Ακριβώς είκοσι χρόνια μετά την έξοδό του στους κινηματογράφους, το «Σπιρτόκουτο» του Γιάννη Οικονομίδη γίνεται μιούζικαλ με 22 τραγούδια και όλους τους πρώτους σκληρούς, αστικούς, ωμούς χυμούς να αναδύονται ακόμα. Ο Γιάννης Νιάρρος και ο Αλέξανδρος Λιβιτσάνος εξηγούν πώς μια καλτ ταινία θρύλος γίνεται μιούζικαλ στη Στέγη.
Δυο χρόνια δουλεύουν για να κάνουν μιούζικαλ το «Σπιρτόκουτο» την ταινία σταθμό του Γιάννη Οικονομίδη. Εγραψαν 22 τραγούδια δικά τους με τίτλους ατάκες θρυλικές της ταινίας και τα χόρεψαν κιόλας κατά την δημιουργία τους. Ο Γιάννης Νιάρρος (που, επίσης, σκηνοθετεί την παράσταση) και ο Αλέξανδρος Λιβιτσάνος δουλεύουν ως και δέκα ώρες την ημέρα, γράφουν μουσική, ηχογραφούν, μοντάρουν τις πρόβες και κατά τις τρεις το πρωί -συνήθως τρώγοντας σουβλάκια- αναζητούν και άλλους ήχους και άλλα βίντεο στο youtube. Η μουσική γεωγραφία της Αθήνας τα τελευταία είκοσι χρόνια.
Συνάντησα και τους δυο στην οδό Κεραμεικού, κοντά στο στούντιο που ηχογραφούν και ήταν έτοιμοι για μικρά σπόιλερ, για την ευθαρσή διαβεβαίωση ότι αυτό που κάνουν είναι πέρα από κάθε λογική, για να στηλιτεύσουν την «υποκρισία» των παλιών που τώρα θυμώνουν με την τραπ, την ανάγκη για στοργή που έχει το θύμα, το χάδι που πρέπει να δίνει η Τέχνη, την αγνότητα με την οποία παρέλαβαν στα χέρια τους το Σπιρτόκουτο και το ακουμπούν στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση από τις 11 Νοεμβρίου και για δυο ολόκληρους μήνες. Είκοσι χρόνια μετά το Σπιρτόκουτο επιστρέφει και δίνει στην μουσική την ευκαιρία της να «εκδικηθεί» τον Οικονομίδη.
Πόσο λογικό είναι να γίνει μιούζικαλ η ταινία του Οικονομίδη «Σπιρτόκουτο»;
Γιάννης Νιάρρος: Είναι παρανοϊκό, είναι λάθος.
Μπορείτε να γίνεται πιο συγκεκριμένος;
Γ.Ν. Είναι αντισυμβατικές μεταξύ τους η φόρμα του μιούζικαλ και η φόρμα του Οικονομίδη. Στο θέατρο συχνά λέμε «αυτό θέλω να μου το κάνεις με την φόρμα του Οικονομίδη». Είναι βρώμικη, είναι συγκρουσιακή, υπάρχει ένας ρεαλισμός τόσο διογκωμένος που φτάνει να μην είναι ρεαλισμός. Ενώ στο μιούζικαλ ο κόσμος είναι ωραιοποιημένος, έχει λείες επιφάνειες. Ακόμα και η θλίψη ή η συγκίνηση εξωραΐζονται. Και ήταν ένας φόβος μας αυτός: να μην χάσουμε την σκληρότητα.
Πως λειτούργησε τελικά το στοιχείο του εξωραϊσμού που έχει το μιούζικαλ;
Αλέξανδρος Λιβιτσάνος: Εμάς αυτός ο εξωραϊσμός που λες, μας έδωσε την ευκαιρία να καυτηριάσουμε τους σκληρούς χαρακτήρες μέσα από την μουσική. Δεν θέλω να κάνω σπόιλερ, αλλά μουσικά το έργο είναι πολυστιλιστικό. Εχουμε κινηθεί παρανοϊκά: Ξεκινάς να κοροϊδέψεις τον τύπο που ουρλιάζει και αυτό οδηγεί σε ένα ωραίο τραγούδι. Χωρίς να το περιμένεις.
