Πρωτότυπο, δύσκολο στον χειρισμό του, θέμα, ευάλωτο υλικό, καλές προθέσεις και μισές αλήθειες χαρακτηρίζουν την παράσταση θεάτρου-ντοκιμαντέρ «Romáland», των Ανέστη Αζά και Πρόδρομου Τσινικόρη στη Στέγη.
Να ένα πολύ ενδιαφέρον θέμα, σκέφτηκα όταν πρωτοδιάβασα για την παράσταση-ντοκιμαντέρ για τους Ρομά, των Ανέστη Αζά και Πρόδρομου Τσινικόρη. Είναι πολλά όσα αγνοούμε για τους Ρομά, και για τα στερεότυπα εναντίον τους σίγουρα ευθύνεται η ελλιπής γνώση, που υπονομεύει την ορθή κρίση και συμπεριφορά. Αλλά, όπως αποδείχθηκε, στόχος της παράστασης ήταν περισσότερο να καταρριφθούν κάποια κοινωνικά στερεότυπα παρά να γνωρίσουμε καλύτερα την κοινότητά τους, για τον πληθυσμό της οποίας δεν υπάρχει καν επίσημη, ακριβής καταμέτρηση. Στην Ελλάδα υπολογίζεται ότι Ρομά είναι περίπου 200.000 άνθρωποι.
Γνωρίσαμε το θέατρο-ντοκιμαντέρ, που κατά κύριο λόγο υπηρετούν ο Α. Αζάς και ο Πρ. Τσινικόρης, από τις πολύ ενδιαφέρουσες παραστάσεις των Γερμανών Rimini Protokoll. Μιλάω κυρίως για αυτές στις οποίες «ειδικοί» διαφορετικών ειδικοτήτων και ιδιοτήτων παρουσίαζαν (απευθυνόμενοι στο κοινό) τη γνώση και την εμπειρία τους για το εκάστοτε επιλεγμένο θέμα. Στη σύλληψη και εκτέλεση ήταν σαφής η κυκλωτική αντιμετώπισή του, από πλευρές ακόμα και αντίθετων/αντικρουόμενων «συμφερόντων» ή οπτικών, ώστε το κοινό να διαμορφώσει πληρέστερη άποψη.
Οι δυσκολίες για να πραγματοποιηθούν τέτοιου είδους παραστάσεις είναι μεγάλες. Τα πιο ενδιαφέροντα θέματα είναι συχνά επικίνδυνα για την ασφάλεια των «μαρτύρων και οι «ειδικοί» διστάζουν να μιλήσουν δημοσίως. Επιπλέον, έχουν δουλειές και υποχρεώσεις που δεν τους επιτρέπουν να βγαίνουν κάθε τόσο στη σκηνή. Γι’ αυτό και το Θέατρο-Ντοκιμαντέρ αυτοπεριορίστηκε σε παραστάσεις που φωτίζουν μία-δύο πλευρές του θέματος. Σ’ αυτή την κατηγορία ανήκει το «Romaland»: όλοι οι «περφόρμερ» είναι Ρομά.
Από την παράσταση λείπουν τα εθνογραφικά/ανθρωπολογικά/δημογραφικά data, η άποψη κοινωνιολόγων και εγκληματολόγων, εκπροσώπων από αστυνομία - δικαστικό σώμα - σωφρονιστικά καταστήματα, γειτόνων των Ρομά καταυλισμών, ιερέων που θα μπορούσαν να μιλήσουν για τη σχέση τους με τη θρησκεία, θύματα κλοπών και απάτης από Ρομά κ.ο.κ.
Ελλιπής στην παράσταση των Αζά και Τσινικόρη είναι ακόμα και η εκπροσώπηση των Ρομά, αφού έχουν επιλεγεί τρεις γυναίκες και δύο άνδρες, εκ των οποίων ο ένας είναι γκέι ηθοποιός και ο άλλος είναι ένας νέος, σαν πολλούς άλλους γύρω μας, που δουλεύει σερβιτόρος και ετοιμάζεται να παντρευτεί. Καλή η συμπερίληψη, αλλά πώς γίνεται να λείπει έστω ένας μέσος εκπρόσωπος των ανδρών Ρομά σε παραγωγική ηλικία; Είναι κατανοητές οι δυσκολίες που πρέπει να αντιμετώπισαν οι δημιουργοί της παράστασης. Πώς να πειστούν «γνήσιοι» άνδρες Ρομά να ανεβούν στη σκηνή; Ζώντας στην περιφέρεια των κοινωνιών/πόλεων, συνειδητά αρνούμενοι (τουλάχιστον στο μεγαλύτερο μέρος τους) την ένταξή τους μέσω της δημόσιας εκπαίδευσης, με τη σχέση τους ως προς τις τέχνες και τα θεάματα να περιορίζονται στα τηλεοπτικά σίριαλ, είναι φυσικό να αισθάνονται καχύποπτοι για μια παράσταση με πρωταγωνιστές τους ίδιους.
