«Σωτήρας ή τσαρλατάνος; Ο πανκ μαέστρος που αλλάζει την κλασική μουσική». Ο τίτλος, πάνω από τη φωτογραφία του Θεόδωρου Κουρεντζή καθώς διευθύνει την ορχήστρα του φορώντας ένα στενό μαύρο t-shirt, έχει κάτι το ιντριγκαδόρικο στα όρια του σοκαριστικού.
Κάτω όμως από αυτό τον τίτλο των New York Times ακολουθούν τουλάχιστον 2.000 λέξεις όπου ο αρθρογράφος της εφημερίδας, όσο και αν αντιστάθηκε, δεν κατόρθωσε να μην παραδοθεί σε αυτό το μυστικιστικό μεγαλείο, όχι μόνο του ταλέντου, αλλά και της προσωπικότητας του Θόδωρου Κουρεντζή.
«Ο διευθυντής ορχήστρας Θεόδωρος Κουρεντζής -αναρχικός, γκοθ, γκουρού- ξεπετάχθηκε από τη Ρωσική περιφέρεια και σκαρφάλωσε στα ύψη της κλασικής μουσικής», σημειώνει το άρθρο ήδη από τον πρόλογο για τον μαέστρο που όλοι αγαπούν να γράφουν δίπλα στο όνομά του τα πιο αταίριαστα, για κάποιος εξωφρενικά για διευθυντή ορχήστρας επίθετα. Ο Θεόδωρος Κουρεντζής που στις 24 Φεβρουαρίου γίνεται 50 ετών και έρχεται να τα γιορτάσει με τον πιο εντυπωσιακό και ταιριαστά φασαριόζικο τρόπο στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, την καλλιτεχνική του έδρα στην Αθήνα όλα αυτά τα χρόνια που ζει και διαπρέπει στο εξωτερικό με έδρα τη Ρωσία. Στις 19 και 20 Φεβρουαρίου μαζί με το δημιούργημά του, τη musicAeterna θα αναδείξουν με τον δικό τους απολύτως ιδιοσυγκρασιακό τρόπο την Ενάτη του Μπετόβεν σε ένα γενέθλιο πάρτι όπως του αρμόζει.
Φυσικά δεν θα μπορούσε να επιλέξει κάτι άλλο για τα γενέθλιά του από την Ενάτη του Μπετόβεν, αφού όπως λέει «αν έρθουν εξωγήινοι στον πλανήτη, προκειμένου να τους δείξουμε ότι έχουμε ειρηνική διάθεση πρέπει να τους παίξουμε την Ενάτη του Μπετόβεν... Είναι ένδειξη του πολιτισμού του Ανθρώπου. Είναι σαν τον Παρθενώνα. Ενα μνημείο». Και φυσικά δεν θα μπορούσε παρά να είναι Μπετόβεν, με τον οποίο μοιάζει όχι απλώς να ταυτίζεται, αλλά να συμπάσχει. «Ουφ» ξεφυσά. «Σκέψου πώς είναι να είσαι τόσο ταλαντούχος και να περιβάλλεσαι από όλους αυτούς τους ηλίθιους, ατάλαντους, αγενείς ανθρώπους που διοικούν τον κόσμο» λέει και κουνάει το κεφάλι σχεδόν με απόγνωση.
Ο μαέστρος με την σπηλαιώδη φωνή και την όψη Νικ Κέιβ
Τα πάντα πάνω του είναι συνεπή με τον τρόπο που διευθύνει. Η εμφάνισή του, το βλέμμα, αυτή η σπηλαιώδης φωνή που δεν έχει αποβάλλει την ελληνική εκφορά (συνειδητά), ο τρόπος που μιλάει (χειμαρρώδης και με μια πληρότητα και σύνθεση εννοιών μοναδική), η ζωή του με τις μεγάλες άγρυπνες νύχτες έξω στην πόλη, η πίστη του στον θεό. Αν τον δεις για κλάσματα δευτερολέπτου και κλείσεις τα μάτια νομίζεις ότι έχεις αντικρύσει τον Νικ Κέιβ -μαύρα μαλλιά πάντα μακριά, στενά μαύρα τζιν παντελόνια, ένας σταυρός συνήθως στο στήθος, πανύψηλος, ανοίγει τα χέρια και νομίζεις ότι θα σε σκεπάσει με το βλέμμα σχεδόν απειλητικό.
