Ο αρχαίος τόπος όπου η Περσεφόνη κατέβαινε στον Αδη, όπου τελούνταν τα Ελευσίνια μυστήρια, συναντά τις καμινάδες της εκβιομηχάνισης, το νεκροταφείο πλοίων, τις κοινότητες από όλη την Ελλάδα. Ελευσίνα, η πιο αλλόκοτη και αρχαία Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης.
Η βραχνή φωνή της Μελίνας Μερκούρη μέσα από έναν τοίχο πλυμμυρισμένο στο κόκκινο ακούγεται. «Προσωπικά πιστεύω ότι όλη η Ευρώπη πρέπει να είναι ενωμένη. Ο πολιτισμός είναι ο καλύτερος και ο πιο περιεκτικός τρόπος για ειρήνη». Τα λόγια της συναντούν αυτά του Σενέκα «η Ελευσίνα κρατά πάντα κάτι κρυφό για αυτούς που θα την επισκεφθούν ξανά», που μας θύμισε η Δέσποινα Γερουλάνου, συναντούν τον Αισχύλο και τον Καζαντζίδη, την Περσεφόνη και τη Δήμητρα στη στιγμή της συνάντησής τους, τον τρόπο που τα εργατικά κινήματα ανθίζουν και δονούν τις πόλεις.
Ολα αυτά έγιναν μέσα στη διάρκειας τριών ωρών παρουσίαση της Ελευσίνας που το 2023 στέφεται Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης και μας καλεί όλους να την κοιτάξουμε ξανά. Να την ανακαλύψουμε εξαρχής. Να γίνουμε κοινωνοί των μυστηρίων της που ακόμα αναβλύζουν. Και να πιάσουμε τον μύθο από την αρχή. Και από τα ατελείωτα ονόματα που ακούστηκαν, εγώ κρατώ τη φράση μιας ηλικιωμένης γυναίκας: «Εγώ σαν την Ελευσίνα δεν βάζω ούτε τον Παράδεισο και ας μην ξέρω πώς είναι».
Περιβάλλον, η πληγωμένη θεότητα
Δεν είναι φεστιβάλ. Δεν λέει κάτι η παράθεση των σπουδαίων ονομάτων (Καστελούτσι, Σάσα Βαλτς, Κουρεντζής, Λασκαρίδης, Καραϊνδρου, Ναυρίδης, Παπαδημητρίου, Καλογεροπούλου, Απέργη, Μπρούσκου, κοκ) που για ένα χρόνο θα περάσουν από την πόλη ακουμπώντας ως μνημείο εδώ τα έργα που δημιούργησαν εμπνεόμενοι από την Ελευσίνα. Με άξονες τον Ανθρωπο, την Εργασία και το Περιβάλλον «την πληγωμένη θεότητα» όπως είπε ο καλλιτεχνικός διευθυντής του θεσμού, Μιχαήλ Μαρμαρινός, σε μια παρουσίαση πέρα από τη νόρμα της διεθνούς συνέντευξης Τύπου.
Σαν ιεροκήρυκας -με το μαύρο πανωφόρι και τα λευκά στοιχεία να βγαίνουν από τα μανίκια- ήταν σαν να μας πήγε στα έγκατα των μυστηρίων και του μύθου για να φέρει στο τώρα του μύθου -που δεν αποκάλυψε και κυρίως σε όσα θα κληροδοτήσει στην πόλη. Πριν αρχίσει η συνέντευξη παρουσία της Λίνας Μενδώνη, του Νικόλα Γιατρομανωλάκη, του Γιώργου Πατούλη, της Αντζελας Γκερέκου, του δημάρχου Ελευσίνας Αργύρη Οικονόμου, στην αίθουσα ακουγόταν το ευφρόσυνο και νοσταλγικό «βίρα τις άγκυρες». Σημειολογία, ολούθε.
Ο θεσμός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας είναι η μεγάλη και τελευταία ευκαιρία για την Ελευσίνα, την Αττική, την χώρα να θυμίσουν τον μύθο και να περάσουν στην επόμενη φάση του. Το αρχαίο κάλλος και μυστήριο, το παράκτιο μέτωπο που συνομιλεί με τη Σαλαμίνα όπου έζησε ο Ευριπίδης και έγραψε τις τραγωδίες του, οι μυθικές για την οικονομική μας ιστορία βιομηχανίες, το παράκτιο μέτωπο, το πέρασμα των πλοίων, οι τοπολαλιές των πληθυσμών που μετανάστευσαν εδώ για να βρουν δουλειά από τον Πόντο ως την Σύμη. Και μετά η καταρράκωση του περιβάλλοντος, η αφόρητη μόλυνση, οι αγώνες για τη βιωσιμότητα.