Γ.Ν. Ο λόγος που βγήκε πολυστιλιστικό είναι επειδή αντιληφθήκαμε ως μια σύγκρουση την κάθε σκηνή και την κάθε σχέση μεταξύ των χαρακτήρων. Εχουμε διπλές και τριπλές συγκρούσεις, στην κορύφωση θα δούμε ακόμα και τέσσερις ανθρώπους μαζί να συγκρούονται. Η μουσική μάς οδηγεί να δούμε κάθε ηθοποιό σαν μουσικό όργανο. Σε μια ορχήστρα δεν έχουν την ίδια λειτουργία όλα τα όργανα -ένα για τις ψηλές συχνότητες, άλλο για τις χαμηλές, άλλο κρατάει το τέμπο. Αντίστοιχα και σε μια οικογένεια με συγκρουσιακή δομή ο καθένας έχει το δικό του οπλοστάσιο για να μιλήσει. Η μάνα έχει μια καταπιεσμένη οργή, ο πατέρας έχει μια φαινομενική εξωτερικευμένη οργή, ο γιος έχει στο μυαλό του ένα ρυθμικό σεξιστικό παραλήρημα. Πώς όλα αυτά μπορούν να τις αφηγηθούν μουσικές ιδέες που τις περικλείει ένα ύφος;
Αρα, η μουσική της παράστασης απαρτίζεται μόνο από τραγούδια;
Α.Λ. Τραγούδια ναι. Από τύπου Disney, ως τραπ, οπερατικά, άλλα με αναφορές στον Μπρούκνερ ή στον Μότσαρτ. Για παράδειγμα, λένε μεταξύ τους κάτι πολύ σεξιστικό οι ήρωες στην σκηνή και εμείς μουσικά πηγαίνουμε προς την δεύτερη συμφωνία του Μπρούκνερ.
Νεομοντέρνα σκυλάδικα δεν ακούω να αναφέρετε.
Γ.Ν. Είναι μια επική στιγμή του έργου για την οποία αποφασίσαμε να γράψουμε και ένα τέτοιο τραγούδι. Μια σκηνή όπου κάθονται στον καναπέ οι δύο άνδρες και λένε ότι για όλα φταίνε οι γυναίκες.
Α.Λ. Όταν είμασταν μικροί όλα αυτά τα τραγούδια «Φίλε μου πήρες τη γυναίκα μου», «Όλα τα μωρά στην πίστα», «Από εδώ η γυναίκα μου, από εκεί το αίσθημά μου», αντιμετώπιζαν την γυναίκα σαν ένα πουκάμισο που το αλλάζεις. Τραγούδια στα οποία όλο το ρεζουμέ είναι «εσύ στο χώμα και εγώ στη φυλακή». Εβλεπα που έβγαιναν σε εκπομπές στην τηλεόραση και τα τραγουδούσαν και από κάτω όλες οι γυναίκες χειροκροτούσαν, ενώ οι στίχοι μιλάνε για αυτές λες και είναι αυτοκίνητα. Το κάναμε και αυτό ως σκηνή στο Σπιρτόκουτο.
Γ.Ν. Η ίδια γενιά ανθρώπων που είχαν αυτά τα «αθώα» κατά τα άλλα, σεξιστικά τραγούδια μεν, τώρα βρίζουν την τραπ και τους στίχους της, ενώ είναι η ίδια η λογική. Είναι αστεία η διαμάχη μεταξύ τους: έλεγαν τα ίδια, απλά με άλλα λόγια.
Α.Λ. Τι έχει αλλάξει δηλαδή;
Γ.Ν. Τίποτα. Εκείνα είχαν μπουζουκάκι, αυτά τώρα ηλεκτρονικό ήχο.
Α.Λ. Είχαν μπουζουκάκι, παλιά έλεγες το παλιομισοφόρι, βρωμοθήλυκο κλπ, ενώ τώρα δεν μπορώ να πω τι λένε στη θέση αυτών των λέξεων...
Ιδού και ο ελέφαντας στο δωμάτιο: η πολιτική ορθότητα.
