Και βέβαια γράφονται και σήμερα σημαντικά θεατρικά έργα, έργα πολυδιάστατα, που μιλούν για ζητήματα κρίσιμα της ανθρώπινης συνθήκης, πέρα από την (τυχαία ή μη) σχέση τους με τραγικά γεγονότα που βρίσκονται αυτήν την στιγμή σε εξέλιξη.
Σ’ αυτά ανήκει χωρίς αμφιβολία το έργο «Όλοι εμείς πουλιά» (2017) που έγραψε ο Λιβανέζος, εγκαταστημένος από τα οκτώ του στην Γαλλία και στον Καναδά Ουαζντί Μουαουάντ, καλλιτεχνικός διευθυντής από το 2016 του Théâtre national de la Colline στο Παρίσι. Εκεί παρουσίασε το συγκλονιστικό «Όλοι εμείς πουλιά» το 2018, με πρωτότυπη μουσική της Ελένης Καραϊνδρου.
«Όλοι εμείς πουλιά» του Ουαζντί Μουαουάντ
Όταν επιλέχθηκε το «Όλοι εμείς πουλιά» για το ρεπερτόριο της σεζόν 2023-4 του Εθνικού Θεάτρου, δεν είχε ξεσπάσει ο «ολοκληρωτικός» (δηλαδή εναντίον και των αμάχων) πόλεμος Ισραήλ-Παλαιστίνης. Έτυχε να κάνει πρεμιέρα στην Νέα Σκηνή λίγο καιρό μετά την έναρξή του. Το γεγονός ότι μεταξύ 7.10.2023 έως και τις 12.2.2024 τουλάχιστον 28.500 Παλαιστίνιοι έχουν σκοτωθεί από τις επιθέσεις των Ισραηλινών στην Γάζα (πηγή: United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs), επουδενί επηρεάζει την υποδοχή του έργου κι ας είναι οι βασικοί ήρωες εβραίοι (αλλά, προσέξτε, Γερμανονεβραίοι).
Το «Όλοι εμείς πουλιά» δεν θα μπορούσε να γραφτεί αν ο Ουαζντί Μουαουάντ δεν είχε σκύψει με τον τρόπο των αρχαίων Ελλήνων τραγικών ποιητών (τους οποίους έχει μελετήσει εις βάθος) στην δική του οικογενειακή ιστορία. Γεννήθηκε το 1968 στον Λίβανο, αλλά λόγω του εμφύλιου πολέμου (1975-1990) η οικογένειά του, που ανήκε στους χριστιανούς Μαρωνίτες του Λιβάνου, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την πατρική γη το 1976 και να εγκατασταθεί πρώτα στην Γαλλία και στην συνέχεια στο Μόντρεαλ του Καναδά.
Όντας παιδί της εξορίας, με ξεθωριασμένη την αραβική του ρίζα καθώς γαλουχήθηκε με την γαλλική κουλτούρα, θέλησε να σκάψει στην Ιστορία και στις δυνάμεις που καθόρισαν την σύνθετη ταυτότητά του –εκκινώντας καταρχάς από την γλώσσα και το παράδοξο του να χάνει κανείς την μητρική του γλώσσα (εν προκειμένω την αραβική),- την οποία (αν το θελήσει) μπορεί να ξανα-μάθει αλλά με όρους ξένης πλέον γλώσσας.
Ταυτοτικά ζητήματα και γεωπολιτικές/ιστορικές εμπλοκές
Γι’ αυτό και στο «Όλοι εμείς πουλιά» η γλώσσα, ως μείζον ταυτοτικό ζήτημα συνδέεται με τις σύνθετες γεωπολιτικές/ιστορικές του διαστάσεις, εφόσον πρωταγωνιστούν ο Εϊτάν, ένας Γερμανοεβραίος που σπουδάζει Γενετική στην Νέα Υόρκη, και η Ουαχίντα, Αμερικανίδα φοιτήτρια αραβικής καταγωγής – θα συναντηθούν στην βιβλιοθήκη και θα ερωτευτούν ο ένας τον άλλον με την πρώτη ματιά. Αλλά οι γονείς του Εϊτάν, και κυρίως ο πατέρας του, ο Νταβίντ, αντιδρούν έντονα στην σχέση τους. Η μητέρα του είναι πιο διαλλακτική γιατί μεγάλωσε στην Ανατολική Γερμανία αγνοώντας την εβραϊκή της ρίζα, για την οποία έμαθε, σοκαρισμένη, όταν ήταν έφηβη. Καθώς το έργο εξελίσσεται, το κουβάρι μπερδεύεται περισσότερο: η γιαγιά του Εϊτάν, η Λέα, με την οποία η οικογένειά του δεν έχει επαφή τα τελευταία 20 χρόνια, ζει στο Ισραήλ. Όταν χώρισε με τον Έντγκαρ, τον αγαπημένο παππού του, εκείνος μετακόμισε με τον γιο τους στην Γερμανία.
