Η χύτρα ιδεών του Παπαϊωάννου, ο εγκεφαλικός Καστελούτσι -Το DNA δύο κορυφαίων της Τέχνης αποκωδικοποιείται

Ανοίγουν τις πρόβες τους, τα αρχεία τους, την αποθήκη των υλικών τους, το σπίτι τους και μας αποκαλύπτουν το μαγικό σύμπαν της δημιουργίας τους. Χάρη στην Genesis, αποκαλύπτουμε το DNA και την ψυχή των έργων δυο κορυφαίων δημιουργών της σύγχρονης εποχής: του Δημήτρη Παπαϊωάννου και του Ρομέο Καστελούτσι.

«Οι δοκιμές του Παπαϊωάννου είναι μαγευτικές καθώς από απλά υλικά καθημερινής χρήσης προκύπτουν ανυπέρβλητες εικόνες. Δεν μπορώ να ξεχάσω να προβάλει μία Μαντόνα πάνω σε ένα κομμάτι από αλουμίνιο περιλουσμένη από παχύρευστη ύλη καμωμένη από… άνθος αραβοσίτου!» μου λέει η Ελενα Παπαλεξίου, επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου

Με το θέατρο του Ρομέο Καστελούτσι «βασανίζεται». Ο Δημήτρης Παπαϊωάννου της είπε «σου άνοιξα το σπίτι μου». Ακόμα πιο πολύ και από την ιδιωτικότητα του σπιτιού, οι δυο δημιουργοί έδωσαν πλήρη πρόσβαση στον τρόπο που από την πρώτη στιγμή ως το τελευταίο χειροκρότημα διαμορφώνουν την εποποιία τους, στην Ελενα Παπαλεξίου και το πρόγραμμα «Γένεσις» του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου. Συγκεκριμένα το έργο τους εξετάζεται στο πλαίσιο του  «Γένεσις: Γενετική Έρευνα και Ψηφιακή Οπτικοποίηση στις Παραστατικές Τέχνες». Το έργο χρηματοδοτείται από το υψηλού κύρους Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ), έχοντας ξεχωρίσει μέσα από μία εξαιρετικά ανταγωνιστική διαδικασία αξιολόγησης.

Μπορείς να κάνεις γενετική ανάλυση σε μια παράσταση; «Η γενετική είναι κλάδος της βιολογίας και πράγματι συνδέεται στενά με τη μελέτη των γονιδίων. Οι ανθρωπιστικές επιστήμες και τέχνες δανείστηκαν τον συγκεκριμένο όρο για να σηματοδοτήσουν μία διαφορετική κριτική προσέγγιση του έργου τέχνης (είτε αυτό είναι λογοτεχνικό, είτε εικαστικό, είτε μουσικό) με επίκεντρο όχι πλέον μόνο το τελικό, ολοκληρωμένο αποτέλεσμα, αλλά την αρχική σύλληψη και την συνολική πορεία της πράξης της δημιουργίας» εξηγεί η κυρία Παπαλεξίου και μας οδηγεί μέσα στις πρόβες, στο μυαλό, στις στιγμές της γέννησης και των καλλιτεχνικών εκρήξεων του Καστελούτσι και του Παπαϊωάννου. Μας αποκαλύπτει μάλιστα ότι τον Ιανουάριο θα γίνει ένα συνέδριο για τον Δημήτρη Παπαϊωάννου στην Αθήνα, καθώς και πτυχές του έργου που ετοιμάζει ο Ρομέο Καστελούτσι για τον θεσμό Ελευσίνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 2023.

Καστελούτσι και Παπαϊωάννου. Πώς επιλέξατε αυτούς τους τόσο διαφορετικούς κόσμους;

Με το θέατρο του Romeo Castellucci βασανίζομαι –επιλέγω συνειδητά τον όρο– εδώ και είκοσι περίπου χρόνια. Όταν ζούσα στη Γαλλία, κατά τη διάρκεια των σπουδών μου, είχα την τύχη να δω τις σημαντικότερες παραστάσεις του που τον κατέταξαν σε έναν από τους κορυφαίους δημιουργούς της σύγχρονης ιστορίας του θεάτρου. Ρηξικέλευθες παραστάσεις, όπως ο Άμλετ, η Ορέστεια, ο Ιούλιος Καίσαρ, η Γένεσις συγκλόνισαν το ευρωπαϊκό κοινό. Αλλά και οι πιο πρόσφατες, όπως η τριλογία της Θείας Κωμωδίας, ο Ορφέας και Ευρυδίκη, η Ιεροτελεστία της Άνοιξης έχουν αφήσει ανεξίτηλα σημάδια. Πέραν από την εμπειρία των παραστάσεων, έχω εγκύψει στο έργο του, έχω γράψει και δημοσιεύσει μελέτες, ενώ ως ακαδημαϊκή υπεύθυνη του αρχείου του έχω πραγματοποιήσει με την ομάδα μου πολυάριθμες ερευνητικές αποστολές στην Τσεζένα, τη γενέτειρα και έδρα του.  

