Ο χείμαρρος που είναι η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη, ένα δώρο στην ανθρωπότητα όπως σχολιάζουν πολλοί, άρχισε να κυλάει και να καθορίζεται εκείνο το απόγευμα, μέσα στην Κατοχή, στον Γαλατά της Κρήτης όπου άκουσε για πρώτη φορά την 9η Συμφωνία του Μπετόβεν. Και ο Μίκης βρήκε τον προορισμό του στη ζωή.
Xρειάζεται να ακούσεις τέσσερις νότες από την 5η συμφωνία του Μπετόβεν για να την αναγνωρίσεις και μόνο δυο για να αναγνωρίσεις τον Ζορμπά του Μίκη Θεοδωράκη, έγραψε ο Guy Wagner, ο Γερμανός βιογράφος του Μίκη Θεοδωράκη. Φράση που θυμήθηκε και επανέλαβε ο Γερμανός συνθέτης, πιανίστας Henning Schmiedt σε αφιέρωμα της Deutsche Welle για τον Μίκη τον περασμένο Ιούλιο. Ναι, κάποιος μπορεί να υποθέσει ότι είναι υπερβολικό να συγκρίνει κανείς τον Μπετόβεν με τον Θεοδωράκη, και όμως η αγάπη και το πάθος του βιογράφου του, δεν ξεφεύγει από μια βασική αλήθεια: τον μοναδικό τρόπο του Θεοδωράκη οι συνθέσεις του να είναι αναγνωρίσιμες με τις πρώτες ανάσες της μουσικής. «Είναι ένα κομπλιμένο για τον Μίκη σίγουρα. Ομως η αλήθεια είναι ότι η μουσική του έκανε τον κόσμο πιο όμορφο. Είναι ένα μεγάλο δώρο για την ανθρωπότητα η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη».
Μπετόβεν, ο καλλιτεχνικός πατέρας που γνώρισε στην Κατοχή
Ούτε η σύνδεση με τον Μπετόβεν όμως είναι τυχαία. Γιατί ο Θεοδωράκης δεν έκρυψε πως η πρώτη του μουσική συνάντηση με το σύμπαν του Μπετόβεν, σε συνθήκες σχεδόν αιχμαλωσίας, τον επηρέασαν βαθιά, ουσιαστικά τον καθόρισαν ως μουσικό. Ο ίδιος ο Μίκης έλεγε ότι άκουσε για πρώτη φορά τις συμφωνίες του Μπετόβεν κατά τη διάρκεια της Κατοχής, στον Γαλατά της Κρήτης και επηρεάστηκε βαθιά. Βρήκε το κάλεσμά του, τον προορισμό του στη ζωή μέσα από τη μουσική του Μπετόβεν. Τον έχει αποκαλέσει καλλιτεχνικό του πατέρα. Ο Μπετόβεν υπήρξε λοιπόν η αφετηρία και το διαρκές νήμα στις επικές και πληθωρικές συνθέσεις του που ακολούθησαν. Και η Γερμανία η πατρίδα της συμφωνικής μουσικής και η χώρα όπου ένιωθε καλλιτεχνικά να ταυτίζεται. «Είμαι ένας Γερμανός συνθέτης γεννημένος στο Αιγαίο» έλεγε αστειευόμενος.
Ηταν στις 25 Μαΐου του 2017, όταν παρουσιάστηκε η Συμφωνία αρ. 2 του Μ. Θεοδωράκη από την Συμφωνική Ορχήστρα του Ντίσελντορφ, στις όχθες του Ρήνου. Ο Μίκης Θεοδωράκης παρά την προχωρημένη του ηλικία βρέθηκε εκεί. Ενα είδος προσκυνήματος για τον ίδιο. «Εδώ και μέρες αυτό δημιουργεί μέσα μου μια φοβερή ατμόσφαιρα. Για μένα το Ντίσελντορφ σημαίνει Μπετόβεν. Είναι το πνεύμα του Μπετόβεν και το αισθάνομαι αυτό. Αισθάνομαι ότι έχω ακόμα μέσα μου έναν “Γερμανό” συνθέτη που θριαμβεύει… Ελπίζω ότι από εκεί ψηλά ο Μπετόβεν ίσως ακούσει το έργο μου και μειδιάσει», είπε χαρακτηριστικά ο Μίκης Θεοδωράκης τότε στην DW.
Και κατέληγε: « Ο Μπετόβεν ήταν πραγματικός επαναστάτης και ως άνθρωπος. Για μένα ο Μπετόβεν είναι καλλιτεχνικά πατέρας μου. Έχω αντιγράψει και τις εννέα συμφωνίες του».
