Η μοναδική φορά που διαφώνησε με τον Κάστρο (την ημέρα του θανάτου του). Ο θυμός του με τον Τσε μπροστά σε ένα σφαγείο. Oταν ο Μιτεράν τον είδε να «εξαϋλώνεται». Συναντήσεις του Μίκη Θεοδωράκη με σημαντικές προσωπικότητες.
Το σχήμα «οι διάσημοι που γνώρισε και συνδέθηκε ο Μίκης Θεοδωράκης» πέρα από την κυριολεξία του κρύβει μια ανατροπή. Βλέπετε ο ίδιος ο Μίκης Θεοδωράκης υπήρξε σε κάθε τέτοια συνάντηση το κέντρο, υπήρξε το πρόσωπο που συγκέντρωσε τον θαυμασμό και σχεδόν όρισε τη σχέση. Ανατρέχουμε σε μια σειρά συναντήσεις με στοιχεία μύθου, αλλά και τρυφερότητας. Από τον Τσε Γκεβάρα ως το παραλίγο coupe de foudre με την Τζένη Καρέζη.
Ο Τσε Γκεβάρα και ο ύμνος του
Εχουν γράψει ότι ο Μίκης Θεοδωράκης ήταν ο Τσε Γκεβάρα της Ευρώπης. Κοπλιμέντο ξεχωριστό για τον Ελληνα συνθέτη και πολιτικό ακτιβιστή που είχε την ευκαιρία να γνωρίσει τον Γκεβάρα και να νιώσει από πρώτο χέρι το μεγαλείο και τον βυθό της προσωπικότητας του Τσε. Τον γνώρισε το 1962, στην Κούβα, μαζί με τον Κάστρο στην ταράτσα του ξενοδοχείου Αβάνα Λίμπρε, του πρώην Χίλτον. «Εκεί λοιπόν που τελείωνε η συνάντησή μας, άρχισε η ορχήστρα να παίζει το “Lune de miel”. Το “Honeymoon song” ήταν το εθνικό τους τραγούδι.
Μου είπαν μάλιστα ότι το έχουν γράψει και σε μια στήλη εκεί ότι ο ραδιοφωνικός τους σταθμός ξεκίνησε με το τραγούδι αυτό, το οποίο θεωρούσαν ότι είναι μεξικάνικο. Κάποιος έξυπνος Μεξικάνος εκεί έβαλε το όνομά του από κάτω. Το τραγουδούσε ένας Μεξικάνος τραγουδιστής τον οποίο λάτρευε όλοι η Νότια Αμερική, ήταν ο Καζαντζίδης, ας πούμε της Νότιας Αμερικής. Φυσικά και στην Κούβα, λόγω αυτής της διασκευής του τραγουδιού, και του τραγουδιστή, το τραγούδι ήταν στα χείλη όλων των Κουβανέζων. Λέει λοιπόν ο διερμηνέας, όταν σηκωθήκαμε να φύγουμε, στον Κάστρο: “Με την ευκαιρία, να σας πω ότι αυτό το τραγούδι είναι δημιουργία του κύριου εδώ”. “Πού πάτε;” λέει ο Κάστρο κατενθουσιασμένος. “Είναι δυνατόν; Γράφει τέτοια πράγματα;” Δε με άφηναν να φύγω. Και ο Τσε Γκεβάρα ετοιμαζόταν να πάει στη Σιέρα Μαέστρα για περιοδεία. “Θα σε πάρω μαζί μου αύριο”, μου λέει. “Έχει ωραίο κλίμα και άφθονο οξυγόνο εκεί που πηγαίνω”» έγραψε ο Μίκης Θεοδωράκης στο βιβλίο του Μίκης Θεοδωράκης 85 χρόνια Αξιος Εστί. Από τον Μεσοπόλεμο στην Χρεοκοπία.