Κάθε μέρα περνούν από τη γειτονιά μου Ρομά που μαζεύουν παλιά αντικείμενα, κυρίως σιδερικά, ή Ρομά με αγροτικά που πουλούν φυτά, φρούτα, χαλιά και κιλίμια, στα μέσα μαζικής συγκοινωνίας παιδιά ζητιανεύουν ή πωλούν λουλούδια σε μπαρ και κέντρα διασκέδασης, ενήλικες (συχνά έγκυοι), με φωτοτυπίες κάποιου νοσοκομείου στο χέρι, ζητούν τη βοήθεια των επιβατών, έξω από νοσοκομεία μαυροφορεμένες γυναίκες πουλούν σταυρουδάκια ή προσφέρονται πιεστικά να αποκαλύψουν (με το αζημίωτο) τη μοίρα ανυποψίαστων περαστικών. Δεν είναι λίγοι όσοι έχουν πέσει θύματα διάρρηξης από συμμορίες Ρομά. «Ορατότητα» υπάρχει, μόνο που είναι μονοδιάστατη και αφορά την παραβατική/εγκληματική δράση τους. Εκεί εντοπίζεται η αφετηρία των αρνητικών στερεοτύπων, η ευθύνη για τα οποία δεν μπορεί να βαραίνει μόνον τη μία πλευρά. Επιπλέον, είναι άστοχο να συγκρίνεται η αστυνομική βία που δέχονται οι Ρομά με αυτήν ενάντια στους Αφροαμερικανούς στις ΗΠΑ - ένας πληθυσμός εντελώς διαφορετικών χαρακτηριστικών, ιστορίας και κουλτούρας.
Νομίζω ότι αυτή η διάσταση, της υψηλής εγκληματικότητας στις κοινότητες των Ρομά, είναι που δυσκόλεψε το σκηνικό εγχείρημα. Γιατί, φυσικά, οι Ρομά που δέχθηκαν να εμφανιστούν στη σκηνή, πιθανόν θα έκαναν πίσω αν μάθαιναν ότι μαζί τους, ή σε βίντεο, θα εμφανίζονταν και μπαλαμοί οι οποίοι θα μετέφεραν στοιχεία ενισχυτικά της ύπαρξης και συντήρησης των στερεοτύπων ενάντιά τους.
Οπωσδήποτε η παράσταση δίνει δημόσιο βήμα σε ανθρώπους «που δεν εκπροσωπούνται σχεδόν καθόλου στη δημόσια σφαίρα», αλλά η καλή πρόθεση ακυρώνεται λόγω του πολύ μικρού, μη αντιπροσωπευτικού, δείγματος Ρομά που εμπλέκεται στην παράσταση. Τα στερεότυπα δεν καταρρίπτονται με μισές αλήθειες. Απλώς ο θεατής σκέπτεται «Ναι, υπάρχουν και αυτοί οι Τσιγγάνοι» και «Σίγουρα κάποιοι από την κοινότητά τους αντιστέκονται (στο) και διαφοροποιούνται από το κυρίαρχο Ρομά μοντέλο». Και, ναι, είναι άδικη κάθε στερεοτυπική γενίκευση, η οποία απορροφά και ακυρώνει βάναυσα τις εξαιρέσεις.
Στην εποχή της πληροφορίας, ωστόσο, κάποιοι από το κοινό περιμένουν να ακούσουν κάτι περισσότερο από το ότι 20% των κρατουμένων στις ελληνικές φυλακές είναι Ρομά και ότι έχουν σημειωθεί αυξημένα κρούσματα αστυνομικής βίας εναντίον τους. Δεν στοιχειοθετείται, όμως, γιατί συμβαίνει αυτό. Λείπουν λ.χ. διαφωτιστικά στοιχεία που παρέχει, μεταξύ άλλων, ο κοινωνιολόγος Κ. Κ. Κορυδαλλού Ηλίας Ασημακόπουλος στο κείμενό του «Η “αόρατη” υπερεκπροσώπηση των Ρομά στις ελληνικές φυλακές» (Νοέμβριος 2021, ψηφιακό περιοδικό «Αrt of Crime» του Εργαστηρίου Ποινικών και Εγκληματολογικών Ερευνών της Νομικής Σχολής Αθηνών). Η πλειονότητα των Ελλήνων Ρομά κρατουμένων κατηγορείται ή έχει καταδικαστεί για κλοπές (35,6%), ληστείες (25,6%) ή παραβάσεις του Νόμου Περί Ναρκωτικών (25,6%).
Λείπουν, ακόμα, στοιχεία που να αποτυπώνουν την αποτυχία των μέτρων που έχουν ληφθεί στο πλαίσιο ευρωπαϊκών προγραμμάτων για την υγεία, την εκπαίδευση, την κατοικία και την εργασία των Ρομά, όπως του δεκαετούς στρατηγικού σχεδίου της Ε.Ε. για την ένταξη των Ρομά (2011-2020) ή για το ποιες είναι οι προοπτικές να επιτευχθούν οι στόχοι της ισότητας, της συμμετοχής και της ένταξής του στο πλαίσιο του στρατηγικού σχεδίου 2020-2030 (European Commission, 2020).
