Είναι η καλύτερη μέχρι σήμερα παράσταση της Έφης Μπίρμπα και του Άρη Σερβετάλη, η «Καρδιά του Σκύλου» (1925), η μεταφορά της νουβέλας του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ στη σκηνή του Θεάτρου Κιβωτός.
Μένοντας σταθεροί στην επιλογή τους να παρουσιάζουν σημαντικά έργα του θεάτρου και της λογοτεχνίας (τον «Σωσία» το 2015, τον «Ριχάρδο Β΄» το 2017, τον «Δον Κιχώτη» το 2018, «Το Όνειρο ενός Γελοίου» το 2022, τα «Βατράχια» το 2023) κατορθώνουν μία καθόλα αξιοπρόσεκτη σκηνική πρόταση.
Πόσο γρήγορα το μεγάλο σοσιαλιστικό πείραμα, της αλλαγής των δομών και των μηχανισμών της κοινωνίας και του κράτους στην κατεύθυνση της ισότητας και της δικαιοσύνης, του πλούτου και της ευημερίας για όλους, έχασε το λαμπερό κόκκινοχρώμα του! Πόσο γρήγορα, λίγα μόνο χρόνια μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, οι συγγραφείς αντιλήφθηκαν τις στρεβλώσεις που θα οδηγούσαν στις μεγάλες διώξεις της δεκαετίας του 1930! ΟΓιεβγκένι Ζαμιάτιν έγραψε το περίφημο «Εμείς» το 1921 για να μιλήσει για την παράνοια ενός παντοδύναμου, αυταρχικού Μονοκράτους που δομείται βάσει μαθηματικών υπολογισμών και εξισώσεων, με πολίτες που δεν έχουν όνομα αλλά ονοματίζονται με αριθμούς. Το εξέδωσε το 1924 στην Νέα Υόρκη για να υπερπηδήσει το εμπόδιο της σοβιετικής λογοκρισίας. Το 1927 έπεσε οριστικά σε δυσμένεια από το καθεστώς του Στάλιν.
Το 1928 ο Νικολάι Έρντμαν γράφει τον «Αυτόχειρα» που επρόκειτο να ανεβάσει ο σπουδαίος σκηνοθέτης Μέγιερχολντ. Ούτε ο Μέγιερχολντ μπόρεσε να ξεπεράσει την άρνηση της λογοκρισίας, ούτε το θέατρο Βαχτάνγκοφ τα κατάφερε. Ο Στανισλάφσκι, με την υποστήριξη του Γκόρκι, πήρε την ποθητή άδεια από τον Στάλιν, η οποία ανακλήθηκε την παραμονή της πρεμιέρας.
Εν τω μεταξύ, το 1925 ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, που είχε σπουδάσει και εργαστεί ως γιατρός, γράφει το 1925 την «Καρδιά σκύλου». Κεντρικός ήρωας είναι ο καθηγητής Πρεομπραζένσκι ο οποίος μαζί με τον βοηθό του δρ. Μπορμεντάλ, επιχειρούν ένα ιατρικό πείραμα: να μεταμοσχεύσουν στον αδέσποτο σκύλο Σάρικ την υπόφυση και τους όρχεις ενός νεαρού κακοποιού. Ο σκύλος παίρνει μορφή ανθρώπινη αλλά είναι ανεπίδεκτος της εκπαίδευσης και της αγωγής που θα του επέτρεπαν να ενταχθεί αρμονικά στην κοινωνία. Η σάτιρα του Μπουλγκάκοφ ενάντια στην επιχειρούμενη «αναμόρφωση» των πολιτών σύμφωνα με τις αρχές και τις «αξίες» της σοβιετικής επανάστασης, είχε άμεσες συνέπειες: εκπρόσωποι των μυστικών υπηρεσιών έκαναν έφοδο στο σπίτι του για έρευνα το 1926, οι πιέσεις που δέχονταν ήταν ασφυκτικές ώσπου το 1930 απαγορεύτηκε να ανεβαίνουν τα θεατρικά έργα του και να τυπώνεταιό,τι έγραφε.
