Επί 30 χρόνια διευθύντρια, όλων των κυβερνήσεων. Αποθεώθηκε και πολεμήθηκε όσο λίγοι. Καθόρισε την Εθνική Πινακοθήκη. Η ζωή της Μαρίνας Λαμπράκη-Πλάκα, που στα 15 σταμάτησε το σχολείο και σώθηκε τελικά από τον έρωτα και την Τέχνη.
Είναι Νοέμβριος του 2007. Βρίσκομαι σε μια ξενάγηση μέσα στο Μουσείο Guggenheim στη Νέα Υόρκη, στον δεύτερο όροφο της υπέροχης σπείρας που αποτελεί σήμα κατατεθέν του μουσείου. Ακούω τον ξεναγό του μουσείου, όταν ξαφνικά μια φωνή γυναικεία, με γνώριμη χροιά, με άψογα αγγλικά αλλά προφορά προφανώς ξενική, διακόπτει τον ξεναγό. Αρχίζει να μιλάει για το έργο μπροστά μας -έναν Πικάσο-, να κάνει τις δικές της παρατηρήσεις, με την ομάδα των επισκεπτών να κοιτούν άφωνοι και κάπως μαγεμένοι αυτή την μελαχρινή, όχι ιδιαιτέρως ψηλή, απροσδιορίστου ηλικίας γυναίκα, με το καπέλο στα μαλλιά, μια τεράστια καρφίτσα με φτερά παγωνιού στο πέτο και γάντια στα χέρια. Ηταν η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα. Η αβύθιστη Μαρίνα του ελληνικού Πολιτισμού.
Αποθέωση και αμφισβήτηση, δόξα και πόλεμος
Ελάχιστοι γνώριζαν ποια ήταν αυτή η γυναίκα που με τόσες λεπτομέρειες, με ιστορικά στοιχεία, αλλά κυρίως με συναισθηματικές αναφορές μιλούσε για τα έργα της συλλογής Guggenheim. Οι Ελληνες φυσικά αναγνωρίσαμε τη Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, την από το 1992 διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης. Κυρίως ακαριαία «συναντήσαμε» αυτό το αδιαμφισβήτητο χάρισμα που είχε στις ομιλίες, στις περιγραφές, στη δημιουργία ιστοριών με τον μαγικό τρόπο που είχε ο Δεληβορριάς, που έχει ο Σταμπολίδης -μόνη γυναίκα αυτή αναμεσά τους. Αν εξαιρέσει κανείς την Ντόλλυ Γουλανδρή, ιδρύτρια του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, ελάχιστες γυναίκες είχαν τόση εξουσία και τόσο καθοριστική δράση στον χώρο του Πολιτισμού στην Ελλάδα, χωρίς να είναι οι ίδιες πολιτικοί. Η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, η ιστορική διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης που έφυγε από τη ζωή το πρωί της Δευτέρας του Αγίου Πνεύματος -παρά τη μάχη που έδωσαν οι γιατροί-, υπήρξε μια από αυτές τις γυναίκες.
Η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα ήταν μια από τις μορφές του χώρου του Πολιτισμού που αποθεώθηκε και ταυτόχρονα δέχθηκε διαρκείς, επίμονες προσπάθειες αποκαθήλωσης. Αμφισβητήθηκε, πέρασε θύελλες -ποιος λησμονεί την κλοπή του πίνακα του Πικάσο και του Μοντριάν-, μια ολόκληρη μυθολογία στήθηκε γύρω από το όνομά της. Κατόρθωσε όμως πάντα όχι απλώς να επιβιώνει, αλλά άοκνα, συστηματικά, επίμονα να προχωρά στην υλοποίηση των σχεδίων της και των στόχων που έβαζε.