Η ταυτόχρονη αποκάλυψη του Μπετόβεν και του Μαρξισμού
Ενα χρόνο μετά, στις 12 Οκτώβρη του 2018, στις 8.30 το βράδυ, στο Μέγαρο Μουσικής έκανε παγκόσμια πρεμιέρα από την Καμεράτα, υπό την διεύθυνση του Γιώργου Πέτρου το σπουδαίο συμφωνικό έργο του Μίκη Θεοδωράκη «Αποκάλυψη (Ωδή στον Μπετόβεν)». Eργο που είχε συνθέσει το 1945, λίγο μετά την Κατοχή εκεί τα χρόνια της πρώτης γνωριμίας και του αφόρητου έρωτα με τον Μπετόβεν που διαμόρφωσε τη μουσική πορεία του Μίκη Θεοδωράκη που δώρισε στην ανθρωπότητα. Με αφορμή αυτή τη συναυλία που τον πλημμύρισε συγκίνηση, έγραψε το ακόλουθο σημείωμα ο Μίκης Θεοδωράκης: Γιατί «Αποκάλυψη» και γιατί «Μπετόβεν»; Γιατί την ίδια εποχή αποκαλύφθηκαν μέσα μου ως προς την Τέχνη η Συμφωνική Μουσική και ως προς τον Φιλοσοφικό διαλογισμό, τον πατριωτισμό και την κοινωνία, η Αντίσταση και ο Μαρξισμός. Παράλληλα σφραγίστηκε υπαρξιακά και για πάντα η μπετοβενική διάσταση της Τέχνης της Μουσικής.
Το 1942 υπήρξε για μένα σταθμός. Πρώτον, άκουσα για πρώτη φορά Συμφωνική Μουσική (την 9η του Μπετόβεν). Δεύτερον, ανέπτυξα την θεωρία μου «Για τη Συμπαντική Αρμονία», που έμελλε να γίνει ο οδηγός σε όλη μου τη ζωή (Σκέψη και Δράση) και τρίτον, άρχισα τη σύνθεση του πρώτου χορωδιακού-συμφωνικού μου έργου με τον αρχικό τίτλο «Συμφωνία αρ. 1», τον οποίο μετέτρεψα αργότερα σε «Αποκάλυψη», για να την ξεχωρίσω από την «Πρώτη Συμφωνία» (1948-1953). «Η Αποκάλυψη» τελείωσε στις 31 Ιανουαρίου του 1945, γιατί στο μεταξύ μεσολάβησαν κορυφαία γεγονότα, που με απομάκρυναν από την σύνθεση. Όμως η εγγραφή μου στο Ωδείο Αθηνών, στην τάξη Αρμονίας, Αντίστιξης και Φούγκας με καθηγητή τον Φιλοκτήτη Οικονομίδη το φθινόπωρο του 1943 διεδραμάτισε αντιθέτως καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση του έργου, που είναι άλλωστε εμφανής.
Το έργο αυτό το παρουσίασα στον Δάσκαλό μου που ήταν διευθυντής της Κρατικής Ορχήστρας αλλά και της Χορωδίας Αθηνών, των οποίων μέλος ήμουν κι εγώ. Προς μεγάλη μου έκπληξη, μου ανακοίνωσε ότι το προγραμμάτισε για το φθινόπωρο του 1945! Και μου ζήτησε να ετοιμάσω τα υλικά, δηλαδή τις πάρτες των μουσικών και των χορωδών. Πλην όμως, λίγο αργότερα με κάλεσε στο γραφείο του, για να με ρωτήσει τι έκανα στα Δεκεμβριανά. Δηλαδή στις μάχες μεταξύ του ΕΛΑΣ και των Άγγλων, που διήρκεσαν από τον Δεκέμβριο του 1944 έως τις αρχές του Ιανουαρίου του 1945. Κάποιος φαίνεται ότι με «κάρφωσε», γνωρίζοντας ασφαλώς ότι ο Οικονομίδης έπνεε μένεα κατά των κομμουνιστών, που όπως μου είπε και ο ίδιος «είχαν κάψει το σπίτι της αδελφής του». Του απάντησα ότι υπήρξα μέλος του ΕΛΑΣ και ότι πολέμησα στην πρώτη γραμμή επί 33 μέρες! Πρόσθεσα μάλιστα ότι, εάν διάβαζε προσεκτικά το έργο, θα έβλεπε ότι, αναζητώντας τον Θεό, τον ανακάλυπτα τελικά στο πρόσωπο του Εργάτη. Στους προλετάριους όλων των εθνών!