Σε άλλο του άρθρο συνέχιζε την αφήγηση για τον Τσε ως εξής: «… κάναμε απλές συζητήσεις με ένα διερμηνέα που δεν ήξερε και πάρα πολύ καλά τα ισπανικά. Εκείνο το καλαμπούρι που έκανα μαζί του είναι ότι παντού έλεγε “Μουέρτε ο λιμπερτά”, ξέρεις, “Ελευθερία ή θάνατος”. Μάλιστα με πήγε και σε ένα μοντέρνο σφαγείο και δεν ήθελα να μπω μέσα, και είδα την πινακίδα: “Ελευθερία ή θάνατος”. Του λέω “Εδώ, αγαπητέ σύντροφε, κοροϊδεύετε τα ζώα, εδώ μόνο ο θάνατος τα περιμένει. Τι μου λες και βάζεις το “ή” ; Είναι σκέτο “μουέρτε”, του λέω. Το μόνο που θυμάμαι είναι ότι πήγαμε σε ένα κέντρο που είχε μουσική και χορέψαμε. Σηκώθηκε ο ίδιος επάνω και είπε στην ορχήστρα να παίξουμε το τραγούδι αυτό, ενθουσιάστηκε ο κόσμος και μετά με φώναξε πάνω και είπε “Αυτός είναι ο συνθέτης”, και χειροκρότησαν όλοι. Αγαπήθηκα πολύ στην Κούβα ως λαϊκός συνθέτης, δε γίνεται παραπάνω…»
Όταν δολοφονήθηκε ο Τσε Γκεβάρα και κυκλοφόρησαν αυτές οι φρικτές φωτογραφίες που οι εκτελεστές έδειχναν το νεκρό του σώμα ως τρόπαιο, ο Μίκης ήταν για μια ακόμα φορά φυλακή. Χούντα. Φυσικά συγκλονίστηκε. Ως χρέος τιμής το 1976 έγραψε το τραγούδι «Ο Άγιος Τσε – Στο κατώφλι των καιρών» σε ποίηση Τάσου Λειβαδίτη. Κυκλοφόρησε με τον τίτλο «Στο κατώφλι των καιρών». Στο κατώφλι των καιρών γνέθουν οι μητέρες την ελπίδα και πριν γνωρίσουν τα φιλιά φεύγουν τα παιδιά και γίνονται άντρες στα βουνά, και τα κορίτσια που αγαπούν τη Γκουέρνικα κεντούν… Άγια είναι η λευτεριά κι ο καημός του κόσμου σημαία πλατιά τη σκιά χαιρετά του Τσε Γκεβάρα είναι ο δρόμος μακρινός. Πάμε για τη μάχη κι ίσως να ‘σαι, μάνα αύριο μονάχη…»
Σβήνοντας τα κεράκια στην τούρτα μαζί με τον Φιντέλ Κάστρο
Το ίδιο βράδυ που γνώρισε τον Τσε, συνάντησε και τον Φιντέλ Κάστρο που ακαριαία γοητεύτηκε από τον Μίκη και τον έλουσε με φιλοφρονήσεις. Η σχέση αμέσως έγινε δυνατή, ακολούθησε τακτική επικοινωνία και το 1981 ένα δώρο μεγάλο. Εφτασε ξανά στην Αβάνα ο Μίκης φέρνοντας μαζί το επικό έργο του Canto General. Mια μεγαλειώδης συναυλία έγινε μπροστά στον καθεδρικό ναό της Αβάνας που για πρώτη φορά από το 1959 άναψαν οι πολυέλαιοι και άρχισαν να χτυπούν οι καμπάνες. Η Μαρία Φαντούρη και ο Πέντρος Πανδής τραγουδούσαν, Παραλήρημα. Τα πλήθη ούρλιαζαν. Στην τελευταία συναυλία, στις 29 Ιουλίου έρχεται και Κάστρο. Λίγο αργότερα, οι δυο τους, αγκαλιασμένοι, ο Κάστρο με το πούρο στο χέρι, έσκυψαν πάνω από μια τούρτα και έσβησαν τα κεριά. Βλέπετε ήταν και οι δυο γεννημένοιμε δυο εβδομάδες διαφορά, 29 Ιουλίου ο Μίκης, 13 Αυγούστου ο Κάστρο.. Ο Κάστρο είπε στις κάμερες «Πιστεύω ότι η μουσική είναι ακόμα πιο δύσκολη από την πολιτική. Η απόδειξη είναι ότι υπάρχουν περισσότεροι πολιτικοί στον κόσμο και λιγότεροι μουσικοί. Υπάρχουν, όμως, ακόμα λιγότεροι επαναστάτες καλλιτέχνες, αν και οι καλλιτέχνες γενικά εύχονται την επανάσταση. Υπάρχουν πολλοί πολιτικοί που δεν είναι επαναστάτες. Έτσι, το ποσοστό των επαναστατών καλλιτεχνών είναι πολύ μεγαλύτερο από αυτό των πολιτικών».
