Πολλά μπορεί να πει κανείς για την Ευρώπη ως (φασματική ή μη γεωπολιτική ενότητα των ευρωπαϊκών χωρών) στο πεδίο της πολιτικής, αλλά ποιος θα μπορούσε να αμφισβητήσει την πολιτιστική/καλλιτεχνική υπεροχή της; Την μοναδική ποιότητα του θεάτρου της, λ.χ., μέσα από το έργο δημιουργών όπως ο Κριστόφ Βαρλικόφσκι;
Έχουμε δει αρκετές παραστάσεις του Βαρλικόφσκι στην Αθήνα: ο κώδικας του έχει σταθερούς άξονες (στον τρόπο, για παράδειγμα που αντιμετωπίζει τον σκηνικό χώρο ή/και την χρήση του βίντεο) και θέματα και πρόσωπα που επανέρχονται ξανά και ξανά (όπως το ζήτημα της εξόντωσης των Πολωνοεβραίων και του τραύματος που άφησε ανεπούλωτο ή η εμφάνιση της λογοτεχνικής ηρωίδας Ελίζαμπεθ Κοστέλο σε διαφορετικές παραστάσεις).
Ολοζώντανες παραμένουν στη μνήμη μου η «(Α)πολλωνία» (Στέγη, φθινόπωρο του 2011) και το «Phaedra(s)» με την υπέροχη Ιζαμπέλ Ιπέρ (Στέγη, Δεκέμβριος 2016). Τώρα με την παράσταση «J. M. Coetzee: Ελίζαμπεθ Κοστέλο / Επτά μαθήματα και πέντε παραβολές» (Φεστιβάλ Αθηνών, Πειραιώς 260) λύνει κάθε παρεξήγηση για το τι σημαίνει μεταμοντερνιστικό θέατρο: είναι ένα θέατρο που σέβεται κάθε άξιο έργο του παρελθόντος ακόμα κι όταν το αντιμετωπίζει κριτικά, ενίοτε και με αγένεια, ένα θέατρο που πειραματίζεται με υλικά, είδη, τρόπους αλλά ξέρει να ξεχωρίζει το σημαντικό από το ανούσιο. Στις κορυφαίες στιγμές του είναι ένα θέατρο που επιδιώκει την διαλογική σχέση σκηνής-πλατείας, που αισθάνεται και συναισθάνεται, που απελπίζεται αλλά αντιστέκεται στην απο-σύνθεση της εποχής μας. Πώς; Με την ίδια της την υπόσταση η παράστασή του Βαρλικόφσκι είναι ένα statement, μία δήλωση εκ μέρους όσων, όπως ο ίδιος, αγαπούν τις τέχνες και τα γράμματα, οι οποίοι είναι λιγότεροι αλλά δεν είναι λίγοι. Θυμίζει τον καίριο ρόλο που έχουν διανοούμενοι και καλλιτέχνες στην διαμόρφωση, και μάλιστα με όρους κατεπείγοντος, ενός νέου ανθρωπισμού, σοφότερου του παλιού.
Λογοτεχνία και Θέατρο
Η λογοτεχνία τροφοδοτεί διαρκώς το ευρωπαϊκό θέατρο. Πολλοί σημαντικοί Ευρωπαίοι σκηνοθέτες ανατρέχουν στην βιβλιοθήκη τους προκειμένου να βρουν πρώτη ύλη για επόμενες παραστάσεις τους. Πρόσφατο παράδειγμα η εξαιρετική παράσταση του Άγγλου Σάιμον Μακ Μπάρνεϊ «Οδήγησε το αλέτρι σου πάνω από τα οστά των νεκρών» (Στέγη, Οκτώβριος 2023), μεταφορά του μυθιστορήματος της βραβευμένης με Νόμπελ (2018) Όλγκα Τοκάρτσουκ. Ο Μακ Μπάρνεϊ (ηθοποιός, σκηνοθέτης, συνιδρυτής του λονδρέζικου Théâtre de Complicité) έχει μεγάλη οικολογική ευαισθησία – θυμίζω εκείνο τον εκπληκτικό μονόλογό του, το «The Encounter» (Στέγη, 2016). Ξανά και ξανά αξιοποιεί την πολιτική διάσταση της σκηνικής τέχνης για να μιλήσει για την ανάγκη να αλλάξουμε ριζικά τον τρόπο που αντιμετωπίζουμε τον κόσμο και τα πλάσματά του. Ενώνει την φωνή του με την φωνή της Πολωνής συγγραφέως και ακτιβίστριας, που συνδυάζοντας ελαφρύ πνεύμα και στιβαρή πολιτική σκέψη καταγγέλλει την βαρβαρότητα των ανθρώπων προς τα ζώα. Η ηρωίδα του μυθιστορήματός της θα βγει στη σκηνή ως εκδικήτρια των σκοτωμένων ζώων και θα τιμωρήσει ανελέητα τους ενόχους.
