Μια μουσειακή άφιξη που περιμέναμε σχεδόν τέσσερα χρόνια και συνέπεσε με τον εορτασμό των 100 ετών από τη γέννηση της Μαρίας Κάλλας στις 2 Δεκεμβρίου του 2023. Πλήθη συνέρρευσαν από τις πρώτες μέρες στα εγκαίνια, όμως τα σχόλια κινήθηκαν μεταξύ διθυράμβων αλλά και προβληματισμού. Το iefimerida βρέθηκε στο μουσείο.
O χώρος των μουσείων διεθνώς, εξαντλητικά χαρτογραφημένος, αποτελεί την τελευταία δεκαετία ένα πεδίο σεισμικό. Μεγάλες μεταβολές, αλλαγή του ρόλου τους, της λειτουργίας, του τρόπου απεύθυνσης ταλανίζουν τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου, είτε είναι θεματικά, είτε περιλαμβάνουν μεγάλους τομείς της τέχνης, ή της επιστήμης. Αυτή είναι μια πρόκληση που καλείται να αντιμετωπίσει κάθε υπάρχον μουσείο, αλλά κυρίως κάθε νέο που δεν πρέπει απλώς, αλλά οφείλει να έρθει αρματωμένο με τα εργαλεία του μέλλοντος και του ρόλου που θα διαδραματίσει.
Στην περίπτωση του δημοτικού Μουσείου Μαρία Κάλλας (ΜΜΚ) που άνοιξε για το κοινό πριν από περίπου τρεις εβδομάδες, η αποστολή ήταν επιφορτισμένη με επιπλέον βάρη. Δεν ήταν απλώς ένα νέο μουσείο που οφείλει να ακολουθεί τη σύγχρονη μουσειακή πρακτική, αλλά κυρίως ένα μουσείο αφιερωμένο σε ένα και μόνο πρόσωπο που αποτελεί παγκόσμιο μύθο: το πρώτο μουσείο στον κόσμο για τη Μαρία Κάλλας. Αρχίζουμε από το δεδομένο ότι λίγο ή πολύ γνωρίζουμε πράγματα για αυτήν, από την απλή σύνδεση «κορυφαία σοπράνο, ερωμένη του Ωνάση, Ελληνίδα» ως τα βάθη της καριέρας της, των ερμηνειών, των σχέσεων που σύναψε, όσων την έθρεψαν. Ανάλογα με το επίπεδο ενασχόλησης του καθενός.
Συγγνώμη, λάθος
Διασχίζοντας την πύλη του διατηρητέο κτιρίου στη Μητροπόλεως 44, μπαίνεις σε αυτό το σύμπαν κουβαλώντας τα προσωπικά σου εργαλεία γνώσης και σύνδεσης με τον μύθο της Κάλλας. Στην περίπτωσή μου -δεν είμαι μουσικολόγος- μπήκα με έναν δισταγμό εξαιτίας του θορύβου που προκλήθηκε λίγο μετά τα εγκαίνια, από τη διαπίστωση ανθρώπων που γνωρίζουν σε βάθος τη μουσική και την Κάλλας ότι υπήρχαν λάθη σε κάποιες τεκμηριώσεις και αναφορές στις λεζάντες της έκθεσης.
Οι υπεύθυνοι του Μουσείου Μαρία Κάλλας παραδέχθηκαν ότι όντως υπήρχαν λάθη, τα οποία έσπευσαν να διορθώσουν αμέσως, χωρίς να κρυφτούν ή να βρουν δικαιολογίες, αλλά και χωρίς να κρύψουν και την πικρία τους για τους επικριτές. Σε κάθε περίπτωση, μπαίνοντας στον χώρο ως μη ειδήμων, δεν μπορούσα να μη νιώθω μια ανασφάλεια για όσα διάβαζα στην τεκμηρίωση - το θετικό (;) είναι ότι επιστρέφοντας στο σπίτι άρχισα να αναζητώ πράγματα και να βυθίζομαι περισσότερο στην περίπτωση της Μαρίας Κάλλας.
Το placebo βίωμα
Ξεπερνώντας όμως αυτή την πρώτη ακίδα στη σχέση με το μουσείο, η πλοήγηση στον χώρο ξεκινά με ενθουσιασμό και με τη σημείωση ότι πρόθεση των δημιουργών είναι να προσθέσουν στη γνώση, αλλά κυρίως στην εμπειρία του φαινομένου της Κάλλας. Έτσι μπαίνεις στο ασανσέρ και πηγαίνεις κατευθείαν στον δεύτερο όροφο, ακούγοντας την Κάλλας να μιλάει στα ελληνικά όσο ο ανελκυστήρας ανεβαίνει. «Μπορεί να είμαι παντρεμένη με έναν Ιταλό, μπορεί να έχω λάβει τιμές απ' όλο τον κόσμο, αλλά το αίμα μου είναι ελληνικό, και αυτό δεν το σβήνει κανένας» (Εθνικός Ραδιοφωνικός Σταθμός, Αύγουστος του 1957).