Όταν έφηβος τριγυρνούσε στην Αθήνα μαζί με τους φίλους του, ένας πανκ 16χρονος που ήταν ήδη βιρτουόζος στο βιολί, οπαδός του Ολυμπιακού και με καλές επιδόσεις στις αλάνες, οι περαστικοί τον κοιτούσαν με περιέργεια, υπήρξαν φορές που άκουσε να τον αποκαλούν «ψώνιο» -η τόσο ξινή κριτική, γιατί πηγάζει από τις βαθιές εσωτερικές αποτυχίες, προς τους νέους που νιώθουν και ξέρουν ότι μπορούν να είναι τα πάντα. Δεν πτοήθηκε ποτέ, κάτι βαθύ και απόλυτα βέβαιο τον οδηγούσε.
Ο ίδιος πιστεύει ότι τον καθόρισε το γεγονός ότι γεννήθηκε μέσα στην Χούντα, ότι ένιωσε από την πρώτη στιγμή που είχε αντίληψη των πραγμάτων αυτή την ανάγκη για Δημοκρατία, ελευθερία, αντίσταση απέναντι στο κραταιό. «Γύρω από το σπίτι μου ήταν όλο μαργαρίτες», συχνά όταν μιλάει για την Αθήνα και την παιδική του ζωή ανακαλεί αυτή την εικόνα.
Ο ονειρευτής ονείρων με την αγιογραφία
Ο πατέρας του αστυνομικός, η μητέρα του καθηγήτρια πιάνου. Ηταν ήδη τεσσάρων ετών όταν η μητέρα του, η Καίτη, τον πήρε δίπλα της στο πιάνο για να του κάνει τα πρώτα μαθήματα, ενώ στα επτά του χρόνια άρχισε μαθήματα βιολιού. Τελειώνοντας το Δημοτικό μπήκε στο Εθνικό Ωδείο Αθηνών και από 15 ετών άρχισε μαθήματα σύνθεσης πλάι στον θρυλικό Γιώργο Χατζινίκο, έναν δάσκαλο που τον καθόρισε και που όπως λέει ο Κουρεντζής συχνά τον βλέπει πλέον στα όνειρά του. Ταυτόχρονα όμως φτιάχνει μια πανκ μπάντα, γράφει ποίηση, συνθέτει. Μια έκρηξη δημιουργίας δονεί τον έφηβο Κουρεντζή που τελικά, με μια σοφία κατέληξε στον ιδανικό τρόπο όχι να την τιθασέψει αυτή την δημιουργία, αλλά να της δώσει οργανική μορφή και να την απελευθερώσει: τη διεύθυνση ορχήστρας.
Με έναν τρόπο ο Κουρεντζής πάντα ένιωθε ότι μπορεί να καταφέρει αυτό που θέλει και από πολύ νωρίς έκανε μότο του την φράση του Εζρα Πάουντ «ονειρευτής ονείρων». Dreamer of Dreams -μια πινακίδα με αυτή τη φράση, πλάι σε ένα εικόνισμα, πάνω από ένα βελούδινο καναπέ, υπάρχουν σχεδόν πάντα στα γραφεία ή στα καμαρίνια του. Είναι από τις χαρακτηριστικές εικόνες που αγαπούν να μεταφέρουν οι δημοσιογράφοι των διεθνών μέσων που τον επισκέπτονται. Όλα είναι ψηφίδες πιστές σε αυτό που είναι ο Κουρεντζής. Ακόμα και αν ήταν επιτηδευμένα επιμελημένο, δεν θα ήταν τόσο άρτιο.
Σε ηλικία 22 ετών, με υποτροφία του Ιδρύματος Ωνάση φεύγει για να συνεχίσει τις σπουδές του στην διεύθυνση ορχήστρας στην Αγία Πετρούπολη σε μια στιγμή που η πόλη βρίσκεται σε λίμπο. Η Σοβιετική Ενωση έχει διαλυθεί, τα πάντα σχεδόν δοκιμάζονται από μια εκτενή κρίση -η κοινωνία, το αξιακό σύστημα, η οικονομία- το μόνο που μοιάζει να αντιστέκεται γιατί οι ρίζες είναι βαθιές, είναι ο Πολιτισμός. Ο Κουρεντζής, από τα χωράφια με τις μαργαρίτες και τους σκονισμένους δρόμους της Αθήνας με τους περαστικούς να τον κοιτάζουν σαν να είναι εξωτικό πουλί, νιώθει στην Αγία Πετρούπολη μια ζεστή οικειότητα.
Παραμένοντας ρομαντικοί σε καιρούς κτηνώδεις
Βρίσκεται με άλλους καλλιτέχνες σε σκοτεινά δωμάτια και εστίες και συζητάνε για τη ζωή, την τέχνη, την καταραμένη ποίηση με έναν τρόπο βαθύ που έχει σχεδόν τον χαρακτήρα του επείγοντος. «Η ζωή ήταν δύσκολη, αλλά ταυτόχρονα απολύτως αληθινή, βαθιά συναισθηματική. Οι Ρώσοι είχαν μια ρομαντική συμπεριφορά αν και οι καιροί ήταν κτηνώδεις» είπε ο Κουρεντζής στον New Yorker.
