Μια είδηση βαριά για τον παγκόσμιο χώρο της τέχνης. Ο βαθιά επιδραστικός εικαστικός, πρωτοπόρος του αφαιρετικού εξπρεσιονισμού, Μπράις Μάρντεν, έφυγε από τη ζωή. Μια ζωή που λούστηκε από τους προβολείς των μεγάλων μουσείων, αλλά και της Υδρας που βαθιά αγάπησε και ρίζωσε σε αυτήν.
«Εφυγε ήσυχος, στον ύπνο του, στο σπίτι του στο Tivoli, έξω από τη Νέα Υόρκη. Ως τις τελευταίες ώρες της ζωής του ζωγράφιζε». Ο Μπράις Μάρντεν, είναι νεκρός. Το ανακοίνωσε η κόρη του, η Μίραμπελ, την Πέμπτη γύρω στις 5 το απόγευμα ώρα Ελλάδας.
Σκέφτομαι ότι στην Υδρα θα πρέπει να σήμαναν πένθιμα οι καμπάνες όταν έφτασε στο άνυδρο νησί αγρίμι η είδηση του θανάτου του. Εκεί όπου από το 1971 ρίζωσε τα καλοκαίρια ο σπουδαίος εικαστικός, ο καθοριστικός «old master» της αφαίρεσης, ο μυστικιστής, ο πληθωρικός, ο Νεοϋορκέζος που μετακίνησε βουνά και όρια στον χώρο του.
Η διαύγεια που του χάρισε η Υδρα
Στην Υδρα, όπου ως και πέρυσι, βαριά άρρωστος από καρκίνο, μετακινούμενος με αναπηρικό αμαξίδιο, περνούσε μέρος των καλοκαιριών του. Στον πρώτο όροφο, στο ατελιέ, έμπαινε όπως ήξερε ορμητικός και γυμνός από ανασφάλειες και επιταγές της αγοράς για να πειραματιστεί, να θεριέψει, να οδηγηθεί σε νέα έργα. Εργα με εσωτερική αρχιτεκτονική. Εργα με το υδραίικο φως. «Είμαι σίγουρος ότι αν δεν ζούσα σε πόλη, δεν θα χρησιμοποιούσα τόσες κατακόρυφες και οριζόντιες θέσεις. Αλλά στη συνέχεια, ζώντας στην Ελλάδα, ήρθα σε επαφή με όλο αυτό το φως. Υπάρχει ένα είδος διαύγειας, συν ότι αυτό με έχει φέρει πιο κοντά στην τέχνη παλαιότερων πολιτισμών» έλεγε ο ίδιος.
Αγόρασε το αρχοντικό της Ελένης Κριεζή και του Γάλλου συζύγου της, Κόμη ντε Γκενερόν, και με τη σύζυγό του, Ελεν, το βάφτισε στην ουσία της ζωής που αγαπούσε και της Τέχνης που ήθελε να δημιουργεί.
Τι σύμπτωση: το φθινόπωρο του 2023 η Ελεν Μίρεν, που είναι επίσης εικαστικός, θα παρουσιάσει παλαιά και νέα έργα της στην Gagosian της Αθήνας. Οπωσδήποτε παίρνει μια νέα διάσταση ο τρόπος που θα δούμε τα έργα της, που ζωγράφισε πλάι στον Μάρντεν όλα αυτά τα χρόνια, αλλά κυρίως τα τελευταία, τα δύσκολα της μάχης με τον καρκίνο.
Μάχη; Ο Μπράις Μάρντεν δεν παρέδωσε τα όπλα όμως, δεν παραδόθηκε και στην ασθένεια. Συνέχισε να εργάζεται εντατικά, κάποιοι θα έλεγαν ότι έγινε ακόμα και πιο παραγωγικός.
