Το θέατρο μπορεί να μιλήσει για τα πιο δύσκολα και επώδυνα θέματα και, μέσω της αναπαράστασης, να μας παρασύρει σ’ ένα γοητευτικό παιχνίδι ταυτίσεων, αντιπαραβολών και αντιπαραθέσεων με κάποιο/α από τα πρόσωπα μιας ιστορίας ή στην οικειοποίησης μίας δραματικής κατάστασης που δίνει ορίζοντα (δηλαδή χώρο πραγμάτευσης και διαχείρισης) στις δικές μας εμπειρίες. Αυτό κατορθώνει ο Φλοριάν Ζελέρ με τον «Πατέρα» ως προς ένα οικείο πια σε πολλούς πρόβλημα, την άνοια των ηλικιωμένων.
Οι σχετικές επιστημονικές μελέτες είναι αποκαρδιωτικές: το ένα τρίτο των ανθρώπων που ξεπερνούν την ηλικία των ογδόντα χρόνων θα νοσήσει από Αλτσχάιμερ, νόσο υπεύθυνη για το 70%-80% των περιπτώσεων άνοιας.
Η συσσώρευση στον εγκέφαλο δύο παθολογικών πρωτεϊνών, του β-αμυλοειδούς και της πρωτεΐνης T, σαν σκουπίδια που ο οργανισμός δεν μπορεί να απομακρύνει, «καταλαμβάνουν» τον εγκέφαλο με συνέπεια την απώλεια (αρχικά της βραχυπρόθεσμης) μνήμης, την σύγχυση ως προς τον χρόνο και τον χώρο, την αδυναμία προσανατολισμού και προγραμματισμού, την επιθετικότητα προς τα πρόσωπα του στενού περιβάλλοντος, τάσεις φυγής κ.ά. Παρότι υπάρχει ένας κοινός παρονομαστής συμπτωμάτων, δεν εξελίσσεται σ’ όλους τους ασθενείς με τον ίδιο τρόπο.
Η ειρωνεία της άνοιας ως πρόβλημα της μακροζωίας
Υπάρχει ένα στοιχείο που καθιστά την άνοια κάτι σαν παιχνίδι ενός χαιρέκακου Θεού που ναι μεν χαρίζει μακροζωία στους ανθρώπους, για να ακυρώσει το «δώρο» του με τον πλέον εξευτελιστικό τρόπο, τη σταδιακή άρση των στοιχείων που κάνουν τον άνθρωπο τον ευφυέστερο πλάσμα στον κόσμο. Δεν είναι απλώς ότι οι άνθρωποι ξεμωραίνονται, τα μωρά τουλάχιστον αναγνωρίζουν τους ανθρώπους που τα αγαπούν και τα φροντίζουν. Οι ηλικιωμένοι με άνοια σιγά σιγά αδυνατούν να αναγνωρίσουν ακόμα και τα πιο αγαπημένα τους πρόσωπα. Και κει πια το πρόβλημα δεν αφορά μόνο τους ίδιους τους ασθενείς αλλά και τους οικείους τους, που καλούνται να αντιμετωπίσουν την τραγική κατάσταση να μην τους αναγνωρίζει η ίδια η μητέρα ή ο πατέρας τους.
Το δεύτερο πολύ ενδιαφέρον στοιχείο που φωτίζει το Αλτσχάιμερ αφορά την μνήμη σε οντολογική και ταυτοτική βάση. Ο καθένας από μας είναι η βιογραφία του, η ιστορία του. Βιολογικά μπορεί να μην διαφέρουμε πολύ αλλά «ιστορικά», αν δούμε την διαδρομή της ζωής μας ως αφήγηση, καθένας μας είναι μοναδικός.
Είναι αυτό που έγραψε ο σημαντικός νευρολόγος Όλιβερ Σακς: «Για να είμαστε ο εαυτός μας, πρέπει να έχουμε τον εαυτό μας, να τον κατέχουμε και, αν χρειαστεί, να μπορούμε να επανακτήσουμε τον εαυτό μας, την ιστορία της ζωής μας. Είμαστε υποχρεωμένοι να συγκεντρώνουμε τον εαυτό μας, να αναθυμόμαστε την εσωτερική πλοκή, την αφήγηση του εαυτού μας. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη μιαν τέτοια αφήγηση, μία συνεχή εσωτερική αφήγηση για να διατηρεί την ταυτότητά του, το Εγώ του» («O άνθρωπος που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο», εκδ. Άγρα, 2011).
Ο «Πατέρας» στο Σύγχρονο Θέατρο
Για το πλέγμα όλων αυτών των ζητημάτων μιλάει με δραματουργικά ευφυή τρόπο ο Γάλλος Φλοριάν Ζελέρ (γεν. 1979) στο έργο του «Ο Πατέρας» (2012) που παρουσιάζει η Ελένη Σκότη στο Σύγχρονο Θέατρο – είναι η δεύτερη παράσταση του έργου στην Αθήνα αφού πρώτη φορά το ανέβασε ο Σταμάτης Φασουλής τη σεζόν 2015-6 στο θέατρο Χορν.
