«Σχέδιο Μάρσαλ- a path of perspectives».
Παρά πολλές ιστορικές πληροφορίες, άνιση ως προς τα συστατικά της δραματουργία, διδακτισμός και μία «προσωπική» λίστα ερωτημάτων προς τους θεατές (με διάθεση κριτικής αφύπνισης αλλά και θετικής αποτίμησης ακόμα και των αρνητικών συνεπειών από συγκεκριμένες πολιτικές επιλογές), χαρακτηρίζουν την παράσταση της Νατάσας Τριανταφύλλη «Σχέδιο Μάρσαλ- a path of perspectives» (Φεστιβάλ Αθηνών, Πειραιώς 260).
Ως μάθημα Ιστορίας μπορεί υπό όρους να χαρακτηριστεί έως και διαφωτιστικό αλλά ως παράσταση το αποτέλεσμα ήταν καθόλα προβληματικό.
Η σχέση του Θεάτρου με την Iστορία ως ανεξάντλητη πηγή εμπειριών και γνώσης, είναι μακρά κι ευλογημένη. Από την αρχαία «Μιλήτου Άλωσις» και τον κοινωνικο-πολιτικό σχολιασμό της αριστοφανικής κωμωδίας, τα ιστορικά δράματα του Σαίξπηρ και αργότερα των Ρομαντικών έως διαφορετικές σκηνικές μορφές του 20ού και τον 21ου αι. (θέατρο-ντοκουμέντο, devised θέατρο και μεταμοντερνιστικές συρραφές διαφορετικών κειμένων και υλικών, παράσταση-διάλεξη κ.ά.), η Ιστορία τροφοδότησε πολλαπλώς την σκηνική τέχνη.
Δεν πρόκειται ωστόσο για εύκολη σχέση. Ένα πρόσφατο παράδειγμα, το έργο του Τόνι Κούσνερ «Ένα σπίτι φωτεινό σαν μέρα» που παρουσίασε το Εθνικό Θέατρο σε σκηνοθεσία Γιάννη Μόσχου, το επιβεβαιώνει. Η παράθεση γνωστών στοιχείων για εποχή της ανόδου του Χίτλερ και των Ναζί από το 1932 έως την έναρξη του Β΄ Π. Π. μέσα από μία προσχηματική υπόθεση, είχε περιορισμένο ενδιαφέρον για το ενήλικο κοινό.
Στην παράσταση «Σχέδιο Μάρσαλ - a path of perspectives» η Νατάσα Τριανταφύλλη εστιάζει σε ένα όχι και τόσο γνωστό κεφάλαιο της ελληνικής ιστορίας του 20ού αι., την ένταξη της Ελλάδας στο πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας με το οποίο οι ΗΠΑ συνέβαλαν μετά τον πόλεμο στην ανασυγκρότηση 16 ευρωπαϊκών χωρών που επλήγησαν βαριά. Στο πλαίσιο του Σχεδίου Μάρσαλ (1948-1952) στην Ελλάδα διοχετεύθηκαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο περί τα 900 εκατομμύρια δολάρια, ένα τεράστιο ποσό που βοήθησε την ρημαγμένη χώρα να μπει ξανά σε λειτουργία.
Πράγματι έγιναν πολλά με τα χρήματα και την τεχνογνωσία που προσέφερε το Σχέδιο Μάρσαλ και η Αμερικανική Αποστολή: εισήχθησαν ρούχα και τρόφιμα, έγιναν εκτενή έργα οδοποιίας, αποκατάστασης και επέκτασης του σιδηροδρομικού δικτύου, λιμάνια και αεροδρόμια επισκευάστηκαν ή κατασκευάστηκαν, όπως και φράγματα και εργοστάσια για την αξιοποίηση του λιγνίτη και την ηλεκτροδότηση της χώρας (ΔΕΗ), ιδρύθηκαν ο ΟΤΕ και ο ΕΟΤ, εκσυγχρονίστηκε η γεωργική παραγωγή.
Ωστόσο οι ειδικοί και εμπειρογνώμονες της Αμερικανικής Αποστολής, η «άτυπη κυβέρνηση» που καθοδηγούσε και νομοθετικά τις ελληνικές κυβερνήσεις, δεν μπόρεσε να εξυγιάνει το βαθιά διεφθαρμένο πολιτικό σύστημα. Ούτε να εμποδίσει την οικονομική ελίτ να μην εκμεταλλευθεί προς ίδιον όφελος τα δάνεια που δόθηκαν για επενδύσεις και ανάπτυξη της χώρας. Ούτε βεβαίως να οργανώσει ένα σοβαρό σύστημα φορολόγησης και είσπραξης τον φόρων.