Την ημέρα που έμαθε ότι πάσχει από καρκίνο κάθισε αμέσως και ζωγράφισε ένα από τα πιο δυνατά, έντονα έργα του στο μεγάλο μπλοκ με τα σχέδιά του. Μαύρο χρώμα, αλλεπάλληλες στρώσεις χρώματος. Σαν κινεζική καλλιγραφία -μοτίβα που υιοθέτησε τις τελευταίες δεκαετίες. Σαν υπογραφή σε ένα συμβόλαιο με κάτι μέσα του.
Βάφοντας με μια σπάτουλα κουζίνας
Ασθένησε το 2017. Δύο χρόνια μετά, σε ηλικία 80 ετών, παρέδωσε ένα από τα μεγαλύτερα έργα του κατόπιν ανάθεσης, στο Glenstone. Eνας ειδικός χώρος δημιουργήθηκε για να το στεγάσει. Χρειάστηκε πέντε χρόνια για να το ολοκληρώσει, τα δυο από αυτά εν μέσω χημειοθεραπειών. Είναι ένα είδος οπτικού ημερολογίου με τα πλέον χαρακτηριστικά του καλλιτεχνικά ιδιώματα. Από μονοχρωματικές συνθέσεις -αυτές που τον έκαναν γνωστό στη δεκαετία του ’60 όταν έβαφε με μια σπάτουλα κουζίνας και όχι με πινέλο- έως τα τελευταία του έργα που μοιάζουν με σύμβολα καλλιγραφίας.
Σπάτουλα αντί για πινέλο. Βέβαια. Εξάλλου, στην Υδρα, έκοβε στις βόλτες του κλαράκια από διαφορετικά δέντρα και φυτά και τα χρησιμοποιούσε στη συνέχεια, αντί για πινέλα, για να ζωγραφίσει. Εκείνη την εποχή, της διάγνωσης, πίστεψε ότι αυτό το έργο στο Glandstone θα είναι το τελευταίο του. Φυσικά, δεν ήταν. Παρέμεινε μπροστά στον καμβά, όχι όρθιος πλέον, αλλά μπροστά του και συνέχισε να ζωγραφίζει. Σύμβολο για τους σύγχρονους εικαστικούς για πολλούς λόγους. Όχι μόνο επειδή καθόρισε το πεδίο της αφαίρεσης και τους επέτρεψε να τολμήσουν, αλλά και επειδή έμεινε πιστός σε αυτό το είδος όταν οι τάσεις και η αγορά αναζητούσε καινοτόμες προσεγγίσεις.
Η στιγμή του Εύρηκα μπροστά στον Ρόθκο
Αυτός ο σαρωτικός της τέχνης που απέφευγε όπως ο διάβολος το λιβάνι να χρησιμοποιεί τη λέξη «πνευματικότητα», όταν αναφερόταν στο έργο του, «και όλες τις άλλες newag-y έννοιες», δεν μεγάλωσε σε ένα περιβάλλον που προμήνυε αυτό που θα γινόταν. Γεννήθηκε στις 15 Απριλίου 1938 στο Bronxville, σε μια κλασική μεσοαστική οικογένεια, αγάπησε τη ζωγραφική από έναν γείτονά του που ήταν ζωγράφος, σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Βοστώνης Καλές και Εφαρμοσμένες Τέχνες και στη συνέχεια στη Σχολή Τεχνών του Yale.
Ως φοιτητής επισκεπτόταν συχνά τα Μουσεία, μελετούσε καλλιτέχνες όμως η στιγμή της αποκάλυψης για αυτόν ήταν μπροστά σε ένα έργο του Rothko.
«Η δική μου στιγμή του Εύρηκα», όπως έλεγε. Κοιτούσε για ώρες τα έργα του Τζάκσον Πόλοκ τόσο που κάποιες φορές νόμιζε ότι ανακάλυπτε νέα πράγματα μέσα σε αυτά. Πάντα μαζί του είχε ένα τετράδιο για να μπορεί να σκιτσάρει. Παντού.