Γ.Ν. Ξεκινήσαμε με τον Αλέξανδρο να γράψουμε αυτά τα κομμάτια. Οταν πήραμε τις φράσεις που έχουν ειπωθεί στην ταινία προκειμένου να τις μελοποιήσουμε, διαπιστώσαμε ότι το 2002 που βγήκε στους κινηματογράφους δεν τις θεωρούσαν μη ορθές πολιτικά. Ο κόσμος γελούσε. Τώρα που το κλίμα είναι πολύ πιο σωστά αφυπνισμένο απέναντι στον σεξισμό, απέναντι στην αθυροστομία και στο τι μπορεί να σημαίνει αυτό για τις διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, συνειδητοποιήσαμε ότι σαν δημιουργοί δεν μπορούμε να μην πάρουμε μια θέση για αυτό.
Ποια είναι η θέση που παίρνετε;
Γ.Ν. Δεν είναι συγκρουσιακή, όπως είναι το κλίμα της εποχής μας, διότι υπάρχουν άνθρωποι πιο κατάλληλοι για να έρθουν αντιμέτωποι με αυτά τα πράγματα κατά μέτωπο. Εμείς, αυτό που ξέρουμε να κάνουμε και που θα προσπαθούμε να κάνουμε ως την πρεμιέρα, είναι να κανιβαλίσουμε, να κάψουμε τον καρνάβαλο τον σεξιστή και τον body-shamer, χωρίς να θεωρούμε ότι είναι κάτι που προκαλεί γέλιο αβίαστα. Εχουμε σκύψει πάνω από αυτό το πρόβλημα που αντιμετωπίσαμε: γίνεται μια πολιτική κριτική ως προς την ορθότητα, όχι μόνο την πολιτική ορθότητα των σεξιστών αλλά και εκείνων που αντιτίθενται απέναντι σε αυτούς με ιδιαίτερο τρόπο. Για εμένα το χιούμορ σε αυτές τις περιπτώσεις είναι ο πιο αναίμακτος τρόπος.
Α.Λ. Είναι θέμα ιδιοσυγκρασίας. Κάποιοι καλλιτέχνες αντιδρούν πιο επαναστατικά απέναντι σε αυτά που συμβαίνουν – μάλλον οι περισσότεροι. Εμείς σκεφτόμαστε το εξής: σε ένα έγκαυμα που καίει επάνω είναι η κοινωνία, όλοι είναι πάνω από τον τραυματισμένο και ουρλιάζουν για την σωτηρία του. Θέλει όμως και ένα χάδι η Τέχνη, δεν αρκεί να είναι μόνο καταγγελτική.
Ο Καστελούτσι μου είπε «το θέατρο είναι η καρδιά της πολιτικής, σίγουρα, αλλά όχι επειδή εκφράζω μια ιδεολογία εκεί. Δεν είναι ακτιβισμός. Δεν πιστεύω στον ακτιβισμό στο θέατρο ή στο αισθητικό πεδίο. Αν κάποιος μπορεί και θέλει να το κάνει, δεν έχω πρόβλημα».
Γ.Ν. Να αγιάσει το στόμα του (μου δίνει χειραψία συγχαρητηρίων λες και είμαι ο Καστελούτσι, καθισμένη πλάι του στο πεζοδρόμιο της Κεραμεικού)
Α.Λ. Δεν έχουμε όλοι τα άντερα να είμαστε ακτιβιστές. Εγώ δεν τα έχω αυτά τα άντερα.
Γ.Ν. Ούτε εγώ.