Δημιουργείται θαλάσσια ιερά οδός
Υπόδειγμα μελέτης για την κλιματική αλλαγή, την συνύπαρξη και κυρίως την ταυτότητα η Ελευσίνα, καθόλου τυχαία γίνεται Πολιτιστική Πρωτεύουσα για το 2023, στρέφει το βλέμμα πάνω της και είναι έτοιμη να σαγηνεύσει και να αφηγηθεί ιστορίες, όπως αποκάλυψε η παρουσίαση της διάρθρωσης και του Προγράμματος. Φέρνοντας στο κέντρο των δράσεων τον αρχαιολογικό χώρο φυσικά, το συγκλονιστικό Παλαιό Ελαιουργείο, αλλά και την πρώτη βιομηχανία χρωμάτων, την Ιρις, που έχει κηρυχθεί μνημείο και αποτελεί ένα αριστούργημα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής σαν ναό.
Ομως όπως ανακοίνωσε ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, ξυπνά και η ιερά οδός με περισσότερους από τους προφανείς τρόπους. Δημιουργείται μια θαλάσσια ιερά οδός, που συνδέει την Ελευσίνα με τον Πειραιά σε μια διαδρομή μέσα από τα στρώματα της ιστορίας, από τη Δραπετσώνα και το Πέραμα, ως τη Σαλαμίνα και την Ελευσίνα.
Αγέλαστος Πέτρα, η συνέχεια: Οι Ελευσίνιοι
Από την πρώτη μέρα στις 4 Φεβρουαρίου, ως ακόμα και την ημέρα της λήξης στις 22 Νοεμβρίου, η διοργάνωση θα έχει διαρκείς εκκινήσεις, έναρξης με την έγνοια όλη η χρονιά να δημιουργήσει ως παρακαταθήκη για το μέλλον της Ελευσίνας να μην ζήσουμε την εμπειρία τον Ολυμπιακών ακινήτων, όπως υπογράμμισε ο Μιχαήλ Μαρμαρινός. Και η αλήθεια είναι ότι η πρώτη και η τελευταία μέρα αποτελούν πυλώνες του προγράμματος, για διαφορετικούς λόγους.
Στις 4 Φεβρουαρίου θα φτάσουν στην Ελευσίνα, έχοντας διανύσει 3.500 χλμ με τα πόδια από την Αμβέρσα οι TimeCircus. Η μεγαλύτερη προσκυνηματική πορεία στην ιστορία. «Οσο μιλάμε αυτοί περπατάνε και έρχονται. Στις 16 Δεκεμβρίου, περνάνε τα ελληνικά σύνορα» είπε ο Μαρμαρινός.
Είναι πρωτοφανές, είναι συγκινητικό πώς αυτοί οι Βέλγοι αντιλαμβάνονται τα μυστήρια και την Ιστορία της Ελευσίνας και την τιμούν επενδύοντας χρόνο και σωματικό μόχθο. «Πρέπει να έχεις πολύ ενθουσιασμό μέσα σου για να το κάνεις».
Ταυτόχρονα, πορείες μέσα στην πόλη και στις γειτονιές με τις διαφορετικές κοινότητες και συλλόγους θα φέρουν μουσικές, χορό και φαγητό για να καταλήξουμε όλοι μαζί στο ιστορικό Ιρις, στην αυλή του για μια συναυλία των Stereo Nova που ενώνονται ειδικά για αυτή την βραδιά.
Οσο για την λήξη: εκεί θα εγκαινιαστεί ένας θεσμός, ένα φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ που θα εκκινήσει με κάτι που με το που ακούστηκε στην αίθουσα ξέσπασαν χειροκροτήματα. Ο Φίλιππος Κουτσαφτής, μετά το θρυλικό του ντοκιμαντέρ «Αγέλαστος Πέτρα», επιστρέφει με το «Οι Ελευσίνιοι», για το οποίο συγκέντρωνε υλικό επί 12 χρόνια. Οι ταινίες θα παρουσιάζονται στο Σινέ- Ελευσις, μια ακόμα από τις δομές που αποκατάσταθηκαν όπως οι αποθήκες στο Παλαιό Ελαιουργείο, το Ιρις, το παλιό δημαρχείο, το παλιό αναψυκτήριο, το Ρολόι της πόλης... Υλική και άυλη παρακατήθηκη είναι το εσωτερικό σύνθημα, η εσωτερική ανάγκη αυτής της διοργάνωσης.
