κωνσταντίνος Καραμανλής συγκρότησε την κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας μετά την πτώση της χούντας. Το 1980 φιλοξένησε διακρατικές συναντήσεις κορυφής στο πλαίσιο της πρώτης ελληνικής προεδρίας της ΕΟΚ.
Στο πλαίσιο των σύνθετων δράσεων για τον εορτασμό των 150 ετών του ξενοδοχείου, οργανώνεται μια σειρά βιωματικών περιπάτων, ή αν προτιμάτε περιπάτων αστικής αυτογνωσίας, με ξεναγό τον γνωστό δημοσιογράφο, συγγραφέα, βαθύ γνώστη της Αθήνας Νίκο Βατόπουλο. Μιλήσαμε μαζί του για τους περιπάτους -οι επόμενοι είναι προγραμματισμένοι για τις 6, 19 και 20 Οκτωβρίου, ενώ ήδη έχουν ολοκληρωθεί τρεις περίπατοι κατά τη διάρκεια του Σεπτεμβρίου. Δεν θα μας έκανε εντύπωση αν ακολουθούσαν και άλλοι.
Φυσικά η συζήτηση με τον Νίκο Βατόπουλο μας οδήγησε σε θέματα που αφορούν τις δυνατότητες και τις χαμένες ευκαιρίες της Αθήνας, τον τρόπο να την βλέπουμε, να ζούμε σε αυτή και να εξελισσόμαστε μαζί της.
«Εξαρχής αυτό το ξενοδοχείο παρακολουθούσε και μπορώ να πω συμμετείχε σε όσα συνέβαιναν στην Αθήνα. Ήταν πάντα στο επίκεντρο των πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων, και λόγω θέσης» μου λέει ο Νίκος Βατόπουλος.
Δεν αποτελεί ένα μνημείο απλώς, αλλά έναν ζωντανό οργανισμό.
Ένα σημείο της αθηναϊκής σκηνής που συμμετείχε διαρκώς σε υψηλό επίπεδο πολιτικά και κοινωνικά. Και ήταν μια γέφυρα της Αθήνας προς την Ευρώπη και τον κόσμο. Οι ιδρυτές είχαν μεταφέρει εδώ την γαλλική εμπειρία. Αυτό που για εμένα είναι σημαντικό είναι ότι αποτελεί έναν θεσμό από τους ελάχιστους, αν όχι τον μοναδικό, που συνεχίζει αδιάλειπτα. Αυτό μας φανερώνει και ένα εγγενές έλλειμα της ελληνικής -και όχι μόνο της αθηναϊκής- ζωής: ότι δεν υπάρχουν επιχειρήσεις με συνέχεια.
Έχεις απόλυτο δίκιο…
Οι περισσότερες αρχίζουν την πορεία τους από τον Μεσοπόλεμο και μετά, όμως και αυτές είναι ελάχιστες. Για παράδειγμα, τα μπισκότα Παπαδοπούλου. Υπάρχουν ιστορικές βιομηχανίες. Αλλά τόσο παλιές επιχειρήσεις και φορείς κοινωνικής ζωής, οικονομικής ανάπτυξης, τουριστικής κουλτούρας δεν υπάρχουν.
Τι φταίει για αυτό;
Είναι ένα χαρακτηριστικό της ελληνικής νοοτροπίας. Είναι σαφές, δεν έχουμε τα παλιά βιβλιοπωλεία, καφενεία, ξενοδοχεία. Διαχρονικά δεν είχαμε δει εγκαίρως την υπεραξία αυτών των πραγμάτων. Σε άλλες κοινωνίες είναι αυτονόητο και είναι και εργαλείο του marketing. Είναι πηγή πλουτισμού, τόσο υλικού όσο και άυλου. Το άυλο εκτόπισμα έχουμε αδυναμία να το εντοπίσουμε ως λαός.