Όταν αποφοίτησε από το Yale μετακόμισε στη Νέα Υόρκη -ήταν το 1963- άρχισε να εργάζεται ως φύλακας στο Εβραϊκό Μουσείο και εκεί είδε μια αναδρομική έκθεση του Τζάσπερ Τζονς. «Επηρέασε βαθιά τη δουλειά και τον τρόπο σκέψης μου. Εδωσε μια ακόμα διάσταση σε αυτό που αποτελεί πραγματικότητα μέσα στην τέχνη».
Το 1966 έκανε την πρώτη του προσωπική έκθεση στο Μανχάταν -μονοχρωματικά σχέδια και πίνακες. Μέσω μιας φίλης βρήκε δουλειά ως βοηθός στο στούντιο του Ράουσμπεργκ -τεράστια ευκαιρία-, όπου έμεινε για τέσσερα χρόνια. Βλέπετε, δεν υπάρχουν εκρήξεις και εκπυρσοκροτήσεις στην πορεία του.
Οι μούσες μαζεύτηκαν πάλι στο μουσείο
Ηταν οι μέρες που ο αφαιρετικός εξπρεσιονισμός δεν προξενούσε πλέον το ενδιαφέρον, η ποπ τέχνη και ο μινιμαλισμός ήταν οι νέοι πρίγκιπες στην πόλη.
Ο Μάρντεν επέμεινε. Το 1971 φτάνει στην Υδρα. Κυριεύεται από το τοπίο της. Αρχικά, οι ελιές. Δημιουργεί τη σειρά έργων Grove Group. Τεράστιες επιφάνειες πράσινου και μπλε.
Ο κριτικός τέχνης Robert Pincus-Witten βλέπει σε αυτές αναφορές στην ελληνική μυθολογία και γράφει ότι «οι μούσες θα πρέπει να συγκεντρώθηκαν ξανά στο μουσείο».
Ο Μάρντεν δεν δίσταζε να επιστρέφει στα έργα του και να τα συμπληρώνει, να τα αλλάζει, να τα δουλεύει από την αρχή. Δεν πίστευε σε αυθεντίες, αμετακίνητες ιδέες. Διεκδικούσε διαρκώς το καλύτερο, το τέλειο.
Πέρυσι, βρέθηκα στο σπίτι του Μάρντεν στην Υδρα μαζί με τον αγαπημένο του φίλο, συνεργάτη, συνοδοιπόρο, τον σπουδαίο Ελληνα εικαστικό Δημήτρη Αντωνίτση. Εκεί, σε μια ξύλινη λιτή ντουλάπα στην κρεβατοκάμαρα, ανάμεσα στα δύο σιδερένια κρεβάτια, είχε φυλαγμένες καρτ-ποστάλ με αρχαιότητες από ελληνικά μουσεία, κοχύλια και την Αφροδίτη του Μποτιτσέλι.
Την ίδια εποχή στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης τα έργα του αποκαλύπτονταν στο ελληνικό κοινό με την επιμέλεια του Δημήτρη Αντωνίτση, με έναν τρόπο που τις τελευταίες ώρες μού μοιάζει σαν το νεύμα του αποχαιρετισμού από τον Μάρντεν. Με βαθιά συγκίνηση, νοερά, την επισκέπτομαι ξανά.
Τα τελευταία χρόνια άρχισε να χρησιμοποιεί λευκό χρώμα. Αυτός που σε όλη του την καριέρα το χρησιμοποιούσε μόνο ως διορθωτικό χρώμα για τα έργα του. Οδεύοντας προς το τέλος, ήθελε να καταπατήσει τους ίδιους του κανόνες. Να κάνει κυρίαρχο το λευκό στα έργα του. Ισως για αυτόν, για τον Μπράις Μάρντεν, το τέλος δεν είναι το απόλυτο μαύρο. Αλλά εκπέμπει φως, όπως το άσπρο. Τεράστια απώλεια.