Φυσικά, τα στοιχεία που η Δήμητρα Μητροπούλου και η Νατάσα Τριανταφύλλη επέλεξαν να ενταχθούν στο σκηνικό κείμενο για να φωτίσουν το θέμα, διαμορφώνουν εκ των πραγμάτων μία ερμηνευτική πρόταση. Κι αυτό αποτελεί ένα βασικό σημείο προβληματισμού ως προς την δεοντολογία του εγχειρήματος: οι θεατές του Φεστιβάλ πηγαίνουν στο θέατρο ανοιχτοί και με εμπιστοσύνη στους καλλιτέχνες. Μπορεί να μην ξέρουν όλοι τι συνέβη την περίοδο 1947-1952 ούτε τις συνέπειές της στις επόμενες φάσεις της ελληνικής Ιστορίας. Οπότε τι μπορεί να συμπεράνουν απ’ αυτήν την παράσταση που αφήνει εκτός σκηνικής αφήγησης τα μεγάλα πολιτικά και οικονομικά προβλήματα της μετεμφυλιακής Ελλάδας; Μαθαίνει για το «οικονομικό θαύμα» που προκάλεσε το Σχέδιο Μάρσαλ αλλά σχεδόν τίποτα για την ταραγμένη πολιτική κατάσταση, για το βαθύ τραύμα του διχασμού στο σώμα της κοινωνίας, για τα αίτια και τις συνέπειες της βίαιης αστικοποίησης. Επιπλέον ούτε καν τίθεται, έστω ως παράδοξο, το γεγονός ότι παρά το «οικονομικό θαύμα», οι Έλληνες εγκατέλειπαν μαζικά την χώρα για να φτιάξουν την ζωή τους στην Ευρώπη, στην Αμερική και την Αυστραλία. Ο Στάθης Καλύβας, καθηγητής πολιτικής επιστήμης που συνέβαλε καίρια στην διαμόρφωση του σκηνικού κειμένου, γράφει στο σχετικό κεφάλαιο του βιβλίου του «Καταστροφές και Θρίαμβοι / Οι 7 κύκλοι της σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας (εκδ. Παπαδόπουλος) ότι από το 1960 έως το 1966 μετανάστευσαν 600.000 Έλληνες. Κάτι δεν πρέπει να σημαίνει το ότι στην φάση της ανοικοδόμησης και της μεγάλης ανάπτυξής της, η χώρα έχασε ένα τόσο μεγάλο μέρος του εργατικού δυναμικού της; Γιατί αποσιωπάται στην παράσταση;
Προχωρώντας σε νέα πεδία, στη συνάντηση τέχνης και επιστήμης, η Νατάσα Τριανταφύλλη μάλλον γοητεύθηκε περισσότερο από όσο έπρεπε από την ανάγνωση ιστορικών μελετών και τις συζητήσεις με τους σοβαρούς ιστορικούς που συμβουλεύτηκε. Γιατί εκτός από τις αντιρρήσεις για την επιχειρούμενη ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων, το μεγάλο πρόβλημα της παράστασης είναι ότι απέτυχε να αναδείξει με θεατρικούς όρους την Ιστορία ως ενδιαφέρον υλικό σκηνικής αφήγησης.
Σχέδιο Μάρσαλ στο Φεστιβάλ Αθηνών
Τα είκοσι πρώτα λεπτά της παράστασης αφιερώνονται στην τριετία από την απελευθέρωση, το φθινόπωρο του 1944, έως το Δόγμα Τρούμαν (20.1.1947) και την ένταξη της Ελλάδας στο σχέδιο Μάρσαλ.
Στην συνέχεια υπάρχει το κεφάλαιο για τον Πολ Πόρτερ, ο οποίος έφτασε το 1947 ως επικεφαλής της Αμερικανικής Βοήθειας για να μελετήσει τα χαρακτηριστικά της χώρας. Οι παρατηρήσεις του στην Έκθεση του και στα ημερολόγιά του είναι καίριες αλλά στην παράσταση τα αποσπάσματα που επιλέχθηκαν αποδίδουν ελλειπώς την ακριβοδίκαιη κριτική του για τους ανίκανους πολιτικούς και τους διεφθαρμένους επιχειρηματίες.