Mέσα σε αυτούς τους ζοφερούς καιρούς, ένας μαέστρος πανκ στην ψυχή, που κοιμάται ελάχιστες ώρες, διαβάζει και συχνά γράφει πυρετικά ποίηση, βρήκε την βάση του. Το σπίτι που επέλεξε να φτιάξει χωρίς ποτέ να αρνηθεί βέβαια την καταγωγή του. Δεν γίνεται αλλιώς. «Είμαι Ελληνας, είμαι ο πιο Ελληνας από όλους τους Ελληνες! Από την γενιά της κρίσης. Ένας αναρχικός, ενάντια σε κάθε ελληνική κυβέρνηση» είπε σε μια από τις συνεντεύξεις του. «Αλλά για εμένα το πιο σημαντικό από όλα είναι η γλώσσα. Το να είσαι Ελληνας δεν σημαίνει ότι πρέπει να έχεις γεννηθεί στην Ελλάδα. Είναι να ξέρεις τον Σοφοκλή και τον Ομηρο, και η πιο κοντινή διάσταση στη μουσική είναι η ποίηση» -τι ευπροσήγορο να γίνεται ο Κουρεντζής το poster boy του νέου Ελληνα.
Πιστεύει ότι μπορεί να διεισδύσει στη σκέψη του Μότσαρτ, με τον τρόπο που ένας Ελληνας ακαριαία και αδιαμεσολάβητα διεισδύει στους στίχους του Οδυσσέα Ελύτη. Αυτός ο πιο Ελληνας από τους Ελληνες, μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του έφυγε για το πιο δαιμονοποιημένο σημεία της Ρωσίας, τη Σιβηρία. Συγκεκριμένα στο Νοβοσιμπίρσκ, την τρίτη μεγαλύτερη πόλη της Ρωσίας όπου ανέλαβε την διεύθυνση της σκηνής όπερας της πόλης ενώ ιδρύει το 2004 τη δική του ορχήστρα με μουσικούς της απόλυτης επιλογής του, την musicAeterna. Τα βλέμματα στρέφονται επάνω του με ενδιαφέρον, αλλά και πολλά φρύδια ανασηκώνονται όταν ένα χρόνο μετά, το 2005 δίνει μια συνέντευξη στην The Telegraph και λέει «Θα σώσω την κλασική μουσική». Ποιος είναι αυτός ο Ελληνας emo από τα βάθη της Σιβηρίας που τολμά να δηλώσει κάτι τέτοιο, σκέφτεται το κατεστημένο της κλασικής μουσικής και όλοι πια τον περιμένουν στην γωνία για ένα λάθος, για κάτι που θα προδώσει την αυτοπεποίθηση και την ιδιοσυγκρασιακή αλλά απολύτως νεωτεριστική του προσέγγιση.
Δουλεύει αδιάκοπα, μανιασμένα, μαραθώνιες πρόβες, ξανά και ξανά ώσπου «η μουσική να σε κάνει να θέλεις να κλείσεις τα μάτια και να ουρλιάξεις όσο αντέχουν τα πνευμόνια σου».
Φέρνοντας σε όλο τον κόσμο τη δική του τοιχογραφία ελληνικότητας
Τον καλεί η φημισμένη όπερα του Περμ να αναλάβει τη διεύθυνσή της -ουσιαστικά να αναλάβει να την οδηγήσει στη νέα της εποχή με μια ταυτότητα μοναδική στον κόσμο. Η Ρωσία τον θρέφει, η Ρωσία του δημιουργεί διαδρόμους απογείωσης συνεχώς. Αλλά αυτός πάντα ονειρεύεται την Ελλάδα. Δεν ξέρει αν θα επιστρέψει για να ζήσει κάποια στιγμή στην Ελλάδα «όμως αυτός είναι ο εσωτερικός τόπος που κατοικώ». Οπου πάει, όπου εργάζεται και δημιουργεί, φτιάχνει μικρές Ελλάδες, περιφέρειες που ορίζονται από τη χώρα μας, τη γλώσσα, τις εικόνες της. «Έχω έρωτα για την Ελλάδα, την ελληνικότητα, αυτό το μυστήριο μείγμα της χριστιανικής παράδοσης στο Βυζάντιο με τον νεοπλατωνισμό και την αρχαία τέχνη, αυτό το καταπληκτικό άνοιγμα ψυχής που προκαλεί η Μεγάλη Παρασκευή στους ανθρώπους ή την ανάταση που αισθάνεται κανείς στην πρώτη Ανάσταση, το Σάββατο το πρωί, με τη φράση “Ανάστα ο Θεός”. Τα περίεργα φυτά της ανατολικής Θράκης, οι τρελές ονομασίες των Θεοτόκων κάθε νησιού. Αυτή είναι η δική μου τοιχογραφία ελληνικότητας».