Ενας ξένος μητροκτόνος στον αρχαιολογικό χώρο
Το πρόγραμμα βγήκε αναλυτικά από χθες στον αέρα με δημοσιεύσεις και στην ιστοσελιδα της διοργάνωσης. Αυτό που έχει σημασία είναι να δούμε γυμνή την ψυχή της Ελευσίνας ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα. Η προσκυνηματική πορεία και ένα πλαίσιο κινήματος πορειών θα έλεγα, η αφηγηματική αρχαιολογία μέσα στον αρχαιολογικό χώρο, η ενεργοποίηση των τοπικών συλλόγων είναι μερικά από αυτά. Και τα έργα των μεγάλων δημιουργών θα ακουμπήσουν εδώ. Ας δούμε δυο χαρακτηριστικά παραδείγματα.
Ο σπουδαίος Ρομέο Καστελούτσι, δημιουργεί ένα έργο μέσα στον αρχαιολογικό χώρο, χωρίς μικρόφωνα, χωρίς κανένα μέσο τεχνολογίας. Και κάνει κατάδυση ανάποδα προν τον πυρήνα των Ελευσίνων μυστηρίων -όπως η Περσεφόνη πήγε κόντρα σε κάθε νόνο και ανέβηκε από την επικράτεια των νεκρών, σε αυτή την ζωντανών. Ο Καστελούτσι λοιπόν, βασισμένος στην αφήγηση ότι στα Ελευσίνια Μυστήρια μπορούσαν να συμμετέχουν όλοι εκτός από τους μητροκτόνους και τους ξένους κάνει μια περφόρμανς τολμηρή, «ιερόσυλη». Φέρνει έναν πραγματικό μητροκτόνο από το εξωτερικό, μέσα στον χώρο. Ξένος και μητροκτόνος, προσπαθεί να ενεργοποιήσει τη σχέση με τη μάνα του, να μιλήσει μαζί της μέσα από τα ερεθίσματα που θα του δίνουν τραγούδια που θα ακούγονται στον χώρο.
Ο πήλινος στρατός της Ελευσίνας
Αλλά και μέσα στο χτισμένο σαν ναό εργοστάσιο Ιρις, 10.000 κεραμικά κράνη, φτιαγμένα στο χέρι, κάθε ένα με ονόματα και χαρακτηριστικά εργατών της Ελευσίνας θα συνθέσουν τον πήλινο στρατό της Ελευσίνας, έργο του Juan Sandoval. Από τα δυο παραδείγματα είναι εμφανές το νήμα που ενώνει όλη τη διαδρομή της Ελευσίνας αλλά και τα μεγέθη -από το μοναχικό μέχρι το τεράστιας κλίμακας.
Από τα σπίτια θα ακούγονται μουσικές από τους τόπου που έφτασαν οι κάτοικοι και οι πρόγονοί τους στην Ελευσίνα -Πόντος, Κρήτη, Κέρκυρα, Μικρά Ασία, Σύμη, Ηπειρος, Θεσσαλία- σε τοίχους σπιτιών θα συναντάμε ποίηματα, μέσα στη νύχτα θα γίνονται συναντήσεις με θέμα συζήτησεις τον χρόνο, το Φεστιβάλ Οικοπολιτισμού θα ξυπνήσει την αγάπη για τη γη και τη σχέση μας μαζί της, σε ένα τόπο που η μόλυνση διάβρωσε σώματα και κτίρια.
Από τις 4 Φεβρουαρίου μια κοσμογονία που εδράζει στα μυστήρια θα συντελεστεί στην Αττική. Η Ελευσίνα διεκδικεί να κάνει τη μητρόπολη, την Ευρώπη, να την κοιτάξει ξανά κατάματα.
Oπως έγραφε ο Καμί: «Να βλέπεις, να μπορείς να βλέπεις τούτη τη γη, πώς μπορεί κανείς να αγνοήσει ένα τέτοιο μάθημα; Στα μυστήρια της Ελευσίνας αρκούσε να παρατηρείς».