Ο Εϊτάν και η αγαπημένη του αποφασίζουν να ταξιδέψουν στα πατρογονικά τους μέρη αλλά στο Ισραήλ, όπου ο νέος θα γνωρίσει επιτέλους την γιαγιά του, τραυματίζεται σοβαρά κατά την διάρκεια τρομοκρατικής επίθεσης. Στο νοσοκομείο θα συναντηθούν η Ουαχίντα, οι γονείς, ο παππούς και η γιαγιά του Εϊτάν και τότε θα έρθει στο φως ένα μυστικό που θα ανατρέψει την ήδη κλονισμένη οικογενειακή ισορροπία. Ο Νταβίντ ήταν μωράκι Παλαιστίνιων που θέλησαν να σώσουν, παρουσιάζοντάς το ως παιδί τους, ο Έντγκαρ και η Λέα.
Μπορεί να αντιληφθεί κανείς τι σοκ καλείται να αντιμετωπίσει ο Νταβίντ ως πιστός Εβραίος –και δη αδιάλλακτος ως προς την με κάθε τρόπο προστασία της εβραϊκής οικογενειακής ταυτότητας- όταν μαθαίνει ότι είναι παιδί Παλαιστινίων. Πόσο αυτή η αποκάλυψη αλλάζει συντριπτικά κάθε βεβαιότητα όλων.
Το «Όλοι εμείς πουλιά» δεν είναι ωστόσο ένα τυπικό οικογενειακό δράμα γιατί ο Μουαουάντ γράφει σαν ποιητής –εννοώ με ποιητική ευαισθησία, γλώσσα και δομή, ιστορίες ανθρώπων που είναι ή που θα μπορούσαν να είναι αληθινές. Επιπλέον έδωσε στον εαυτό του όλο τον απαιτούμενο χρόνο (επτά χρόνια) προκειμένου να γράψει ένα «δίκαιο» έργο, με σαφή την συνείδηση της ευθύνης όλων των αντιμαχόμενων πλευρών που διαιωνίζουν τις συγκρούσεις στην Μέση Ανατολή. Όπως έχει πει ο ίδιος, από παιδί είχε μάθει να μισεί όλους όσους δεν ανήκαν στην πλευρά που εκπροσωπούσε η οικογένειά του.
«Συγκεκριμένα, ένας Λιβανέζος δεν μπορεί να έχει επαφή με έναν Ισραηλινό. Είναι απαγορευμένο. Ο Λίβανος εξακολουθεί να μην αναγνωρίζει το Ισραήλ. Επισήμως μιλάμε για «σιωνιστική οντότητα» -και για το κράτος του Λιβάνου η σιωνιστική οντότητα είναι η πλευρά που επιτέθηκε πρώτη. Για έναν Λιβανέζο το να συνεργάζεται με έναν Ισραηλινό σημαίνει προδοσία, συνεργασία με τον εχθρό. Για πολλούς Λιβανέζους, μέχρις ότου το Ισράηλ επιστρέψει τα Υψίπεδα του Γκολάν και τις άλλες περιοχές, μέχρι να επιστρέψουμε στην κατάσταση πριν από το 1967, δεν πρέπει να υπάρχει καμία σχέση μεταξύ των δύο πλευρών.
Οπότε τι κάνεις αν είσαι συγγραφέας;» διερωτάται ο Μουαουάντ και συνεχίζει:
«Γράφεις κατά; Γράφεις για; Δεν γράφεις; Γράφεις μόνο για τα δεινά των δικών σου ανθρώπων; Αλλά και οι δικοί μου άνθρωποι δεν είναι αθώα θύματα, όπως ήθελαν να πιστεύω. Ποιο μονοπάτι πρέπει να ακολουθήσουμε όταν δεν υπάρχει ελπίδα να δούμε να τελειώνει αυτή η σύγκρουση; Είναι νοητή η συμφιλίωση δεδομένου ότι δεν υπάρχει πολιτική βούληση;» (www.theatre-contemporain.net/spectacles/tous-des-oiseaux/ensavoirplus/idcontent/82701).