Δεν έχει σημειωθεί πρόοδος τα τελευταία χρόνια, όμως;
Φυσικά, αλλά εξακολουθούμε και έχουμε μια αδυναμία η οποία προφανώς αντανακλάται και στην ποιότητα του αστικού περιβάλλοντος και στο ζήτημα της κοινωνικής παρακαταθήκης. Άρα θα συμφωνήσω μαζί σου, δεν είναι μνημείο το ξενοδοχείο Μεγάλη Βρεταννία, είναι ζωντανό κύτταρο. Επίσης αυτό που με ενδιαφέρει στις πόλεις είναι ότι χρειάζονται τα πάντα. Και την υψηλή και την μεσαία και την χαμηλή κουλτούρα. Και την ζωή της τρυφηλότητας και του εμπορίου, αλλά και την υψηλή τέχνη και τη διανόηση. Όλα μαζί φτιάχνουν τον μύθο της πόλης. Έτσι μπορείς να αποκτήσεις ένα πολυσυλλεκτικό κοινό και όλοι να σε αγαπάνε για ένα διαφορετικό λόγο.
Αυτό είναι η επιτυχία μιας μεγάλης πόλης. Η Αθήνα που βρίσκεται;
Η Αθήνα σίγουρα έχει κάνει άλματα τα τελευταία χρόνια, αλλά και πάλι έχει πολύ δρόμο να διανύσει. Οπότε αυτό που κάνουμε στη Μεγάλη Βρετανία είναι μια σειρά βιωματικών περιπάτων, με τη λογική του κύκλου. Στην αρχή μιλάμε για την ιστορία του ξενοδοχείου και μετά βγαίνουμε στον δρόμο και μπαίνουμε στο ιστορικό κέντρο. Θα έλεγε κάποιος «καλά, δεν ξέρουμε το Σύνταγμα και την Ομόνοια και θα έρθεις εσύ να μας πεις;».
Πολύ καλή ερώτηση! Πώς θα την απαντήσεις λοιπόν;
Σκέψου ότι είναι ένας περίπατος δυο ωρών και περπατάς σε Σύνταγμα, Πανεπιστημίου, Στοά Σπυρομήλιου, Ηλίου Μέλαθρον, Τριλογία, Ομόνοια, Πλατεία Κοτζιά, Παλιά Βουλή και επιστρέφεις μέσα από την Βουλής πάλι στη Μεγάλη Βρεταννία. Και αυτό χρειάζεται δυο ώρες, διότι υπάρχουν τόσα πολλά πράγματα για τα οποία πρέπει να μιλήσεις, είναι τέτοια η στρωματογραφία της περιοχής που χρειάζεσαι αυτόν τον χρόνο. Να σκεφτείς ότι από το σημείο που έχεις περάσει χιλιάδες φορές στη ζωή σου, αν γίνεις λίγο πιο συνειδητός αναπτύσσεις μια άλλη σχέση και κατανοείς βαθύτερα όλη αυτή τη στρωματογραφία. Και αυτό που κάνω πάντα στους περιπάτους και νομίζω έχει ενδιαφέρον για τον κόσμο, είναι ότι δεν εξαντλώ αυτά που θεωρώ ενδιαφέροντα στα προφανή.
Στα νεοκλασικά κτίρια, στα μνημεία, για παράδειγμα;
Ακριβώς. Μιλάω για οτιδήποτε μπαίνει στο οπτικό μας πεδίο. Μου έχει τύχει σε εκδηλώσεις να έχω πέσει σε διαδήλωση, σε συγκέντρωση μεταναστών, σε τρίκυκλα με Ρομά που μαζεύουν σκραπ. Όλα αυτά αυτομάτως εντάσσονται στον βιωματικό περίπατο. Είχα ομάδα ξένων και φυσικά τους μιλούσα για τους αστέγους, ήταν μπροστά μας, πώς μπορούσα να κάνω ότι δεν τους βλέπω. Αυτό είναι το παλίμψηστο της πόλης.