Οι επιστολές που έγραψε στον Στάλιν με την ελπίδα ότι θα έπαιρνε την πολυπόθητη άδεια να φύγει/ζήσειστο εξωτερικό («Επιστολές στον Στάλιν», εκδ. Άγρα, 2020) δεν βρήκαν ανταπόκριση. Σε μία απ’ αυτές έγραφε ότι όταν το παρόν είναι «πολύ ζωντανό, πολύ θορυβώδες, πολύ ενοχλητικό» (Γκόγκολ), ο συγγραφέας οδηγείται φυσικώ τω τρόπω στην σάτιρα. Πρότυπο και παράδειγμα όλων των σημαντικών συγγραφέων και δημιουργών της εποχήςπου διώχθηκαν ανελέητα, δεν ήταν άλλος από τον μέγα σατιρικό Νικολάι Γκόγκολ.
«Καρδιά σκύλου» ή ύβρις του ανθρώπου στη φύση
Στην «Καρδιά Σκύλου» (εκδ. Αντίποδες 2014) η πολιτική διάσταση είναι σαφής και καθοριστική στην ερμηνεία του: εν προκειμένω «σκύλος» είναι κάθε πολίτης που αρνείται να ενταχθεί στις κανονιστικές νόρμες, αυτός που δεν φοβάται να επισημάνει αυταρχικές στρεβλώσεις που οι περισσότεροι κάνουν πως δεν βλέπουν για να έχουν την ησυχία τους.«Σκύλοι» είναι οι συγγραφείς που παραδέχεται ο Ζαμιάτιν («Η αληθινή λογοτεχνία δεν γράφεται από επιμελείς και αξιόπιστους αξιωματούχους, αλλά από τρελούς, ερημίτες, αιρετικούς, ονειροπόλους, επαναστάτες και σκεπτικιστές»). «Σκύλοι» είναι συγγραφείς και καλλιτέχνες που αντιμετωπίζουν την σάτιρα ως όπλο και απόδειξη της δημοκρατίας, όλοι αυτοί που πρέπει να χάσουν την ζωική, την ζωώδη,αλήθειά τους, να «ευνουχιστούν» και να εκπαιδευτούν ώστε να γίνουν υπηρέτες και υμνητές του καθεστώτος. Ο φόβος, οι κακουχίες, το ένστικτο της επιβίωσης μπορούν να οδηγήσουν σε τερατικέςαλλοιώσεις της προσωπικότητας. Κι αν κάποιοι επιμένουν να αντιστέκονται και να ενοχλούν με τηνστάση τους τόσο αυτούς που εξουσιάζουν, όσο και τους πειθήνιους υποτακτικούς τους, μία λύση υπάρχει: να εξαφανιστούν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο.
Αλλά όπως συμβαίνει μ’ όλα τα σπουδαία έργα τέχνης, οι ερμηνείες της «Καρδιάς Σκύλου» πολλαπλασιάζονται καθώς οι εποχές αλλάζουν. Και στις αρχές του 20ου αιώνα γίνονταν μελέτες και πειράματα ευγονικής αλλά σήμερα τα άλματα της επιστήμης και της τεχνολογίας είναι τέτοια, και συμβαίνουν σε κλειστά εργαστήρια και με προφυλάξεις άκρως εμπιστευτικών επιχειρήσεων, που προκαλούν ένα είδος μεταφυσικής αγωνίας στους πολίτες. Διαβάζουμε για 3d εκτυπώσεις εγκεφάλων, cyborgs, τεχνητή νοημοσύνη, ρομπότ με ιδιότητες πολύ ανώτερες των εγκεφάλων που τα δημιουργήσαν, μηχανές με «αισθήματα», και προσπαθούμε να καταλάβουμε τι απ’ όλα αυτά είναι για το καλό των ανθρώπων και του πλανήτη.