Όταν στις 26 Νοεμβρίου του 2016 ο Κάστρο πέθανε, ο Μίκης Θεοδωράκης του έγραψε: Αγαπητέ Φιντέλ. Μας άφησες και είναι η πρώτη φορά που διαφωνώ μαζί σου.
Ο Μίκης και ο Λοΐζος που ήταν πλαγιά με λουλούδια
Πληθωρικός αλλά και δοτικός, αναγνώριζε το ταλέντο και το αγκάλιαζε στους νεώτερους. Σαν να ήταν χρέος του. Με μια πατρική φροντίδα. Ενας από αυτούς που ξεχώρισε και που βαθύτατα πληγώθηκε ο Θεοδωράκης όταν πέθανε πρόωρα ήταν ο Μάνος Λοΐζος. Εγραψε ο ίδιος στο περιοδικό «Ανθρωποι» το 2015. «Είχα την ευτυχία και τη χαρά να συναντήσω τον Μάνο Λοΐζο από τα πρώτα του βήματα -θα πει ο Θεοδωράκης-. Τον θυμάμαι στο σπίτι μου στη Νέα Σμύρνη, να κάθεται απέναντι μου ώρες αμέτρητες καθώς οι συζητήσεις μας δεν είχαν τελειωμό… Ο Λοΐζος δεν κατασκεύαζε. Και αν το ήθελε, δεν θα μπορούσε. Γεννούσε. Κι αυτό γιατί έτσι το ένιωθε… Τρυφερός και καλός, γινόταν ακόμα πιο τρυφερός και πιο καλός μέσα στην προσπάθεια, τις δοκιμασίες, στον αγώνα. Δεν ήταν πλατάνι ή βαλανιδιά. Ήταν μια πλαγιά πολύχρωμα λουλούδια που έλαμπαν καθώς τα χτυπούσε ο ήλιος. Και θα λάμπουν για πάντα και πιο πολύ όσο θα υπάρχει και θα λάμπει στον κόσμο αυτός ο μοναδικός ήλιος: Η καρδιά του ανθρώπου!»