Ο Μουαουάντ δεν αισιοδοξούσε όταν έγραφε το «Όλοι εμείς πουλιά» καθώς διαπίστωνε ότι κανένα από τα κράτη τις περιοχής αλλά ούτε οι ΗΠΑ, η Ρωσία, το Ιράν, επιθυμούν την ειρήνη στη Μέση Ανατολή. Οι τελευταίες εξελίξεις δυστυχώς τον επιβεβαιώνουν – και η Ευρώπη έχει κι αυτή τις ευθύνες της.
Ιστορία και Θέατρο
Προτού γράψει για τόσο δύσκολα και επικίνδυνα θέματα ο Ουαζντί Μουαουάντ είχε εκτεταμένες συζητήσεις με την διακεκριμένη Αμερικανοεβραία ιστορικό Natalie Zemon Davis, μεταξύ άλλων καθηγήτρια Ιστορίας στο Πρίνστον από το 1978 έως το 1996 (στα ελληνικά κυκλοφορεί μόνον ένα από τα πολύ ενδιαφέροντα βιβλία της, το «Η επιστροφή του Μαρτίνου Γκερ», εκδ. Νεφέλη 2000).
Μάλιστα η Αράβισσα ηρωίδα του, η Ουαχίντα, έχει επιλέξει ως θέμα της διδακτορικής διατριβής της το πρόσωπο που απασχόλησε την ιστορικό στο βιβλίο της «Trickster Travels» (2006). Πρόκειται για μία πραγματικά εξαιρετική περίπτωση λογίου μουσουλμάνου, του διπλωμάτη, ταξιδιώτη, ιστορικού της αραβικής γλώσσας Χασάν αλ-Ουαζάν (1492-1554), που γεννήθηκε στην Ανδαλουσία, σπούδασε στην Φεζ του Μαρόκου, ταξίδεψε σ’ όλες τις χώρες της Μεσογείου και στην Βόρεια Αφρική (έφτασε μέχρι και το Μάλι), αιχμαλωτίστηκε από κουρσάρους κοντά στην Κρήτη και κατέληξε στην Αυλή του Πάπα Λέοντα Ι΄. Εκεί, ως Λέων ο Αφρικανός πια, έγραψε μια σειρά βιβλίων και μετέφρασε κείμενα χριστιανών, μουσουλμάνων και εβραίων συγγραφέων. Ο Λιβανέζος συγγραφέας Αμίν Μααλούφ έχει γράψει την μυθιστορηματική βιογραφία του - κυκλοφορεί στα ελληνικά με τίτλο «Λέων ο Αφρικανός» (εκδ. Ωκεανίδα, 2001).
Για την Natalie Zemon Davis η ζωή και το έργο του Λέοντα Αφρικανού αποτελούν παράδειγμα της δυνατότητας επικοινωνίας των ανθρώπων σ’ έναν κόσμο βίαια κατακερματισμένο από κάθε είδους συγκρούσεις και αντιμαχόμενα συμφέροντα. Για τον Μουαουάντ αποτελεί πεδίο συνάντησης με την απόλυτη ιδέα του Άλλου.
Αν τα γράφω όλα αυτά είναι γιατί το «Όλοι εμείς πουλιά» δεν είναι απλώς άλλο ένα καλό θεατρικό έργο. Πίσω και μέσα στις σελίδες του αναγνωρίζεται η μακροχρόνια προσπάθεια του συγγραφέα να μάθει και να κατανοήσει εις βάθος τις συνθήκες που χωρίζουν τους ανθρώπους, που τους καθιστούν αιώνιους εχθρούς, και η αγωνιώδης επιθυμία του να βρει παραδείγματα που ακύρωσαν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο την απόσταση και την εχθρότητα. Μάλιστα οι τελευταίες σελίδες του έργου (το κείμενο, θαυμάσια μεταφρασμένο από την Ελένη Βαροπούλου υπάρχει στο πρόγραμμα της παράστασης του Εθνικού Θεάτρου) έχουν τον τίτλο «Πουλί Αμφίβιο», από έναν περσικό θρύλο που μιλάει για ένα πουλί που θαυμάζει τα ψάρια, που θέλει να τα γνωρίσει και οι δικοί το εμποδίζουν γιατί «αν πάει στον κόσμο τους, θα πεθάνει». Χρόνια μετά, καθώς τα παρακολουθεί από ψηλά με θαυμασμό, παίρνει την απόφαση να ακολουθήσει την επιθυμία του και βουτάει για να τα συναντήσει.