Τώρα μία ακόμη παράσταση, η «Ελίζαμπεθ Κοστέλλο», σκηνική διασκευή του μυθιστορήματος του Τζον Μάξγουελ Κουτσί από τον Κριστόφ Βαρλικόφσκι, επιβεβαιώνει την πίστη των εκλεκτών του ευρωπαϊκού θεάτρου στην λογοτεχνία και την πολιτική διάσταση της σκηνικής τέχνης.
Η «Ελίζαμπεθ Κοστέλο» του Νοτιοαφρικανού νομπελίστα (2003) J. M. Coetzee έχει κοινά στοιχεία με το υπαρξιακό θρίλερ της Πολωνής Τοκάρτσουκ: κεντρικές ηρωίδες και στα δυο μυθιστορήματα είναι ώριμες μοναχικές, παράξενες όσο και ευφυείς, γυναίκες ενώ εκλεκτικές συγγένειες διαπιστώνουμε και ως προς τα ζητήματα που πραγματεύονται.
«Ελίζαμπεθ Κοστέλο» του Τζ. Μ. Κουτσί
Τι να πρωτοπεί κανείς για την «Ελίζαμπεθ Κοστέλο», για την ευφυία του συγγραφέα της, για τον πλούτο των διακειμενικών αναφορών του, για το παιγνιώδες σχήμα (κατά το «θέατρο εν θεάτρω») της «λογοτεχνίας μέσα στην λογοτεχνία»; Όπως ο πανεπιστημιακός Ντέιβιντ Λοτζ γράφει campus novel, μυθιστορήματα με πρωταγωνιστές το περιβάλλον και τους ανθρώπους των Πανεπιστημίων, ο λογοτέχνης/δοκιμιογράφος Κουτσί δημιουργεί με την Ελίζαμπεθ Κοστέλο το μυθοπλαστικό alter ego για να παίξει στο γήπεδο του συναφιού του (λογοτεχνών και διανοούμενων).
Αν υπάρχει μεταμοντερνιστική γραφή, με την «Ελιζαμπεθ Κοστέλο» ο Κουτσί κατέκτησε την κορυφή της. Η ηλικιωμένη ηρωίδα μπορεί να υποστηρίζει ότι «ο καθρέπτης των λέξεων έσπασε» αλλά νοιάζεται τα ορφανά βιβλία και λέει για τις δημόσιες βιβλιοθήκες ότι είναι τα τελευταία καταφύγια ενός είδους που πρόκειται να εξαφανιστεί. Αμέσως έρχεται στο μυαλό μου ο Γκάγεφ στον «Βυσσινοκηπο» του Τσέχωφ, που υμνεί την οικογενειακή βιβλιοθήκη στο πατρικό του:
«Αγαπητή και σεβαστή μου βιβλιοθήκη. Χαιρετίζω την ύπαρξή σου, η οποία επί εκατό και πλέον έτη είναι προσηλωμένη στα φωτεινά ιδεώδη του καλού και του δίκαιου. Η σιωπηλή σου παρότρυνση για παραγωγικά έργα δεν εξασθένησε κατά την διάρκεια αυτών των εκατό χρόνων (δακρυσμένος), εμφυσώντας από γενεά σε γενεά στην οικογένειά μας θάρρος και πίστη σ’ ένα καλύτερο μέλλον».
Εκατό χρόνια μετά, ο Κουτσί δεν πιστεύει σ’ ένα καλύτερο μέλλον. «Όλοι γνωρίζουμε, αν είμαστε ρεαλιστές, ότι είναι μόνο θέμα χρόνου πριν τα βιβλία που τιμάτε θα σταματήσουν να διαβάζονται και πιθανόν θα σταματήσουν να αποτελούν ενθυμήματα» λέει η Ελίζαμπεθ Κοστέλο κατά την ομιλία της στην τελετή παραλαβής ενός λογοτεχνικού βραβείου.
Τέτοιες συνδέσεις συνέχουν και στηρίζουν την ευρωπαϊκή ταυτότητα στην οποία αναφέρομαι - μία ταυτότητα που διαμορφώνεται από αέναες παραλαβές από την μια γενιά στην άλλη, που τιμά τον Τσέχωφ, τον Μπροχ, τον Κούντερα, τον Κούτσι (Νοτιοαφρικανός μεν, αλλά ευρωπαϊκής παιδείας/κουλτούρας). Μια ταυτότητα-νήμα που συνδέει τον Στανισλάφσκι και τον Μέγιερχολντ με τον Κάντορ και τον Γκροτόφσκι, τον Λούπα με τον Βαρλικόβσκι και πλέον και με τον Λούκας Τβαρκόκφσκι.