Και αυτό από μόνο του -πέρα από τις διευθυντικές ικανότητες, τις γνώσεις της για την Ιστορία της Τέχνης, τη συγγραφική δεινότητα, το ταλέντο της στη διδασκαλία- αποτελεί ένα χάρισμα. Επί ακριβώς 30 χρόνια κατόρθωσε να παραμείνει στη θέση της, να ανανεώνουν τη θητεία της όλες οι κυβερνήσεις: ΝΔ, ΠΑΣΟΚ, ΣΥΡΙΖΑ -μάλιστα στην υπηρεσιακή κυβέρνηση της Βασιλικής Θάνου τον Αύγουστο του 2015 ήταν αναπληρώτρια υπουργός Πολιτισμού, διάδοχος του Νίκου Ξυδάκη, o οποίος την είχε υποδεχθεί τότε στην Μπουμπουλίνας κρατώντας μια ανθοδέσμη. Παράλληλα, κατόρθωνε να συγκεντρώνει τεράστιες χορηγίες από εταιρείες, προσωπικότητες και τα Ιδρύματα Ωνάση, Κωστόπουλος και Νιάρχος. Ηταν η αβύθιστη Μαρίνα του ελληνικού Πολιτισμού και αυτό εξόργιζε πολλούς, τους έκανε να χυδαιολογούν, χωρίς ποτέ η ίδια να τους απαντήσει.
Μοίραζε παντού σημειώματα, που έγραφε με φροντίδα η ίδια, συχνά με μικρά σκίτσα της επάνω. Αντί να σηκώσει το τηλέφωνο, προτιμούσε τη θέρμη και την προσωπική χροιά ενός γράμματος. Είχε άριστες σχέσεις με τους δημοσιογράφους και συχνά έκανε υπουργούς να σαστίσουν με το πώς έκλεβε την «παράσταση» και καθόριζε την ατζέντα. Δεν συγκρούστηκε ποτέ με μέσα ενημέρωσης, ακόμα και όταν δέχθηκε επιθέσεις, και ήταν πάντα έτοιμη την επόμενη ημέρα να απαντήσει στα αιτήματα και τις ερωτήσεις αυτών των μέσων για τις ανάγκες του επόμενου θέματος. Στρατηγική αλάνθαστη.
Στα 15 της, από τα θρανία, πωλήτρια και αγρότισσα
Υπήρξε πάντα μειλίχια και αεικίνητη στη δημόσια παρουσία της. Χαλυβδωμένη, όπως έλεγε ότι την έφτιαξε ο Κρητικός σιδηρουργός πατέρας της. Στο εργαστήριό του στο Αρκαλοχώρι, 30 χιλιόμετρα από το Ηράκλειο της Κρήτης, ήταν ο χώρος που αγαπούσε να στέκεται ως παιδί, το αμόνι του πατέρα της ήταν για αυτήν το πρώτο αντικείμενο σύγχρονης Τέχνης που αντίκρισε. Ηθελε να διαδεχθεί τον πατέρα της, να γίνει σιδηρουργός. Ταυτόχρονα περνούσε ώρες πολλές στα χωράφια, κάνοντας κάθε δυνατή αγροτική δουλειά, ενώ από τα 15 της χρόνια αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη μεγάλη της αγάπη, το σχολείο.
Τίποτα δεν ήταν γραμμικό και λογικό στη ζωή και την εξέλιξη της Μαρίνας Λαμπράκη-Πλάκα. Η ιστορική διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης και πανεπιστημιακή δασκάλα για λίγα χρόνια σταμάτησε το σχολείο και εργαζόταν στο παντοπωλείο που είχε ο θείος της στο χωριό. Ωσπου έφτασε εκεί, για να διδάξει στο νέο κοινοτικό γυμνάσιο του χωριού, ο φιλόλογος Δημήτρης Πλάκας. Μόλις δέκα χρόνια μεγαλύτερός της, όμορφος, ψηλός, με δεκάδες βιβλία και δίσκους κλασικής μουσικής μαζί του, αριστερός, λάτρης της Τέχνης. Αρχισε να της δίνει βιβλία, το φλερτ τους διαμορφώθηκε μέσα από τις σελίδες του Τολστόι και του Ντοστογιέφκσι. Ηταν 17 χρόνων η Μαρίνα Λαμπράκη όταν παντρεύτηκε τον Δημήτρη Πλάκα και αυτός της επέτρεψε να συνεχίσει το σχολείο. Ετσι, η μαθήτρια του 15 έγινε αριστούχος και οι σπουδές μονόδρομος για αυτήν. Ολες οι μαθήτριες ήταν ερωτευμένες μαζί του, καρδιοκατακτητής που είχε μάτια μόνο για τη Μαρίνα. Πέθανε νέος, στα 60 του χρόνια. Οταν πήγαινε στον τάφο του στη Σύρο, η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα έβρισκε πάντα φρέσκα λουλούδια -άγνωστο ποιοι ή ποιες εξακολουθούσαν να τον θαυμάζουν.