Ο Γάλλος συγγραφέας δεν ακολουθεί τον εύκολο δρόμο, να γράψει δηλαδή ένα συμβατικό δράμα για το πώς ένας πατέρας που πάσχει από Αλτσχάιμερ δοκιμάζει τις αντοχές της οικογένειάς του. Αντιθέτως στρέφει τον φακό στον ίδιο τον πατέρα, έναν καλοστεκούμενο ογδοντάρη, που αρχίζει να διαπιστώνει ότι χάνει την αίσθηση της πραγματικότητας, ότι δεν θυμάται ή/και μπερδεύει πρόσωπα και καταστάσεις. Τον παρακολουθούμε σε μία σειρά επεισοδίων αόριστης χρονικής διάρκειας, κάθε ένα εκ των οποίων αφορά τις συνέπειες του σταδιακού εκφυλισμού της νοητικής ικανότητάς του σε σχέση με την κόρη του, τον άνδρα της και την γυναίκα που τον φροντίζει. Όσο προχωρούν οι 15 σκηνές του έργου, ο Πατέρας χάνει την ταυτότητά του, χάνει την σχέση με τα στενά του πρόσωπα, την θέση της Ανν, της κόρης του, παίρνει μία Γυναίκα που τον φροντίζει.
Η συγγραφική πανουργία του Ζελέρ φαίνεται στον τρόπο που εκμεταλλεύεται την βασική σύμβαση του ρεαλιστικού θεάτρου, τον λεγόμενο (αόρατο) «τέταρτο τοίχο» που επιτρέπει στο κοινό να κοιτάξει τι συμβαίνει πίσω από τις κλειστές πόρτες, στο εσωτερικού του οίκου. Μέσω της διανοητικής σύγχυσης του πρωταγωνιστή ακυρώνει τον ρεαλισμό και μας οδηγεί σ’ ένα θέατρο της ψευδαίσθησης, του παράλογου, όπου τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται. Οι θεατές καλούνται αφενός να συνδέσουν τα στοιχεία/πρόσωπα της ιστορίας, αφετέρου να μπουν στην θέση του Πατέρα, να νιώσουν την αγωνία του μαζί και το αδιέξοδο της κόρης (τον πόνο της απώλειας του αγαπημένου πατέρα της πολύ προτού αυτός πεθάνει). Και να σκεφτούν για την δική τους ζωή, το δικό τους μέλλον.
Να το στοίχημα του έργου του Ζελέρ και της παράστασης της Ελένης Σκότη στο Σύγχρονο Θέατρο: να επιβεβαιώσουμε την ζωή, να μάθουμε να ζούμε με γενναιοδωρία και ταπεινότητα ως «επιζώντες σε αναστολή» (Ζακ Ντεριντά, «Μαθαίνοντας να ζεις εν τέλει», εκδ. Άγρα 2006). Και μην σκεφτείτε ότι πρόκειται για έργο που προκαλεί θλίψη. Το παράλογο είναι κατά βάθος κωμικό.
Ακολουθώντας με συνέπεια και αφοσίωση τον δρόμο που έχει χαράξει προ αρκετών χρόνων, η Ελένη Σκότη υπηρετεί ένα Θέατρο ουσίας, που δεν επιδιώκει να εντυπωσιάζει με ανούσια ευρήματα και φανταχτερές σκηνοθετικές λύσεις αλλά με παραστάσεις συνόλου και ερμηνειών. Υπηρετεί το Θέατρο των ηθοποιών και όχι του σκηνοθέτη για να μοιραστεί μέσα απ’ αυτούς, μαζί τους, ιστορίες που έχουμε ανάγκη να ακούσουμε και να νιώσουμε - σαν βακτηρίες του ζην.
Ο «Πατέρας» στο Σύγχρονο Θέατρο είναι μια παράσταση που αξίζει να δει κανείς τόσο για το θέμα και την διαχειρίσή του, όσο και για τις ερμηνείες των ηθοποιών, του Αλέξανδρου Κωχ, της Λίλης Τσεσματζόγλου, του Κωνσταντίνου Σειραδάκη, της Καλλιόπης Παναγιωτίδου και βέβαια της Ιωάννας Παππά, που όσο μεγαλώνει τόσο καλύτερη ηθοποιός γίνεται. Η τελευταία πρότασή μου, φυσικά, ανήκει δικαιωματικά στον Περικλή Μουστάκη (που επιστρέφει ένα χαμένο εν πολλοίς χαρακτηριστικό στην συντεχνία των ηθοποιών, την πνευματικότητα) για την έξοχη, βαθιά συγκινητική, ερμηνεία του.
ΥΓ: (Ας μου επιτραπεί να αφιερώσω αυτό το κείμενο στον καλύτερο μπαμπά του κόσμου, στον πατέρα μου. Δεν πάσχει από άνοια αλλά μέρα την μέρα μοιάζει ολοένα και περισσότερο με παιδί που χρειάζεται την αγάπη και την φροντίδα μου και τόσο περισσότερο πονώ στην σκέψη ότι μια μέρα θα τον χάσω…)
Η ταυτότητα της παράστασης
Σύγχρονο Θέατρο
«Ο Πατέρας» του Φλοριάν Ζελέρ
Μετάφραση: Γιώργος Χατζηνικολάου
Σκηνοθεσία: Ελένη Σκότη
Σκηνικά: Γιώργος Χατζηνικολάου
Μουσική: Σταύρος Γασπαράτος
Παίζουν: Περικλής Μουστάκης, Ιωάννα Παππά, Αλέξανδρος Κωχ, Λίλη Τσεσματζόγλου, Κωνσταντίνος Σειραδάκης, Καλλιόπη Παναγιωτίδου