«Εστιάζει δηλαδή το μουσείο στην ελληνικότητα της Κάλλας;» ρωτάω. Η απάντηση είναι «όχι». Εστιάζει στο φαινόμενο Κάλλας. Θυμάμαι από μικρή να ζηλεύω την εμπειρία του πατέρα μου που είχε δει την Κάλλας στην Επίδαυρο να ερμηνεύει τη «Μήδεια» του Λουίτζι Κερουμπίνι. Οι υπεύθυνοι του μουσείου αποφάσισαν να δημιουργήσουν μια placebo εμπειρία, χωρίζοντας τον δεύτερο όροφο σε τρία μικρά δωμάτια, διαφορετικά σκηνογραφημένα.
Στο πρώτο δωμάτιο ακούμε άρια από τη «Νόρμα» και την εμφάνισή της στο Παρίσι το 1958, μέσα σε ένα δάσος από αληθινούς κορμούς δέντρων, και στο βάθος βλέπουμε τη σκιά της Κάλλας. Στο δεύτερο άρια από τη «Τόσκα» και την εμφάνισή της στο Λονδίνο το 1964, καθώς τη βλέπουμε στην οθόνη καθισμένη σε κόκκινες βελούδινες πολυθρόνες και φωτιστικά τοίχου με κρυστάλλους. Στο τρίτο βλέπουμε ένα ανάκλιντρο, την κουρτίνα να κυματίζει, στο βάθος το Παρίσι (όχι, δεν είναι η θέα που έβλεπε από το διαμέρισμά της, εκεί που άφησε την τελευταία της πνοή), ενώ την ακούμε να ερμηνεύει την άρια «Sempre Libera» από την «Τραβιάτα» στη Λισαβόνα το 1958.
Θησαυροί από το Youtube
Ακολουθεί το ενδεδυμένο με ξύλο δωμάτιο όπου υπάρχουν φωτογραφίες και ηχητικά αποσπάσματα από τη διδασκαλία της στη σχολή Julliard στο Παρίσι το 1971 και το 1972. Στον έναν τοίχο μερικές από τις θρυλικές της εμφανίσεις σε διάφορες όπερες της εποχής.
Κατεβαίνοντας στον πρώτο όροφο του μουσείου, ένα μούδιασμα. Έχω απολαύσει τη σκηνογραφική και αρχιτεκτονική δεινότητα που έχει η Ερατώ Κουτσουδάκη, τον τρόπο με τον οποίο δημιούργησε τα σκηνικά για τρεις όπερες με έρευνα και ενσυναίσθηση για την εποχή που η Κάλλας ζούσε - χωρίς πυροτεχνηματικές υπερβάσεις δηλαδή. Από την άλλη, όμως, όλο το υλικό που άκουσα ή είδα, το έχω ήδη συναντήσει στο youtube. Δεν είναι κειμήλιο, τεκμήριο πρωτόφαντο, απτή επαφή με τη Μαρία Κάλλας. Μουσειακό έκθεμα. Ομολογώ ότι τις επόμενες μέρες μπήκα στο youtube για να ακούσω και άλλα αποσπάσματα από τα masterclass της στην Julliard.
Aυτή όμως δεν είναι ακριβώς η λειτουργία ενός μουσείου, αλλά ενός εκπαιδευτικού προγράμματος. Ή μιας περιοδικής θεματικής έκθεσης για το φαινόμενο Κάλλας.
Κατεβαίνοντας στον πρώτο όροφο -σύμφωνα με την ενδεδειγμένη διαδρομή: ασανσέρ, δεύτερος όροφος, πρώτος όροφος- είναι εκεί που μετράς όχι τα σκαλιά, αλλά μετράς μέσα σου ποια είναι η θέση σου σε αυτό το μουσείο. Αν έχεις ακούσει για τη Μαρία Κάλλας, έχεις διαβάσει και δυο-τρία πικάντικα για τη σχέση της με τον Ωνάση, μπαίνεις όντως σε νέον κόσμο. Αν έχεις δει κάτι παραπάνω, βρίσκεσαι διχασμένος. Κάτω από ένα σκωτσέζικο ντους. Eνδεικτικά είναι και τα σχόλια στο βιβλίο των επισκεπτών - κυρίως των ξένων...