Α.Λ. Τι είναι αυτό το έργο; Θυμάμαι στο σχολείο έβλεπα κάτι τύπους που έτρωγαν τρελά μπουνίδια. Περνάει ένας μπροστά μου γεμάτος με αίματα, τον βλέπω και σκάω στα γέλια. Αυτός γυρίζει και μου ρίχνει μια μπουνιά στο διάφραγμα. Αντί να τον δείρω, έβγαλα ένα σλόγκαν για αυτόν, γέλασε όλο το σχολείο και δεν με ξαναπείραξε κανείς ποτέ. Με τη πυρκαγιά στο βουνό το 2021 κάηκε το σπίτι που μεγάλωσα στην Ιπποκράτειο. Ημουν πυρόπληκτος. Και έβλεπα ανθρώπους που ήθελαν να μου συμπαρασταθούν να ουρλιάζουν δίπλα μου για την κυβέρνηση, την πυροσβεστική... Ηταν σαν να μου έχουν σκοτώσει την μάνα και αντί να έρθει ο άλλος να με αγκαλιάσει, να με χαϊδέψει, έρχεται και αρχίζει να ουρλιάζει. Δεν πρέπει η Τέχνη να είναι έτσι. Αυτό που έχει το μιούζικαλ μας, είναι όπως όταν ένα παιδί ακούσει για πρώτη φορά έναν πιανίστα. Ετσι το κάναμε: αγνά. Θα ακούσεις ωραία μουσική, αλλά πάνω σε αυτήν βάλαμε το Σπιρτόκουτο.
Είναι πολύ όμορφο αυτό που λέτε. Κουνιέται το Σπιρτόκουτο εκεί πάνω που το βάλατε;
Γ.Ν. Δεν έχει κουνηθεί καθόλου. Δραματουργικά και σε επίπεδο αφήγησης είναι ακριβώς το ίδιο με την ταινία. Εχουμε μεγάλο δέος για αυτή την ταινία και οι δυο μας, για αυτό μπήκαμε με τα μπούνια στη δημιουργία του μιούζικαλ. Γουστάρουμε το Σπιρτόκουτο. Το έχουμε αντιμετωπίσει ως το καλτ αριστούργημα που είναι, που σημαίνει ότι η δράση του, η αφήγησή του, η δραματουργία του και οι χαρακτήρες του είναι ίδιοι. Δεν έχουμε πάει να φτιάξουμε ένα λοξό μιούζικαλ ή μια περφόρμανς, ή κάτι που να αντλείται απλώς από το παλιό Σπιρτόκουτο.
Α.Λ. Η καλλιτεχνική πρόκληση είναι αυτή. Εμένα μου αρέσει πολύ αυτό που λέμε rework, που εδώ γίνεται σε όλα τα πιθανά επίπεδα. Στον λόγο, στην δραματουργία και στη μουσική η οποία όπως ξέρεις δεν υπήρχε στην ταινία.
Γ.Ν. Είναι η πιο αγνή μας προσπάθεια να φτιάξουμε ένα ελληνικό μιούζικαλ. Οι πρώτες τρεις ταινίες του Οικονομίδη δεν είχαν μουσική, ούτε μια νότα. Την απέφευγε. Και τώρα ήρθε η πρώτη του ταινία θα γίνει μιούζικαλ. Η μουσική τον εκδικείται…
Πείτε μου μερικούς τίτλους τραγουδιών της παράστασης.
Α.Λ. «Φτιάξ’ το το μπουρδέλο» που είναι από την ταινία, η αναφορά στο air condition. «Να μωρέ». Υπάρχει κάτι εκτός εποχής του έργου, αλλά της δικιάς μας εποχής, το πώς στηλιτεύουμε τους τράπερς. Υπάρχει επίσης το «Το’ στειλε το κωλαράκι» που το λέμε ρέκβιεμ του κώλου. Το «Τι θα κάνεις με την Λίντα Βαγγέλη;». Ο Μάριος Σαραντίδης που κάνει τον Γιώργο είναι βαρύτονος, ο Γιάννης Αναστασάκης που είναι ο πρωταγωνιστής μας κινείται σε εύρος τενόρου, ο Απόστολος Ψυχράμης έχει φωνή μιούζικαλ. Oταν γράφαμε ξέραμε για ποιον ηθοποιό γράφουμε μουσική.