«Elizabeth Costello / J. M. Coetzee: 7 μαθήματα και 5 παραβολές» του Κριστόφ Βαρλικόφσκι
Ο Βαρλικόφσκι, έχοντας αγαπήσει και μελετήσει πολύ την λογοτεχνία και τα δοκίμια του Κουτσί, «μετέφρασε» σκηνικά την πολυεπίπεδη, ως προς τη μορφή και το περιεχόμενο ιστορία, ακολουθώντας το δρόμο που η ίδια υποδείκνυε. Όπως ο Κουτσί και η ηρωίδα του, ο σκηνοθέτης δεν κρύβει την απογοήτευση του για το πώς προχωρούν τα πράγματα. Από τον δημόσιο λόγο του βγαίνει θλίψη- σα να θρηνεί για την απαξίωση όσων πίστεψε και υπηρέτησε, όσων καθόρισαν την προσωπικότητά του και τις καλλιτεχνικές επιλογές του.
Ευτυχώς η καλλιτεχνική δημιουργία αποτελεί πάντα διέξοδο. Ο Βαρλικόφσκι με την «Ελίζαμπεθ Κοστέλο» καλεί τους θεατές να επιστρέψουν στην λογοτεχνία, θέτει την σκηνική τέχνη στην υπηρεσία της λογοτεχνίας, προσπαθεί να δημιουργήσει το σκηνικό αντίστοιχο του μυθιστορήματος που (δικαίως) λάτρεψε. Παρασύρεται ελεγχόμενα από τις φυγόκεντρες δυνάμεις των «υποκεφαλαίων» του μυθιστορήματος, για να παραδώσει τελικά μία καθόλα αξιοπρόσεκτη τετράωρη σκηνική ανάγνωσή του.
Κριτική και αντι-κριτική
Αρκετοί θεατές της παράστασης εξέφρασαν δυσανεξία για την διάρκεια της παράστασης και την «δοκιμιακή», στατική μορφή της. Θα μπορούσε εύκολα να είναι μία ώρα μικρότερη αλλά ακόμα κι έτσι δεν μπορώ να μην αναγνωρίσω ότι αφετηρία κάθε επιλογής του Βαρλικόφσκι είναι ο σεβασμός του στο λογοτεχνικό έργο. Επιπλέον διακρίνω ένα ακόμη statement του σπουδαίου σκηνοθέτη και διανοούμενου: για την σημασία της βραδύτητας και της συγκέντρωσης, για την αξία μίας συνθήκης που ευνοεί την σκέψη και την αυτοανάλυση. Για την πίστη του στην λογοτεχνία και το θέατρο ως αντίδοτο στο ψυχαναγκαστικό «τρέχω άρα υπάρχω» της εποχής μας.
Οι αναφορές σε συγκεκριμένες σκηνές δεν μπορούν να αποδώσουν την σκηνική ευφυία με την οποία έστησε ο Κριστόφ Βαρλικόφσκι τα επτά μαθήματα και τις πέντε παραβολές της Ελίζαμπεθ Κοστέλο. Θα υποκλιθώ απλώς στους ηθοποιούς της παράστασης και ιδιαιτέρως στις ώριμες κυρίες που ερμήνευσαν την κεντρική ηρωίδα (Γιάντβικα Σίζλακ, Μαλγκορτζάτα Κρίστοφιτς, Εύα Ντάλκοφσκα και Μάγια Κομόροφσκα). Σκηνοθέτης και ηθοποιοί μας θυμίζουν με τη δουλειά τους ότι ο ευρωπαϊκός πολιτισμός παραμένει ενεργός, δείχνει, επισημαίνει, επιδιώκει τον διάλογο, αγωνίζεται για το Καλό (με όποια μορφή μπορούμε να εννοήσουμε το Καλό στην τεχνολογική, ανθρωπόκαινο Εποχή μας).
Και ναι, στην Ευρώπη της ανόδου της ακροδεξιάς, θέατρο σαν κι αυτό είναι περισσότερο πολύτιμο από ποτέ: προάγει την σκέψη, την κριτική σκέψη, και διεγείρει την επιθυμία της συμμετοχής των πολιτών στα κοινά. Η αποχή στις τελευταίες εκλογές τρομάζει. Οι καιροί είναι δύσκολοι. Ας είμαστε παρόντες.
*Το βιβλίο «Ελίζαμπεθ Κοστέλο» (εκδ. Διήγηση, 2003) έχει εξαντληθεί. Είναι νομίζω καιρός να επανατυπωθεί και ει δυνατόν σε νέα, πιο προσεγμένη μετάφραση