Ουδείς αμφισβητεί ότι δούλεψε στη ζωή της με λύσσα. Από τα χωράφια βρέθηκε στο σχολείο ξανά, στο τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών και μετά με υποτροφία στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης στο Παρίσι, όπου έφτασε στην απόκτηση διδακτορικού τίτλου. Η Μαρίνα, που ήθελε να γίνει σιδηρουργός και να πάρει τη δουλειά του πατέρα της, βρέθηκε να διδάσκει στην ΑΣΚΤ, να οργανώνει εκθέσεις, να διδάσκει σε πανεπιστήμια της Ελλάδας και του εξωτερικού. Να διοικεί τελικά από το 1992 ως το 2022 την Εθνική Πινακοθήκη. Συνειδητά δεν έκανε παιδί με τον Πλάκα. Δεν ξαναπαντρεύτηκε ποτέ: της είχε ζητήσει ο ίδιος λίγο πριν φύγει να μην ξαναπαντρευτεί. Η ίδια έλεγε ότι δεν ακολούθησε την επιθυμία του ακριβώς, απλώς ποτέ δεν μπόρεσε να ερωτευθεί άλλον άνδρα.
Πέθανε λίγες μέρες πριν από τη λήξη της θητείας της
Σε έναν μήνα, τον Ιούλιο, έληγε η θητεία της. Ο κύκλος τών 40 ετών. Με την ίδια να δηλώνει ότι από τη στιγμή που ολοκλήρωσε το μεγάλο της έργο, την κατασκευή και πλήρη λειτουργία της νέας Εθνικής Πινακοθήκης, δεν είχε λόγο να συνεχίσει. Οτι είχε έρθει η ώρα των νέων παιδιών, αν και δύσκολα θα αποχωριζόταν την Εθνική Πινακοθήκη.
Εξάλλου είχε μόλις αρχίσει να κλείνει αυτό που χαρακτήριζε τραύμα στη συνείδησή της. Είχε βρεθεί και επιστραφεί ο πίνακας του Πικάσο που είχε κλαπεί από την Εθνική Πινακοθήκη το 2012 -τα έτη που λήγουν στον αριθμό 2 ήταν καρμικά για την επαγγελματική της πορεία. Ο τελευταίος χρόνος της ζωής της, ο τελευταίος χρόνος της καριέρας της ήταν για την ίδια ένας χρόνος ένδοξος. Τον περασμένο Οκτώβριο ξενάγησε τον Εμανουέλ Μακρόν και τον Κυριάκο Μητσοτάκη στη μεγάλη έκθεση που οργανώθηκε στο Μουσείο του Λούβρου με τίτλο «Παρίσι-Αθήνα. Γέννηση της σύγχρονης Ελλάδας (1675-1919)». Τον Απρίλιο συμμετείχε στην εθνική αποστολή της Ελλάδας στην Μπιενάλε της Βενετίας ως εθνικός επίτροπος.
Σε δύο μέρες, την Τετάρτη, θα παρουσίαζε μια μεγάλη έκθεση, που θα ήταν και ίσως το κύκνειο άσμα της στην Εθνική Πινακοθήκη. Η έκθεση για τον Κωνσταντίνο Παρθένη και την ιδανική του Ελλάδα. Ως και την προηγούμενη Πέμπτη έστηνε έργα, υπέγραφε έγγραφα, συντόνιζε τις τελευταίες λεπτομέρειες. Το Σάββατο εισήχθη στο νοσοκομείο αιφνιδίως. Το πρωί της Δευτέρας έφυγε από τη ζωή, προκαλώντας ένα σοκ στον κόσμο των Τεχνών. Αλλά και στους πολίτες που επί 30 χρόνια σχημάτιζαν ιεροτελεστικά ουρές έξω από την Εθνική Πινακοθήκη για να μπουν και να δουν τη Συλλογή και τις εκθέσεις της. Να γνωρίσουν ξανά -από το 2021- το κτίριο και τις νέες δυνατότητές του.
Επί 41 χρόνια υπήρξε διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη ο Αγγελος Δεληβορριάς. Επί 30 χρόνια η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα. Πέθανε στα 83 της χρόνια, παραμένοντας διευθύντρια της Πινακοθήκης. Κάποια μυθιστορήματα δεν χάνουν τον ρυθμό και το στοιχείο της έκπληξης ως το τέλος.