Η επιλογή των σταθμών των συγκεκριμένων περιπάτων για τη Μεγάλη Βρεταννία, με ποια κριτήρια έγινε;;
Εφόσον το ζητούμενο ήταν η συνομιλία του ξενοδοχείου με την πόλη, το ζητούμενο μου ήταν η Αθήνα και το πώς από τον 19ο αιώνα έως τώρα βρίσκεται σε αυτή τη διαρκή κινητικότητα. Η πόλη είναι μια διαρκής αλλαγή. Η πόλη ως μια θεατρική σκηνή όπου τα φώτα της είναι διαρκώς αναμμένα. Χωρίς αισθητικές διαβαθμίσεις.
Θέλεις να εμβαθύνεις λίγο σε αυτό;
Θα σου πω: στέκομαι με απόλυτο σεβασμό μπροστά στην Ακαδημία Αθηνών, αλλά ταυτόχρονα θα σχολιάσω και τα κτίρια γραφείων του ’60 που σήμερα είναι παρηκμασμένα. Τις στοές των Αθηνών προς τα Χαυτεία, όλη αυτή την κουλτούρα της Ομόνοιας και των Χαυτείων που είναι για εμένα εξαιρετικά σημαντική για να καταλάβεις αυτή την πόλη. Είναι όλα κομμάτια της Αθήνας. Επίσης, εγώ είμαι ένας άνθρωπος γεννημένος το ’60 και μεγαλωμένος στην Αθήνα. Έχω δει μαγαζιά που δεν υπάρχουν πια, όμως κάθε φορά που περνάω από εκεί τα φέρνω ζωντανά στο νου μου και αυτό μου δίνει αίσθηση του ανήκειν πολύ βαθιά.
Μελαγχολία σού δίνει;
Ενίοτε ναι, αλλά το προσπερνάω γιατί μου αρέσει η αίσθηση της διαρκούς μεταβολής. Ο σπασμός της πόλης. Και επίσης έχω την προσδοκία μιας καλύτερης επόμενης μέρας.
Είσαι αισιόδοξος;
Ήμουν περισσότερο, ομολογώ. Δεν καταθέτω τα όπλα, αλίμονο. Θεωρώ ότι η Αθήνα έχει τόσο δυναμικό brand, αγαπιέται από πολύ κόσμο. Και για αυτό την βρίζουμε καμιά φορά, επειδή μας πονάει, μας δυσκολεύει, μας εξοργίζει, αλλά έχουμε όλοι πολλά βιώματα, προσωπικές εμπειρίες, Σίγουρα θεωρώ ότι η Αθήνα μπορεί να πάει καλά εάν συντρέξουν κάποιες συνθήκες.
Πάντα αυτό το εάν… Ποιες συνθήκες;
Θεωρώ πολύ σημαντικό για μία πόλη να δημιουργούνται συνθήκες ώστε ο κάθε ένας, αυτό που κάνει να θέλει να το κάνει λίγο καλύτερα. Αυτό δεν υπάρχει στον βαθμό που το έχει πραγματικά ανάγκη η πόλη. Από το να ποτίσεις τα δέντρα στο πεζοδρόμιό σου, το πιο απλό επίπεδο καθημερινής κίνησης. Πόσο σημαντικό είναι όμως… Μέχρι το να συνδεθείς με πολίτες και να φτιάξεις κάτι, ή να συμμετέχεις σε κάτι.
Η έννοια της κοινότητας.
Και η έννοια του υπεύθυνου πολίτη. Κάθε μέρα κάνω κάτι υπέρ του εαυτού μου, υπέρ της πόλης. Κάθε πόλη πρέπει να κάνει έναν απολογισμό ημερήσιο και να είναι συν. Η Αθήνα έχει δείξει σημάδια ραθυμίας και μειωμένης αντίληψης ως προς τις δυνατότητές της. Αυτό είναι που με κινητοποιεί.
Πες μου ένα παράδειγμα.