Τι δεν σας αρέσει σε αυτό που έχετε κάνει ως τώρα για το Σπιρτόκουτο;
Γ.Ν. Εμένα δεν μου αρέσει που δεν μπορώ να παίξω, εξαιτίας του μεγάλο όγκου της δουλειάς. Ξέρεις εγώ στις πρόβες σαν ηθοποιός βαριέμαι πολύ, ο πρώτος κοινωνός είναι το κοινό, οι πρόβες είναι διαδικαστικές. Τώρα ως σκηνοθέτης έχω αρχίσει να μοιράζομαι πράγματα με τους υπόλοιπους, βλέπεις πως επιδρούν στο μυαλό τους οι ιδέες μου. Αυτό είναι πολύ καβλωτικό, θα ήθελα να κρατήσουν άλλους τρεις μήνες οι πρόβες.
Α.Λ. Εγώ θα ήθελα να είχα τέσσερα-πέντε όργανα παραπάνω, για να έχω μια μίνι συμφωνική ορχήστρα μαζί με την μπάντα που τώρα έχει τρία χάλκινα πνευστά, ένα τσέλο, μπάσο, δυο πιάνα, κιθάρα, τύμπανα.
Γ.Ν. Ο Αλέξανδρος θα παίζει στο ένα πιάνο, είναι ο διευθυντής της ορχήστρας, έκανε και την ενορχήστρωση.
Α.Λ. Εχουμε επίσης τον Χορό που είναι σαν χορωδία. Αποτελείται από τέσσερις ανθρώπους. O Γιάννης χρησιμοποιεί την χορωδία σαν τους γείτονες που σχολιάζουν.
Γ.Ν. Ποιος είναι ο σημερινός Χορός; Οι γείτονες που κάθονται δίπλα και απέναντι και σχολιάζουν σαν να βλέπουν μεξικάνικο σίριαλ στην τηλεόραση.
Α.Λ. Βγαίνουν και τραγουδούν ξαφνικά «πουταναριό…».
*Σπιρτόκουτο, στη Στέγη
Από 11 Νοεμβρίου ως 30 Δεκεμβρίου 2022 www.onassis.org
Βασισμένο στην ταινία του Γιάννη Οικονομίδη
Μουσική
Γιάννης Νιάρρος, Αλέξανδρος Λιβιτσάνος
Λιμπρέτο
Γιάννης Οικονομίδης, Δώρης Αυγερινόπουλος
Στίχοι
Γιάννης Νιάρρος
Σκηνοθεσία
Γιάννης Νιάρρος
Καλλιτεχνική Επιμέλεια
Γιάννης Οικονομίδης
Καλλιτεχνική Επιμέλεια για τη Στέγη
Αφροδίτη Παναγιωτάκου
Ενορχήστρωση & Μουσική Διεύθυνση
Αλέξανδρος Λιβιτσάνος
Σκηνικό
Εύα Γουλάκου
Κοστούμια
Ιωάννα Τσάμη
Φωτισμοί
Νίκος Βλασόπουλος
Ηχοληψία
Γιάννης Λαμπρόπουλος
Σχεδιασμός Ήχου
Mανώλης Μανουσάκης
Φωνητική διδασκαλία
Μαργαρίτα Παπαδημητρίου
Κίνηση
Γιώτα Καλλιμάνη
Συνεργάτες μουσικής δραματουργίας
Γιώργος Κουτλής και Βασίλης Μαγουλιώτης
Ηθοποιοί-Ερμηνευτές
Γιάννης Αναστασάκης, Αγορίτσα Οικονόμου, Μάριος Σαραντίδης, Γιώργος Κατσής, Αποστόλης Ψυχράμης, Νάνσυ Σιδέρη, Δάφνη Δαυίδ, Βασίλης Δημακόπουλος, Δανάη Μουτσοπούλου, Eλένη Μπούκλη, Θεοδοσία Σαββάκη
Μουσικοί (αλφαβητικά)
Σοφία Ευκλείδου (τσέλο), Δημήτρης Κλωνής (ντραμς), Αλέξανδρος Λιβιτσάνος (πλήκτρα), Γιώργος Μπουλντής (μπάσο), Σπύρος Nίκας (σαξόφωνο), Βασίλης Παναγιωτόπουλος (τρομπόνι), Γιάννης Παπαδόπουλος (πιάνο), Kώστας Σαπούνης (τρομπέτα), Δημήτρης Στασινός (κιθάρα)