Συγκλονιστικές στιγμές στην απομόνωση με τον Ανδρέα Λεντάκη
«Χτυπούν το βράδυ στην ταράτσα τον Ανδρέα». Σπαρακτικό, συγκλονιστικό το τραγούδι του Μίκη Θεοδωράκη για τα βασανιστήρια που υπέστη στη χούντα ο Ανδρέας Λεντάκης έχει σφραγίσει την σκληρότητα της εποχής αλλά των ηρωισμό των Ελλήνων που αντιστάθηκε στη χούντα. Η σχέση τους σφυρηλατήθηκε μέσα στις φυλακές, στην πρώτη απομόνωση του Μίκη. Περιγράφει ο ίδιος ο Μίκης Θεοδωράκης μοναδικά στο βιβλίο του «Το χρέος»: «ΚΕΛΙ ΑΡ.3. Το κελί των γυναικών. Στον τοίχο κολλημένες φωτογραφίες παιδιών. Το γυναικείο άρωμα κρέμεται από το ταβάνι. Πλησιάζω το παράθυρο. Ο φωταγωγός. Η ταράτσα. Ο θόρυβος των γραφείων. Οι άγριες φωνές. Χτυπώ. Πλάι στο αποχωρητήριο, το πρώτο μου κελί. Ο ιούδας ανοιχτός. Βάζω βιαστικά το μάτι. Ο Αντρέας! Υποχωρώ. Ένα μάτι με παρατηρεί. Μετά μεγαλώνει. Μπαίνω στο «μέρος». Χτυπώ τον τοίχο συνθηματικά. Ξαναβγαίνω. Μια γρήγορη ματιά. Ο Αντρέας καθισμένος κατάχαμα, χορεύει! Μεσ’ στο κελί ετοιμάζω το Μορς των φυλακών. ΑΒΓΔ-ΕΖΗΘ-ΙΚΛΜ κ.λ.π. Χτυπάς πρώτα τη σειρά της ομάδας και στη συνέχεια τη σειρά του γράμματος μέσα στην ομάδα. Το απόγιομα πετώ το χαρτάκι από την τρύπα του ιούδα. Μετά ξαπλώνω πλάι στον τοίχο κι αρχίζουμε το κουβεντολόι. Ο Αντρέας μου διηγήθηκε τη δράση του και τη σύλληψή του. Τις ανακρίσεις και το μαρτύριό του πάνω στην ταράτσα. «Με χτυπούσαν με μικρούς σάκκους γιομάτους με άμμο στο κεφάλι, γιατί γνώριζαν πως είχα μετατραυματική επιληψία…». Ο Λάμπρου αγαπούσε και θαύμαζε το «κεφάλι» του. «Θαυμάζω τους Λαμπράκηδές σου, μου έλεγε. Έχουν όλοι θαυμάσιο μυαλό. Ο Μανωλάκος, ο Λεντάκης…» Την άλλη μέρα μου φέρνουν τον Θέμο, τον πρώτο μου σύντροφο στην παρανομία. Μεγάλη χαρά. Ως το βράδυ μου διηγείται. Τα νέα της παρανομίας κι ύστερα τα νέα της Ασφάλειας δεν έχουν τέλος.
Το βράδυ χτυπούν στην ταράτσα. Ο Αντρέας με ειδοποιεί πως πρόκειται για κάποιον Λαμπράκη. Ουρλιαχτά. Η καρδιά μου πάει να σπάσει. Πότε επιτέλους θα γλιτώσω απ’ το ανθρώπινο σφαγείο; Τότε σαν αστραπή χτύπησε τη σκέψη μου η ιδέα της απεργίας πείνας. Όχι μόνο για μένα. Για όλους. Ο Αντρέας συμφωνεί. Τι λέει η απομόνωση; Συμφωνεί. Ειδοποιώ τους φρουρούς. Έρχεται ο αξιωματικός. Του αναγγέλλω την απόφασή μου.«Πόσο»; Με ρωτά. «Έως το τέλος». «Δεν κάνεις καλά». «Δικός μου λογαριασμός» απάντησα.
«Να πίνεις νερό με λίγη ζάχαρη», χτυπά ο Αντρέας. Πρώτη, δεύτερη, τρίτη, τέταρτη, πέμπτη μέρα. Οι πιο δύσκολες, γιατί ο οργανισμός διαμαρτύρεται, αντιδρά, πονά. Μετά ζαλάδες. Ξαπλώνω. Ημέρα δωδέκατη. Μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας. Ακούω τη γυναίκα μου να φωνάζει στους διαδρόμους: «Δολοφόνοι». Θυμάμαι το τελευταίο μου μήνυμα: «Αρχίζω την τελευταία μου μάχη για τη Λευτεριά του Λαού μας…».