Το πιο ενδιαφέρον σκηνικά μέρος είναι αυτό που αρθρώνεται πάνω στον «ιδρυτικό» λόγο του Μάρσαλ για το Σχέδιό του στο Χάρβαρντ. Στην βιντεο-οθόνη εμφανίζεται ο Χρήστος Λούλης ως Μάρσαλ. Ο λόγος που εκφωνεί στην αγγλική χωρίζεται σε κομμάτια και πάνω τους δομείται το κεντρικό μέρος της παράστασης όπου παρατίθενται πάρα πολλές πληροφορίες για τα καλά που υλοποιήθηκαν λόγω και μέσω του Σχεδίου Μάρσαλ. Για την οικονομική βοήθεια ως μοχλό παρέμβασης στην πολιτική ζωή της χώρας τουλάχιστον μέχρι και την Δικτατορία, δεν γίνεται κάποια αναφορά.
Σε τρία τουλάχιστον σημεία γίνεται παρενθετική αναφορά στο «Λεωφορείον ο Πόθος», που ανέβηκε το 1947 στην Νέα Υόρκη και πολύ σύντομα, το 1949, στο Θέατρο Τέχνης από τον Κάρολο Κουν, με την μουσική του Χατζιδάκι. Δεν ξέρω πόσο αυτό το μικρής εμβέλειας καλλιτεχνικό γεγονός (τουλάχιστον ως προς το περιβάλλον από το οποίο προέκυψε), έχει κάποιο ιδιαίτερο βάρος.
Τέλος πάντως, αφού οι θεατές έχουν εξαντληθεί από την παράθεση τόσο πολλών πληροφοριών, ακόμη για τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες που ωφελήθηκαν από το Σχέδιο Μάρσαλ, αλλά και για την Τσεχοσλοβακία που ενώ ήθελε να ενταχθεί, βρέθηκε τελικά στο ανατολικό μπλοκ, ξεκινά το τρίτο, πιο ενδοσκοπικό μέρος της παράστασης. Εδώ οι συντελεστές της παράστασης θα μεταφέρουν την πίστη τους ότι δεν υπάρχει μονάχα ένας δρόμος, ότι θα μπορούσαν να γίνουν αλλιώς τα πράγματα και η εξέλιξη της χώρας μας να ήταν διαφορετική. Ακόμα ότι η αναμονή μπορεί να είναι υπέροχη γιατί «Αναμένω σημαίνει προετοιμάζομαι και εγκαταλείπω πρώτη τα ερείπια» και ότι «στα συντρίμμια ανθίζει η γνώση».
Επιπλέον μια σειρά ερωτήσεων καλούν τους θεατές να δουν πού βρίσκονται όχι μόνο ως προς τις ιστορικές τους γνώσεις (τύπου «Πιστεύεις ότι Επανάσταση του 1821 ήταν υπόθεση ηρωισμού των Ελλήνων ή ηρωισμού και παρέμβασης ξένων κρατών;) αλλά και ως προς την σύνολη στάση τους στη ζωή (τύπου «Είσαι του αυτεξούσιου ή της αλληλεπίδρασης;» και «Αν είχες να διαλέξεις ανάμεσα σε μία ασφαλή ζωή χωρίς αλλαγές και μία ασταθή πορεία γεμάτη αναπάντεχες προοπτικές, τι θα επέλεγες;»). Εξουθενωμένοι, περιμένουμε να δούμε πώς όλο αυτό το ασταθές σκηνικό κατασκεύασμα θα οδηγηθεί στο τέλος του. Μα πώς αλλιώς αν όχι με ένα ακόμη κήρυγμα; Αυτήν την φορά για τη σημασία της θετικότητας στη ζωή μας:
- - «Να είσαι βέβαιη ότι είσαι στην αρχή» (κατά το «Είναι η πρώτη μέρα της υπόλοιπης ζωής σου»)
- - «Πάντα θα υπάρχουν καλύτερα και περισσότερα για να προσπαθήσεις»
- - «Να μάθουμε να βλέπουμε, γιατί οι περισσότεροι κοιτάμε επιπόλαια»
- - «Κάθε προοπτική αλλάζει σχήμα ανάλογα μ’ αυτόν που την εξετάζει» και
- - «Δύο άνθρωποι δεν στέκονται ποτέ στην ίδια ακριβώς θέση άρα δεν βλέπουν ποτέ ακριβώς το ίδιο πράγμα»
Ας σταθούμε στα θετικά παραδείγματα, στο ξυπόλυτο φτωχό αγόρι της εξαθλιωμένης μεταπολεμικής Ελλάδας που μπόρεσε να δημιουργήσει μεγάλη επιχείρηση υποδηματοποιίας.
Μ’ άλλα λόγια, σε τι χρησιμεύει η αρνητική κριτική, στη Ιστορία, στην πολιτική ή στο Θέατρο; Think positive, είναι αρκετό …