Είχα πάει στις αρχές του καλοκαιριού μια ομάδα ξένων από όλη την Ευρώπη που είχαν σχέση μια το βιβλίο στους ιστορικούς λόφους του Φιλοπάππου, στην Πνύκα, στο Αστεροσκοπείο. Περάσμαε από το Μουσείο της Ακρόπολης, τη Διονυσίου Αρεοπαγίτου, τον Λουμπαρδιάρη, την Πνύκα, το Αστεροσκοπείο και βγήκαμε στην Αποστόλου Παύλου. Ένας θαυμάσιος περίπατος για να αντιληφθείς το ιστορικό ανάγλυφο της Αθήνας. Να καταλάβεις ότι η διαχρονική, αιώνια Αθήνα είναι εκεί. Είναι συναρπαστικό φυσικά, αλλά δεν μπορείς να νιώσεις δέος γιατί βλέπεις τα σκουπίδια, τα ξεραμένα πεύκα, τις μουτζουρωμένες πινακίδες… Όταν αυτό το μεγαλείο της πόλης δεν μπορείς να το αντιληφθείς στην ιερότητά του και στο ανάπτυγμά του, τότε καταλαβαίνεις ότι υπάρχει ένα έλλειμμα. Να μην συζητήσω βέβαια για την αρχιτεκτονική εμφάνιση και το περιβάλλον της πόλης. Αυτά έχουν γίνει πλέον τετριμμένα.
Ναι, η μεγάλη συζήτηση για την εξέλιξη των πόλεων.
Οι λειτουργοί της πόλης είτε είναι στην κυβέρνηση, είτε στην περιφέρεια, είτε στον δήμο, είτε σε επιμελητήρια, πρέπει διαρκώς να εκπαιδεύονται στα καινούρια πράγματα και στις δυνατότητες που προβάλλονται. Στις σκέψεις που αναδύονται διεθνώς για το μέλλον των πόλεων. Το ίδιο και εμείς, οι πολίτες βέβαια.
Παρατηρώ βέβαια πως αντιδρά κάποιος που πηγαίνει σε μια πόλη στο εξωτερικό και ξαφνιάζεται από το πώς οδηγούν, την καθαριότητα, τον σεβασμό για το αστικό περιβάλλον. Είναι μια μορφή εκπαίδευσης, αν και βραχύβιας επίδρασης…
Ο πήχης είναι αρκετά χαμηλός όσον αφορά την αστική εμπειρία.. Αυτό που είπες είναι ένα πλέγμα: Το επίπεδο της πόλης προφανώς είναι το αστικό περιβάλλον και η ποιότητα των κτιρίων, όμως είναι και ο θόρυβος, η αγωγή του οδηγού και του πεζού.
Έχεις συσσωρεύσει τεράστια εμπειρία από τους βιωματικούς περιπάτους και την επαφή σου με Έλληνες και ξένους που συμμετέχουν. Σκέφτεσαι να γράψεις ένα βιβλίο, μια μορφή οδηγών ίσως;
Ναι. Θα γίνει ένα βιβλίο από τις εκδόσεις Μεταίχμιο που θα είναι και αγγλόφωνο. Θα αποτελεί αυτοψία της πόλης στην εποχή μας, η περιγραφή θα είναι κυριολεκτικά δρόμο-δρόμο. Το πρώτο που θα βγει στις αρχές του 2025 θα λέγεται «Από το Μουσείο στην Κυψέλη» -εννοώ το Αρχαιολογικό Μουσείο στην Πατησίων. Θα είναι περίπου τρεις διαδρομές, για να καταλάβεις η διαδρομή από τη Φωκίωνος Νέγρη στην πλατεία του Αγίου Γεωργίου φτάνει τις 8.000 λέξεις. Η αξία αυτού του οδηγού θα είναι να καταγραφεί το τωρινό βλέμμα πάνω στο ιστορικό αρχιτεκτονικό και κοινωνικό απόθεμα γιατί αυτό θα έχει σημασία και για τους ανθρώπους των επόμενων 100 ετών. Είναι η ιστορία του βλέμματος, αφού σίγουρα στο μέλλον οι ιεραρχήσεις θα είναι εντελώς διαφορετικές.