Ολοι πια, παντού, σε μητροπόλεις και περιφέρειες της κλασικής μουσικής, θέλουν να δουν τον Κουρεντζή να διευθύνει. Η Sony Classical άρχισε τη συνεργασία μαζί του. Ενα πρότζεκτ μοναδικό για τον ίδιο. Η μουσική μόνη σε διαφορετικά περιβάλλοντα, μια δυνατότητα οργιαστική «σκέψου πως είναι να ξαπλώνεις σε ένα λιβάδι με ακουστικά και να ακους Μπετόβεν. Και πώς να τον ακούς μέσα σε μια αίθουσα». Είναι χαρακτηριστικό ότι η κορυφαία εταιρεία ηχογράφησης κλασικής μουσικής έρχεται στην Αθήνα, στο Μέγαρο Μουσικής για την επόμενη φιλόδοξη παραγωγή: θα ηχογραφήσει την Ενάτη του Μπετόβεν με την musicAeterna υπό την διεύθυνση του Κουρεντζή. Και έρχονται εξαιτίας ακριβώς του Κουρεντζή.
Οταν ζήτησε να σβήσουν τα φώτα της πόλης γύρω από την Οπερα
Ξέρει ακριβώς τι θέλει και πώς να το πετύχει, δεν υπάρχει τίποτα το ακατόρθωτο για αυτόν. Μπορεί ξαφνικά, μέσα σε μια αίθουσα που έχει πολλές φορές διευθύνει, να σταματήσει και να ζητήσει να του φέρουν ένα ειδικό όργανο που ξέρει τι ακριβώς θα προσφέρει στην ποιότητα του ήχου -κάτι που ποτέ ξανά πριν δεν έχει ακουστεί έτσι στον κόσμο. Κάνει την αρχιτεκτονική του χώρου ουσιαστικά, έχει τον απόλυτο έλεγχο κάθε σπιθαμής της εικόνας, κάθε τριξίματος του ήχου. Συχνά στις πρόβες κάθεται στις πρώτες σειρές της αίθουσας και παρακολουθεί, δεν ακούει μόνο αλλά βλέπει, όλες οι αισθήσεις σε συναγερμό.
Για την πρεμιέρα του Cantos, ένα έργο χορωδιακής μουσικής του σύγχρονου Ρώσου συνθέτη Alexey Syumak, εμπνευσμένο από τη ζωή και το έργο του Εζρα Πάουντ, ο Κουρεντζής ζήτησε από τις δημοτικές αρχές του Περμ να κλείσουν όλα τα φώτα γύρω από το θέατρο, ώστε όταν οι θεατές θα έφευγαν από τη συναυλία να έμπαιναν σε ένα σκοτεινό, σχεδόν εφιαλτικό σκηνικό, ενώ στο βάθος θα έσκαγαν στον ουρανό πυροτεχνήματα.
Φυσικά υπάρχουν αυτοί που εξακολουθούν να υψώνουν τα φρύδια για τον τρόπο που διευθύνει, τις μετατοπίσεις που φέρνει, τις παρεμβάσεις. Κάποιοι τον αποκαλούν νάρκισσο -όπως νάρκισσο ή ψώνιο τον αποκαλούσαν έφηβο στους δρόμους της Αθήνας. Αρκεί που ο Guardian έγραψε για τις τρεις ηχογραφήσεις Μότσαρτ «τόσο σπουδαίο που σου αλλάζει τη ζωή, είναι πέρα από κάθετι που έχει προηγηθεί αυτού. Για μένα, επαναπροσδιόρισε την ίδια την μουσική».
Σήμερα, έχοντας αποχωρήσει από τη διεύθυνση της Οπερας του Περμ, παραμένει διευθυντής στο Diaghilev Festival που επίσης έχει μεταμορφώσει και συνεχίσει με την musicAeterna τις σαρωτικές συναυλίες σε κάθε μεγάλη σκηνή του κόσμου, ανοίγοντας περισσότερο πλέον και στη Δύση.
Καθώς η Αθήνα περιμένει να παραδοθεί για μια ακόμα φορά στα κύματα του Κουρεντζή και να γιορτάσει τα πεντηκοστά του γενέθλια, συνειδητοποιώ πόσο μου θυμίζει την φιλμική μπαλάντα του Βιμ Μέρτενς με τον έκπτωτο άγγελο. Ετοιμος να σαγηνεύσει ακόμα και τους εξωγήινους, με την Ενάτη του Μπετόβεν.