Ανεπαισθήτως περνάει στη σκηνική αφήγηση η αντίρρηση της Ρομά Μέλπως Σαΐνη για το εμπόριο ναρκωτικών στο οποίο δραστηριοποιούνταν ο πρώην άνδρας της, ενώ ασχολίαστο μένει το ότι η Θεοδοσία Γεωργοπούλου, η πιο νέα Ρομά της παράστασης, μεγάλωσε σε οικογένεια μπαλαμών, που την αγόρασαν/υιοθέτησαν όταν ήταν βρέφος. Παρότι είναι γνωστό ότι Ρομά εμπλέκονται πανευρωπαϊκώς στο εμπόριο βρεφών, στο «Romáland» μεταφέρεται ως αστειότητα το γεγονός της πώλησής της, και της δικαιολογίας που επικαλέστηκαν οι Ρομά βιολογικοί γονείς της: για τα χρήματα, για να αγοράσουν καινούργιο αυτοκίνητο.
Δεν ακούμε ακόμη τίποτα για την επιλογή της πλειονότητας να ζει στους καταυλισμούς και νομαδικά ή γιατί στην εποχή μας, που η αντισύλληψη είναι τόσο εύκολη, η τεκνοποιία στις κοινότητες των Ρομά είναι αντιστρόφως ανάλογη των οικονομικών δυνατοτήτων τους. Θέλω να πω, ναι, είμαστε εναντίον των στερεοτύπων και των αδικιών που υποθάλπουν αλλά όταν τα στερεότυπα τα τροφοδοτούν ανελλιπώς τα ίδια τα «θύματα», τότε η όλη απόπειρα αυτοπεριορίζεται σε ακόμη μία κατασκευασμένη/ωραιοποιημένη πραγματικότητα, που δεν κάνει ορατή μια περιθωριοποιημένη ομάδα αλλά φωτίζει απλώς μεμονωμένες περιπτώσεις. Θα έλεγα τη «θηλυκή» πλευρά των Ρομά, ανθρώπων που εκφράζουν μόνον τον εαυτό τους και ελάχιστα την κοινότητα από την οποία προέρχονται.
Η παράσταση θα μπορούσε να είναι πολύ πιο ενδιαφέρουσα αν ακολουθούνταν με συνέπεια η αρχική ιδέα: των ερωτήσεων/σχολίων που κάνει ένας μορφωμένος Ρομά καλλιτέχνης, ο Αβραάμ Γκουτζελούδης, προς τους άλλους τέσσερις ερασιτέχνες ερμηνευτές. Τότε θα μπορούσαν να τεθούν, και πιθανόν να απαντηθούν, ερωτήματα που απασχολούν όλους τους δημοκρατικούς πολίτες για τους Ρομά, από τους ίδιους τους Ρομά.
Οπωσδήποτε στο «Romáland» δεν έλειψαν στιγμές βαθιά ανθρώπινες, και αστείες, αποσπάσματα προσωπικών ιστοριών, ενώ κατά γενική ομολογία οι πιο δυνατές σκηνές της παράστασης είναι εκεί που τον «λόγο» αντικαθιστούν η μουσική και το τραγούδι - ειδικά η ερμηνεία της Αγγελικής Ευαγγελοπούλου στο «Αγριολούλουδο» των Χρήστου Νικολόπουλου και Πυθαγόρα, του 1969, που ερμήνευσε μοναδικά ο Στέλιος Καζαντζίδης. Καίρια η συμμετοχή του μουσικού Γιώργου Δούσου.
Σαν ένα πρώτο βήμα για τη μείωση της απόστασης μεταξύ Ρομά και μπαλαμό, η παράσταση των Ανέστη Αζά και Πρόδρομου Τσινικόρη έχει σημασία και αξία εφόσον το έλλειμμα επικοινωνίας ανάμεσα στους δυο πόλους χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια να καλυφθεί. Θα έρθουν Ρομά στη Στέγη να τη δουν; Και πώς θα αισθάνονταν οι μπαλαμοί θεατές της Στέγης, στους οποίους άρεσε η παράσταση, αν το μισό κοινό στην αίθουσα ήταν Ρομά; Τότε το πείραμα θα είχε ενδιαφέρον. Μέχρι τότε, καλή η προσπάθεια, πολύ συμπαθείς οι ερασιτέχνες Ρομά που συμμετέχουν (Αβραάμ Γκουτζελούδης, Γιώργος Βιλανάκης, Θεοδοσία Γεωργοπούλου, Μέλπω Σαΐνη, Αγγελική Ευαγγελοπούλου), αλλά τόσο ελλιπής ως προς τα βασικά στοιχεία της (σκηνικό κείμενο και αντιπροσωπευτικότητα των ερμηνευτών) ώστε να αυτοϋπονομεύεται η «εγκυρότητά» της. Αλλά το «Romáland» λόγω του ανοίγματός της στη μειονότητα των Ρομά και της συμπεριληπτικής διάθεσής της θα προκαλέσει ενδιαφέρον στα ευρωπαϊκά θέατρα και φεστιβάλ. Κάτι είναι κι αυτό.
