Ο Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου αποτελεί μια εξέχουσα μορφή του ιταλικού πολιτισμού. Όμως, στη σημερινή εποχή, του γρήγορου χρήματος, οι επιμελητές ανησυχούν πως η θρησκευτική και πολιτική σημασία του διάσημου αγάλματος υποβαθμίζεται από τα χιλιάδες σουβενίρ που πωλούνται στη Φλωρεντία με επίκεντρο τα γεννητικά όργανα του Δαβίδ.
Η διευθύντρια της Galleria dell'Accademia, Σεσίλ Χόλμπεργκ, έχει τοποθετηθεί ως υπερασπίστρια του Δαβίδ από την άφιξή της στο μουσείο, το 2015, στοχεύοντας άμεσα όσους κερδοσκοπούν από την εικόνα του, συχνά με τρόπους που θεωρεί εξευτελιστικούς.
Μαγνητάκια, μπλουζάκια με άσεμνες χειρονομίες, τα οπίσθια του Δαβίδ σε νέον χρώμα
Όπως σημειώνει το Associated Press, είναι κι αυτή ένα είδος Δαβίδ απέναντι στον Γολιάθ του αχαλίνωτου καπιταλισμού, με τον στρατό των πλανόδιων πωλητών και των επιχειρηματιών των καταστημάτων σουβενίρ που πουλάνε ποδιές με τη γυμνή μορφή του αγάλματος, μπλουζάκια που το απεικονίζουν να κάνει άσεμνες χειρονομίες και πανταχού παρόντα ειδώλια με τα γεννητικά του όργανα ή τα οπίσθιά του σε νέον χρώμα της ποπ αρτ.
Με εντολή της Χόλμπερτ, η εισαγγελία της Φλωρεντίας έχει ξεκινήσει μια σειρά δικαστικών υποθέσεων, επικαλούμενη τον κώδικα πολιτιστικής κληρονομιάς της Ιταλίας, ο οποίος προστατεύει τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς από την απαξιωτική και μη εξουσιοδοτημένη εμπορική χρήση. Μάλιστα, όπως δήλωσε η Χόλμπεργκ, η Academia έχει κερδίσει χιλιάδες ευρώ σε αποζημιώσεις από το 2017.
«Υπήρξε μεγάλη χαρά σε όλο τον κόσμο γι’ αυτή την πραγματικά μοναδική νίκη που καταφέραμε να πετύχουμε, και ερωτήσεις και ερωτήματα από παντού για το πώς τα καταφέραμε, για να ζητήσουν συμβουλές για το πώς να κινηθούν» δήλωσε στο Associated Press.
Ακολούθησαν νομικές ενέργειες για την προστασία κι άλλων αριστουργημάτων σε άλλα μουσεία, όπως ο «Βιτρούβιος Άνθρωπος», του Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο «Δαβίδ», του Ντονατέλο, και η «Γέννηση της Αφροδίτης», του Μποτιτσέλι.
Η πρακτική που ισχύει και η Σύμβαση της Βέρνης
Οι αποφάσεις αμφισβητούν μια ευρέως διαδεδομένη πρακτική, σύμφωνα με την οποία τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύονται για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, προτού περάσουν στο δημόσιο τομέα -τη διάρκεια ζωής του καλλιτέχνη συν 70 χρόνια, σύμφωνα με τη Σύμβαση της Βέρνης, που έχουν υπογράψει περισσότερες από 180 χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ιταλίας.
Η αντίθετη πλευρά αναρωτιέται: Μήπως περιορίζεται η ελευθερία της έκφρασης;
Γενικότερα, οι αποφάσεις θέτουν το ερώτημα κατά πόσον τα θεσμικά όργανα πρέπει να είναι οι διαιτητές του γούστου και σε ποιο βαθμό περιορίζεται η ελευθερία της έκφρασης.
«Δεν εγείρονται μόνο νομικά ζητήματα, αλλά και φιλοσοφικά ζητήματα. Τι σημαίνει πολιτιστική κληρονομιά; Πόσο ασφυκτικό έλεγχο θέλετε να δώσετε στα ιδρύματα επί των ιδεών και των εικόνων που ανήκουν στον δημόσιο τομέα;» δήλωσε στο Associated Press ο Τόμας Ντάνιζεγκερ, δικηγόρος της αγοράς τέχνης, με έδρα τη Νέα Υόρκη.
Ανέφερε, μάλιστα, τη διάσημη σειρά του Άντι Γουόρχολ εμπνευσμένη από τον «Μυστικό Δείπνο», του Λεονάρντο ντα Βίντσι. «Σκοπεύετε να εμποδίσετε καλλιτέχνες όπως ο Γουόρχολ να δημιουργήσουν ένα έργο που είναι παράγωγο;» αναρωτιέται.