Κάποιοι θεατές της παράστασης μπορεί να συνδέσουν την «Καρδιά Σκύλου» με την ταινία «Poor Things» του Γιώργου Λάνθιμου, όπου μεταμοσχεύεται εγκέφαλος βρέφους σε μια νεαρή γυναίκα. Η κοινωνική εκπαίδευση της ΜπέλαςΜπάξτερ είναι περιπετειώδης, ειδικά ως προς την σεξουαλική συμπεριφορά της (στοιχείο που κάποιοι συνέδεσαν με παιδόφιλες «παρεξηγήσεις»), ώστε να φανεί ότι πολλά χαρακτηριστικά μας είναι όντως κοινωνικές κατασκευές. Η πολιτική διάσταση του θέματος, ωστόσο, χάθηκε στη έξοχη κινηματογραφική γλώσσα του Λάνθιμου.
Κοινό στοιχείο και στην «Καρδιά Σκύλου» και στο «Poor Things» είναι ο επιστήμων ως υβριστής δημιουργός, που επιχειρεί το πείραμα ακόμη κι όταν δεν μπορεί να προβλέψει όλες τις συνέπειές του. Και το δημιούργημά του, «άνθρωπος προκύψας κατά την διάρκεια εργαστηριακού πειράματος», ένας καταλύτης για την μελέτη της ανθρώπινης εξέλιξης και του «πολιτισμού». Αλλά στο έργο του Μπουλγκάκοφ οι πολιτικές αναφορές είναι καίριες γιατί ο υβριστής δημιουργός είναι κι αυτός εξαρτημένος από την βούληση του Κόμματος και από δημόσιους υπαλλήλους που εκδικητικά θέλουν να εξισώσουν τον λαμπρό επιστημονικό μυαλό με τους κρατικοδιαίτους προλετάριους. Ειδικά σήμερατα ζητήματα του έργου αποκτούν ανανεωμένο ενδφιαφέρον στο πλαίσιο του του προβληματισμού που εγείρουν οι νέοι αυταρχισμοί των υποστηρικτών της πολιτικής ορθότητας.
Η «Καρδιά του Σκύλου»: η παράσταση στο θέατρο Κιβωτός
Αλλά ως γνωστόν τα νοήματα και τα μηνύματα κάθε βιβλίου και κάθε παράστασης αποκαλύπτονται στους αναγνώστες/θεατές σύμφωνα και με τις τους προσλαμβάνουσες και ευαισθησίες τους. Πέραν αυτών υπάρχει αυτή καθαυτή η σκηνική πράξη που κρίνεται με τους δικούς της όρους και ομολογώ ότι η παράσταση της Έφης Μπίρμπα είναι εξαιρετική στο σύνολο και στα σημεία της. Έχοντας διασκευάσει η ίδια (μαζί με τον Άρη Σερβετάλη) τη νουβέλα σε σκηνικό κείμενο και καθώς ανέλαβε και τη σκηνογραφία και τα κοστούμια, διαμόρφωσε έναν αισθητικά συμπαγή κόσμο που δεν άμβλυνε αλλά ανέδειξε την συγκρουσιακή δυναμική της «Καρδιάς του Σκύλου».
Η αρχική διαμόρφωση του σκηνικού είναι χωρισμένη στα δύο. Αριστερά είναι το ιατρείο/χειρουργείο, βαμμένο σε έντονο μπλε χρώμα που φωτίζει τα ιατρικά αντικείμενα από χρώμιο και δη την σχεδιαστικά έξοχη καρέκλα/χειρουργικό κρεβάτι. Δεξιά, με μπεζ και φαιά χρώματα, και ζεστούς φωτισμούς το σαλόνι/τραπεζάρια του διαμερίσματος του καθηγητή. Στην πορεία της ιστορίας, καθώς ο σκύλος γίνεται «άνθρωπος» και οι εξισωτικές πρακτικές του καθεστώτος επιβάλλονται αυταρχικά, ο ένας χώρος εισβάλλει στον άλλον και το κοινό παρατηρεί πώς ο ένας επηρεάζει, αλλάζει, μετακινεί τον άλλο. Τα βίντεο (κινηματογράφηση, video projection, VFX) του Γρηγόρη Πανόπουλου συμπληρώνουν εξαίρετα τη σκηνική δράση, εμπλουτίζοντας την όψη και τις οπτικές. Οι καναπέδες Louis XV και τα καλαίσθητα, σαν βικτωριανής εποχής, κοστούμια των γυναικών ισορροπούν θαυμάσια με τα μικρόφωνα και την σκληρότητα εικόνων από το μέλλον.