Γράφει ο Μουαουάντ: «Όμως η αγάπη του για το διαφορετικό ήταν τόσο μεγάλη που την στιγμή που σχίζει την επιφάνεια του νερού, απέκτησε βράγχια που του επέτρεψαν να αναπνέει. Ανάμεσα στα ψάρια πια, τους λέει: «Είμαι εγώ, είμαι ένας από εσάς, είμαι το αμφίβιο πουλί». Ο περσικός θρύλος του αμφίβιου πουλιού με έκανε να ονειρεύομαι, όταν ήμουν μικρός και μου τον αφηγήθηκαν. Αυτή η ιστορία μετάλλαξης με αναστατώνει μέχρι σήμερα για όλα όσα λέει για την εποχή μας, για τον κόσμο μας και τη σχέση μας με τον Άλλο, με τον «εχθρό», να το πω έτσι» (theatre-contemporain.net/spectacles/tous-des-oiseaux/ensavoirplus/idcontent/82696).
«Ολοι εμείς πουλιά»: Η παράσταση στην Νέα Σκηνή
Ο Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος που σκηνοθέτησε την πρώτη παράσταση του έργου στην χώρα μας, το σύστησε με τον καλύτερο τρόπο. Με προσοχή κι ευαισθησία, επένδυσε στις ερμηνείες των πολύ καλών ηθοποιών που ανέλαβαν να ζωντανέψουν τα πρόσωπα της ιστορίας: την Αλεξάνδρα Σακελλαροπούλου, τον Δημήτρη Παπανικολάου, την Άννα Μάσχα, τον Γιώργο Ζιόβα, τον Κλέαρχο Παπαγεωργίου, την Πηνελόπη Τσιλίκα, την Στεφανία Σαμαρά. Στις τρεις πρώτες σκηνές της παράστασης (αλλά και στην συνέχειά της) είχαμε την χαρά να αναγνωρίσουμε δύο νέους ηθοποιούς που υπόσχονται σπουδαίες ερμηνείες στο μέλλον, την Μελίνα Πολυζώνη και τον Μπάμπη Αλεφάντη στους ρόλους του ερωτευμένου ζευγαριού.
Θαυμάσιο, αφαιρετικό και ατμοσφαιρικό (χάρη και στους φωτισμούς της Ζωής Μολυβδά-Φαμέλη) το σκηνικό της Ηλένιας Δουλαδίρη. Υποδειγματικά «θεατρική» η μουσική του Πάνου Γκίνη.
Το «Όλοι εμείς πουλιά» είναι sold-out μέχρι και την τελευταία παράστασή του (στις 29/2/2024). Θα έπρεπε κάποια στιγμή να λυθεί το πρόβλημα με τις παραστάσεις των κρατικών σκηνών που προκαλούν μεγάλο ενδιαφέρον και προσέλευση του κοινού, ώστε να μην κατεβαίνουν εξαιτίας των στενών ορίων του αρχικού προγραμματισμού. Ας ελπίσουμε ότι ένας νέος κύκλος παραστάσεων θα προγραμματιστεί για όλους όσους θα ήθελαν να δουν αυτό το θαυμάσιο έργο, αυτήν την ωραία παράσταση, και δεν πρόλαβαν.
Η ταυτότητα της παράστασης
«ΟΛΟΙ ΕΜΕΙΣ ΠΟΥΛΙΑ» του Ουαζντί Mουαουάντ
Νέα Σκηνή Εθνικού Θεάτρου
Μετάφραση: Ελένη Βαροπούλου
Σκηνοθεσία: Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος
Σκηνικά-Κοστούμια: Ηλένια Δουλαδίρη
Μουσική: Πάνος Γκίνης
Κίνηση: Αυγουστίνος Κούμουλος
Φωτισμοί: Ζωή Μολυβδά-Φαμέλη
Βίντεο: Βασίλη Μαντζώρος
Διανομή (με αλφαβητική σειρά):
Μπάμπης Αλεφάντης
Γιώργος Ζιόβας
Άννα Μάσχα
Κλέαρχος Παπαγεωργίου
Δημήτρης Παπανικολάου
Οδυσσέας Πετράκης
Μελίνα Πολυζώνη
Αλεξάνδρα Σακελλαροπούλου
Στεφανία Σαμαρά
Πηνελόπη Τσιλίκα