Όπως ήταν φυσικό, ο άνθρωπος κόντεψε να πάθει έμφραγμα από τον μεγάλο θυμό του. Μεταξύ πολλών άλλων, μου φώναξε ότι «δεν θέλει να με ξαναδεί μπροστά του» και μου πέταξε κατάμουτρα το αντίγραφο της μουσικής μου σύνθεσης. Αυτή ήταν η γένεση και ο θάνατος του έργου αυτού, που έμεινε κυριολεκτικά θαμμένο τόσα χρόνια, μέχρι που ο φίλτατος διευθυντής της εξαίρετης Καμεράτας-Oρχήστρας των Φίλων της Μουσικής, Γιώργος Πέτρου, επανέλαβε την ρήσιν «Δεύρο έξω» και έτσι νεκραναστημένο το παρουσιάζει στη συναυλία της 12.10.2018!
Βρήκε τον Θεό στο πρόσωπο του εργάτη
Ο τίτλος «Η Αποκάλυψη» περιγράφει τον αγωνιώδη αγώνα των «εύθραυστων» εφήβων για την κατανόηση του αινίγματος της ζωής, που ξεκινά από την αναζήτηση του Θεού. Ένα κομμάτι μου τον αναζήτησε στον χώρο της Φιλοσοφίας με την θεωρία της Συμπαντικής Αρμονίας. Ένα άλλο, στον τομέα της Τέχνης, ξεκινώντας από το φιλόδοξο και δύσκολο εγχείρημα της σύνθεσης του πρώτου συμφωνικού μου έργου με μοναδικά ακούσματα την «Ωδή στη Χαρά» και ανταποδίδοντας με ανεξήγητη τόλμη και αυτοπεποίθηση τη δική μου «Ωδή στον Μπετόβεν». Ας μην ξεχνάμε ότι αναφέρομαι στην ελληνική επαρχία της δεκαετίας του 1930-1940 με τελευταίο σταθμό την Τρίπολη της Αρκαδίας (1940-1943), όπου ήταν παντελώς άγνωστη η Συμφωνική Μουσική.
Όμως, με την κήρυξη του πολέμου το πνευματικό και ιδεολογικό μου οπλοστάσιο άρχισε να μεταμορφώνεται μέσα μου. Από τον ακραίο φιλοσοφικό ιδεαλισμό, γνώρισα και ενστερνίσθηκα τελικά τον Μαρξισμό, που με οδήγησε να πορευτώ από την ιδεολογία στην πράξη, δηλαδή στην ένταξή μου στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Σ’ αυτό, μεγάλο ρόλο διεδραμάτισε και η οικογένειά μου με τη μεγάλη και δραματική φόρτιση, με τη μητέρα μου από τον Τσεσμέ της Μικράς Ασίας και θύμα της μεγάλης εθνικής μας καταστροφής και τον πατέρα μου Κρητικό, απόγονο σειράς αγωνιστών από το 1800 ως το 1912, τότε που και ο ίδιος, σε ηλικία 16 ετών, κατατάχθηκε εθελοντής και τραυματίστηκε σοβαρότατα στο Μπιζάνι, το Φρούριο που προστάτευε τα Γιάννενα.
Συγκίνηση και λύτρωση
Όμως η τελική μεγάλη στροφή που καταγράφει το έργο, έγινε κατά τη διάρκεια της Μάχης του Δεκέμβρη. Όλες τις μέρες της μάχης, το κουβαλούσα πάνω μου και στη μάχη αυτή ουσιαστικά ολοκληρώθηκε. (Τον Γενάρη του 1945 το καθαρόγραψα μέσα σε συνθήκες τρομακτικής παρανομίας). Τελικά, ο Θεός μού αποκαλύφθηκε στο πρόσωπο του Εργάτη! Έτσι, θα έλεγα ότι η πεμπτουσία του έργου αυτού είναι ο εσωτερικός μου αγώνας που με οδήγησε από την καθαρή Φιλοσοφία στον Μαρξισμό και μάλιστα στην πιο ακραία του μορφή: τον ένοπλο αγώνα.
Καιρός όμως να μιλήσουμε για το σήμερα, όπου χωρίς να το καταλάβω και χωρίς να το έχω συνειδητοποιήσει ως τώρα, βρέθηκα φορτωμένος με 93 χρόνια μιας θυελλώδους, θα τη χαρακτήριζα, ζωής. Εκείνο το συναίσθημα που κυριαρχεί τώρα μέσα μου είναι η μεγάλη περιέργεια. Η συγκίνηση αλλά και η λύτρωση… Και όλα αυτά τα οφείλω στους συνεργάτες της Μεγάλης Μουσικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδας «Λίλιαν Βουδούρη» με επικεφαλής την κ. Μεράκου, στον κ. Πέτρου, στους Μουσικούς της Καμεράτας-Ορχήστρας των Φίλων της Μουσικής, στη Χορωδία του Δήμου Αθηναίων και στον διευθυντή της Σταύρο Μπερή και στον Νίκο Καραθανο, που θα δώσουν το Φιλί της Ζωής στο ξεχασμένο αυτό έργο μου.
Τους ευχαριστώ όλους και όλες από τα βάθη της καρδιάς μου».