Ο πολιτιστικός κώδικας της Ιταλίας όμως είναι ασυνήθιστος ως προς το πεδίο εφαρμογής του, επεκτείνοντας ουσιαστικά στο διηνεκές τα πνευματικά δικαιώματα του δημιουργού στο μουσείο ή το ίδρυμα που τα κατέχει.
Το Βατικανό έχει παρόμοια νομοθετική προστασία για τα αριστουργήματά του και επιδιώκει να ζητήσει αποζημιώσεις μέσω του δικαστικού του συστήματος για οποιαδήποτε μη εξουσιοδοτημένη αναπαραγωγή, συμπεριλαμβανομένης της εμπορικής χρήσης και της προσβολής της αξιοπρέπειας του έργου, δήλωσε εκπρόσωπος.
Τι ισχύει στην Ελλάδα και στο Μουσείο του Λούβρου
Αλλού στην Ευρώπη, η Ελλάδα έχει έναν παρόμοιο νόμο, που εγκρίθηκε το 2020, ο οποίος απαιτεί άδεια για τη χρήση εικόνων ιστορικών χώρων ή τεχνουργημάτων για εμπορική χρήση και απαγορεύει τη χρήση εικόνων που «αλλοιώνουν» ή «προσβάλλουν» τα μνημεία με οποιονδήποτε τρόπο.
Το Μουσείο του Λούβρου της Γαλλίας, το οποίο φιλοξενεί ορισμένα συχνά αναπαραγόμενα αριστουργήματα, όπως η «Μόνα Λίζα» και η «Αφροδίτη της Μήλου», σημειώνει ότι η συλλογή του χρονολογείται ως επί το πλείστον πριν από το 1848, γεγονός που τα καθιστά δημόσια κτήματα, σύμφωνα με τη γαλλική νομοθεσία.
Επιστρέφοντας στην Ιταλία, οι δικαστικές συζητήσεις επικεντρώνονται στο κατά πόσον ο νόμος της Ιταλίας παραβιάζει μια οδηγία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, του 2019, σύμφωνα με την οποία κάθε έργο τέχνης που δεν προστατεύεται πλέον από πνευματικά δικαιώματα εμπίπτει στο δημόσιο τομέα, πράγμα που σημαίνει ότι «όλοι θα πρέπει να είναι ελεύθεροι να δημιουργήσουν, να χρησιμοποιήσουν και να μοιραστούν αντίγραφα του έργου αυτού».
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν έχει ασχοληθεί με το θέμα, αλλά ένας εκπρόσωπός της δήλωσε στο AP ότι επί του παρόντος ελέγχει «τη συμμόρφωση των εθνικών νόμων που εφαρμόζουν την οδηγία για τα πνευματικά δικαιώματα» και θα εξετάσει κατά πόσον ο κώδικας πολιτιστικής κληρονομιάς της Ιταλίας παρεμποδίζει την εφαρμογή της.
Η Χόλμπεργκ έχει ήδη κερδίσει μία υπόθεση κατά των λαθρεμπόρων εισιτηρίων, που χρησιμοποιούσαν την εικόνα του Δαβίδ για να πουλούν εισιτήρια έξω από την Ακαδημία.
Στο στόχαστρο το brand Longchamp για την τσάντα με τα απόκρυφα του Δαβίδ
Έχει βάλει, επίσης, στο στόχαστρό της το περιοδικό GQ Italia, για τη χρήση του προσώπου ενός μοντέλου στο σώμα του Δαβίδ, αλλά και τη φλωρεντινή έκδοση της τσάντας Le Pliage, του διάσημου brand Longchamp, που περιλαμβάνει τις πιο προσωπικές λεπτομέρειες του Δαβίδ.
Η Longchamp, από την πλευρά της, σημείωσε πως η τσάντα ήταν «μια ευκαιρία να εκφράσουμε με διασκεδαστική ελαφρότητα τη δημιουργική δύναμη που πάντα εμψύχωνε αυτή την υπέροχη πόλη».
Ανεξάρτητα από το πόσες αγωγές έχει καταθέσει η Χόλμπεργκ όμως, ο πολλαπλασιασμός των ομοιωμάτων αυτών συνεχίζεται.
«Λυπάμαι που υπάρχει τόση άγνοια και τόσο λίγος σεβασμός στη χρήση ενός έργου που για αιώνες έχει επαινεθεί για την ομορφιά του, για την αγνότητά του, για τα νοήματά του, για τα σύμβολά του, για να κατασκευάζονται προϊόντα κακόγουστα, από πλαστικό», δήλωσε η Χόλμπεργκ.
Οι ειδικοί λένε ότι η επιθετική στάση θα μπορούσε να γυρίσει μπούμερανγκ, αποθαρρύνοντας την αδειοδότηση των έργων τέχνης της Ιταλίας, μια πηγή εσόδων, ενώ παράλληλα περιορίζει την αναπαραγωγή αριστουργημάτων που χρησιμεύουν ως πολιτιστικοί πρεσβευτές.