Το συγκλονιστικό, σπαρακτικό, γράμμα της μητέρας της
Ο πρώτος όροφος παρουσιάζει τη ζωή της Μαρίας Κάλλας ανά εύληπτες και χρήσιμες θεματικές. Από τα πρώτα της χρόνια και τις σπουδές της, ως τη μεγαλειώδη καριέρα της, τις σχέσεις της, τις δασκάλες της, τον τρόπο με τον οποίο προετοιμαζόταν, τον Ωνάση, τον Παζολίνι, τη σχέση με τη μόδα, τον τρόπο με τον οποίο επηρέασε την ποπ κουλτούρα. Όχι με τρόπο αναλυτικό, αλλά μέσα από μικρές προθήκες ή γωνίες. Και πάλι με μια λογική εκθεσιακή και όχι τόσο μουσειακή. Αρκετά τεκμήρια είναι, πάλι, βίντεο που υπάρχουν στο youtube, γνωστές εικόνες, εκτενή αποσπάσματα από κριτικές που γράφτηκαν διεθνώς για την Κάλλας στην πορεία της καριέρας της.
Τι βρήκα συναρπαστικό; Βρήκα συναρπαστικό, σπαρακτικό ένα γράμμα που έγραψε στη Μαρία η μητέρα της. Σπαρακτικό ως τον πυρήνα, αφού βλέπεις πώς προσπαθούσε να κοντύνει την κόρη της, να της στερήσει αυτά που ξέρει ότι λαχταρούσε, ακόμα και την ικανότητά της να γίνει μητέρα. Επειδή τα γράμματα είναι εξαιρετικά δυσδιάκριτα, μπορείς να ακούσεις το γράμμα στα ελληνικά και στα αγγλικά από την Κατερίνα Λέχου.
Εντυπωσιάστηκα από το προσωπικό της άλμπουμ που είχε στο σπίτι της. Διότι είδα πώς επιθυμούσε η ίδια να βλέπει τον εαυτό της. Επιλεγμένες εικόνες από το σύνολο της καριέρας και της προσωπικής της ζωής. Αυτά που η ίδια θεωρούσε σημαντικά, αυτά που ήθελε να τη χαρακτηρίζουν.
Χρειαζόταν και άλλον χρόνο
Στάθηκα με ενδιαφέρον στην προσωπική της βιβλιοθήκη, στις ράχες, στους τίτλους. Επιθυμούσα πραγματικά να δω αν μέσα είχε σημειώσεις, παρατηρήσεις. Δεν είναι εφικτό αυτό. Φυσικά, θαύμασα τη βιτρίνα με ρούχα και αξεσουάρ που φορούσε στην προσωπική της ζωή, αριστουργηματικό στιλ, υψηλή μόδα κυριολεκτικά. Σάστισα με αυτές τις πέντε-έξι μικρές τρίχες της που είχε μαζέψει ο κομμωτής της και εκτίθενται. Κάπως μακάβριο, αν και ήταν το μοναδικό οργανικό ίχνος της που έχει αφήσει πίσω.
Έχω δει τη σπουδαία έκθεση για τη Μαρία Κάλλας στο Ίδρυμα Θεοχαράκη με τη συλλογή του Νίκου Χαραλαμπόπουλου (πολλά αντικείμενα στο μουσείο προέρχονται από τη συλλογή του, καθώς και από τη Συλλογή των Κωνσταντίνου και Βικτωρίας Πυλαρινού). Μαζί με χιλιάδες άλλους Αθηναίους. Είχα την τύχη να δω θεματικές εκθέσεις, π.χ. τη θρυλική για τον David Bowie και πώς πλησιάζεις ένα φαινόμενο τόσο μεγάλο με διαστάσεις υπεράνθρωπου. Κάθε μία κρίνεται ως έκθεση. Στην περίπτωση όμως της Μητροπόλεως 44 ομολογώ ότι δεν μπόρεσα να βγω από τη νόρμα μιας έκθεσης -με αρκετά ήδη γνωστά και ευρέως προσεγγίσιμα τεκμήρια σε αυτήν. Να αντιληφθώ το μουσειακό περίβλημα.
Αντιλήφθηκα την αφοσίωση, την αγάπη, την πρόθεση των συντελεστών. Ίσως τελικά χρειαζόταν και άλλον χρόνο το Μουσείο Μαρία Κάλλας πριν ανοίξει για το κοινό. Να συγκεντρώσει και άλλα τεκμήρια, να δημιουργήσει σχέσεις ισχυρές με Ιδρύματα και Οργανισμούς σε Ελλάδα και εξωτερικό για ισχυρά δάνεια και αναφορές. Να προσπαθήσει περισσότερο - τι έβλεπε η Κάλλας έξω από το παράθυρό της στο Παρίσι, τι λένε οι μαθητές της στο Julliard, τι σχεδίασαν για αυτήν κορυφαίοι οίκοι μόδας του εξωτερικού κ.ο.κ.