Ο Αντρέας χτυπά γρήγορα και δυνατά. Διαμαρτύρεται. Και μετά: «Δεν είναι η τελευταία. Θα δώσουμε μαζί κι άλλες ως την τελική νίκη…». Με μεταφέρουν στα χέρια. Αυτοκίνητο. «Άγιος Παύλος…».
Ο Μιτεράν βλέπει τον Μίκη να εξαϋλώνεται
Ο Μίκης Θεοδωράκης εκπροσώπησε για πολλούς Ευρωπαίους τον ιδανικό Ελληνα, τον ιδανικό μαχητή και ιδεολόγο. Κυρίως στη Γαλλία έγινε σύμβουλο και προκάλεσε βαθύ θαυμασμό. Εγινε πηγή δύναμης αλλά εξουσίας για όποιον τον πλησίαζε. Ο Μιτεράν δεν αντιστάθηκε σε αυτό. Από την πρώτη στιγμή που έφτασε στο Παρίσι ο Θεοδωράκης, φυγαδευμένος από τις φυλακές του Ωρωπού, με δεκάδες συνεργεία τηλεοπτικά να τον ακολουθούν σε κάθε βήμα, ο Μιτεράν επιδίωξε να τον γνωρίσει. Και ήταν αυτός που μαζί με τη σύζυγό του Ντανιέλ ήταν πάντα στις πρώτες σειρές των συναυλιών του Μίκη, αλλά και ο πρώτος που συναντούσε με το που έφτανε στην Ελλάδα -είχε μάλιστα φιλοξενηθεί και στο Βραχάτι. Ο Ζακ Λανγκ, ο βετεράνος Γάλλος πολιτικός, υπουργός Πολιτισμού και στενός φίλος της Μελίνας Μερκούρη, σε μια ομιλία του περιέγραψε γλαφυρά: «Δεν μπορώ να αντισταθώ στον πειρασμό να ξαναθυμίσω αυτά που είχε γράψει ο Μιτεράν μετά από ένα βράδυ που πέρασε μαζί σας: “Μπροστά στους φίλους του ο Μίκης εξαϋλώθηκε μέσα στη μουσική. Με τ’ ακροδάχτυλα άγγιζε κάθε νότα από το μπουζούκι και την κιθάρα, τις έδενε σε θημωνιές που μετά πάλι λυνόταν με μια μουσική φράση”».
Ανοίγει η πόρτα και μπαίνει η Τζένη Καρέζη
Υπήρξαν συνεργάτες, ενώ η ίδια η Τζένη ένιωθε βαθιά «θεοδωρακικιά». Η παράσταση «Γειτονιά των Αγγέλων» του Ιάκωβου Καμπανέλλη έγινε σταθμός. Η πρώτη συνάντηση τους ήταν καθηλωτική για τον συνθέτη: «Έγραφα τη μουσική για κάποιο θεατρικό έργο του Νίκου Γκάτσου που επρόκειτο να μεταδοθεί και βρισκόμασταν και οι τρεις (ο Ελύτης, ο Γκάτσος κι εγώ) στο γραφείο του Ελύτη, όταν άνοιξε η πόρτα και μπήκε η πρωταγωνίστρια. Ήταν η Τζένη, μαθήτρια ακόμα της Δραματικής Σχολής, 17-18 χρονών περίπου. Η Τζένη είχε μια πραγματικά εκθαμβωτική ομορφιά. Θυμάμαι ότι και οι τρεις τα χάσαμε και, όταν συνήλθαμε, τσακωνόμασταν μεταξύ μας για το ποιος θα συνεργαστεί μαζί της. Ο Γκάτσος έλεγε “εγώ έγραψα το κείμενο”, εγώ έλεγα “εγώ έγραψα τη μουσική” και ο Ελύτης “εγώ είμαι ο διευθυντής”».