Δεν μπορώ να φανταστώ ηθοποιό που θα μπορούσε να ερμηνεύσει καλύτερα τον ρόλο του σκύλου-ανθρώπου από τον Άρη Σερβατάλη. Είναι ένας περφόρμερ που μπορεί να ερμηνεύσει οτιδήποτε του ζητηθεί, καθόλα πολύτιμος για τις σύγχρονες, ελεύθερες και ανοιχτές συμβάσεων παραστατικές προτάσεις. Αν κάτι θα βοηθούσε πολύ τις μελλοντικές του ερμηνείες, είναι η άσκηση και ο εμπλουτισμός των φωνητικών του δυνατοτήτων.
Καθώς υπάρχουν πολλές εναλλαγές και μεταβολές στην εξέλιξη της παράστασης, περίμενα περισσότερες ερμηνευτικές διακυμάνσεις από τον Αντώνη Μυριαγκό, που ερμηνεύει τον καθηγητή σαν αφηγητής όχι σαν βασικό πρόσωπο της ιστορίας.
Η Ηλέκτρα Νικολούζου, η Χαρά-Μάτα Γιαννάτουκαι η Αλεξάνδρα Καζάζου, αποτελούν ένα έξοχο τρίο, ο Μιχάλης Θεοφάνους κρατάει στιβαρά (σαν μορφή από παράσταση χοροθεάτρου) τον ρόλο του βοηθού του καθηγητή.
Ο καθηγητής Πρεομπραζένσκι αγαπάει την όπερα και την συμφωνική μουσική και το σάουντρακ της παράστασης περιλάμβανε υπέροχες άριες καιμουσικές που έδεναν (με) τις επί σκηνής δράσεις.
Είναι μία ωραία παράσταση η «Καρδιά του Σκύλου» της Έφης Μπίρμπα και του Άρη Σερβατάλη, πουδείχνει ότι όταν οι καλλιτέχνες έχουν ορίσει με σοβαρότητα και καθαρότητα τα ζητήματα που τους ενδιαφέρουν, και πασχίζουν να βρουν την κατάλληλη κάθε φορά γλώσσα για να μιλήσουν γι’ αυτά, η ανταμοιβή είναι βεβαία. Και για τους δημιουργούς και για το κοινό.
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ
"Η καρδιά του σκύλου” του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ
Σκηνοθεσία-Δραματουργία-Σκηνογραφία: Έφη Μπίρμπα
Διασκευή: Έφη Μπίρμπα, Άρης Σερβετάλης
Μουσική σύνθεση-επιμέλεια ήχου: Vangelino Currentzis
Σχεδιασμός φωτισμού: Σάκης Μπιρμπίλης
Σχεδιασμός κοστουμιών: Έφη Μπίρμπα, Βασιλεία Ροζάνα
Επιμέλεια κίνησης: Μιχάλης Θεοφάνους
Κινηματογράφηση, video projection, VFX:Γρηγόρης Πανόπουλος
Ερμηνεύουν: Άρης Σερβετάλης, Αντώνης Μυριαγκός, Ηλέκτρα Νικολούζου, Μιχάλης Θεοφάνους, Χαρά-Μάτα Γιαννάτου, Αλεξάνδρα Καζάζου, Σπύρος Δέτσικας.
Θέατρο Κιβωτός, Πειραιώς 115, Αθήνα
Τηλέφωνο: 21034 27 426