Ο Παπαϊωάννου επίσης είναι για μένα ένας από τους μεγαλύτερους εν ζωή δημιουργούς. Ιδιαίτερα για μας τους Έλληνες και τις Ελληνίδες, αποτελεί μέρος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Παρά τη διεθνή του αναγνώριση και την ευρύτατη αποδοχή του από το κοινό και την κριτική, εντοπίζεται ένα δυσανάλογο βιβλιογραφικό κενό στην αποτίμηση του έργου του από τον ακαδημαϊκό χώρο. Όλος ο κόσμος τον γνωρίζει ως τον καλλιτεχνικό διευθυντή της τελετής έναρξης και λήξης των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας, γεγονός που του χάρισε δημοφιλία και αναγνωρισιμότητα, αλλά ταυτόχρονα προκάλεσε και δυσπιστία σε ένα πιο δύσκολο κοινό, το οποίο όμως τα τελευταία χρόνια έχει καταφέρει να κατακτήσει. Ο Δημήτρης Παπαϊωάννου έχει καταγράψει μία αξιοθαύμαστη καλλιτεχνική πορεία πριν και μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες, η οποία πρέπει να μελετηθεί και να μεταλαμπαδευτεί στις επόμενες γενεές. Για αυτόν τον λόγο έχουμε εκκινήσει από το 2020 με την ομάδα μου την τεκμηρίωση  του αρχείου του. Επιπλέον διοργανώνουμε το πρώτο Διεθνές Συνέδριο αφιερωμένο στο έργο και τη δράση του, το οποίο θα πραγματοποιηθεί τον Ιανουάριο του 2023 στο Μέγαρο Μουσικής παράλληλα με τις παραστάσεις του INK.

Ποιες είναι οι μεγαλύτερες διαφορές αλλά και ομοιότητες μεταξύ των δύο καλλιτεχνών;

Και οι δύο καλλιτέχνες εκκινούν από τον χώρο των εικαστικών τεχνών. Είναι και οι δύο απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών, ο Castellucci του Πανεπιστημίου της Μπολώνιας και ο Παπαϊωάννου αριστούχος της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας. Επομένως η εικαστική ματιά διατρέχει το έργο τους. Αν αναδιφήσουμε τις πηγές τους, θα διαπιστώσουμε ότι η κοιτίδα της δημιουργίας τους είναι το οπτικό υλικό. Φωτοτυπίες από βιβλία Ιστορίας της Τέχνης, αλλά και αποκόμματα εφημερίδων και περιοδικών. Η προσέγγισή τους όμως, κατά την προετοιμασία μιας παράστασης είναι εντελώς διαφορετική.

Ο Castellucci ορίζει τους βασικούς άξονες του έργου, ακόμα και τον τίτλο, σε ένα αρχικό, εγκεφαλικό στάδιο της δημιουργικής διαδικασίας, ενώ ο Παπαϊωάννου κατά τη διάρκεια των δοκιμών μετακινείται διαρκώς, καθώς επαφίεται στην ίδια την ανθρώπινη ύλη που είναι ευμετάβλητη. Ο τίτλος του έργου του θα προκύψει στο τέλος, μετά από μία επίπονη και μακρόχρονη αναμέτρηση με τη σκηνή και τα σώματα των ηθοποιών.

Η γοητευτική και ανεξιχνίαστη στιγμή της γέννησης της ιδέας που οδηγεί στο σκηνικό θέαμα

Πολλές φορές οι καλλιτέχνες αναφέρουν ότι εμπνέονται από γεγονότα της επικαιρότητας. Ο Castellucci αναφορικά με το Bros/αδέλφια δήλωσε ότι εμπνεύστηκε από την παρουσία των αστυνομικών  δυνάμεων στις διαδηλώσεις στο Παρίσι. Ωστόσο αυτή η δήλωση δεν θα έπρεπε να μας παρασύρει, καθώς, αν διατρέξουμε το έργο του, θα διαπιστώσουμε ότι το ζήτημα της βίας και της αδελφοκτονίας είναι κυρίαρχο και σε άλλες παραστάσεις, όπως η Γένεσις και στα επεισόδια Τσεζένα.#01 και Βρυξέλλες. #04 της Ενδογονιδιακής Τραγωδίας. Θα αναφερθώ σε ένα πρόσφατο παράδειγμα, σε αυτό της Ελευσίνας. Έχω μελετήσει εις βάθος και δημοσιεύσει σχετικά με τη σχέση του Castellucci με τα Ελευσίνια μυστήρια. Δεν περίμενα όμως ποτέ ότι θα τού δοθεί η ευκαιρία να σκηνοθετήσει στην Ελευσίνα. Πρόκειται για ανεξήγητο γεγονός, ένα πραγματικό ελευσίνιο μυστήριο. Εδώ λοιπόν και κάποιο διάστημα παρατηρώ ότι στη νέα του δημιουργία, μοτίβα και ιδέες του παρελθόντος παίρνουν νέα μορφή, όπως είναι το θέμα της μητέρας, της μητριαρχίας και της μητροκτονίας. Ο Castellucci λειτουργεί εγκεφαλικά, επανερχόμενος σε βασικά και θεμελιώδη θέματα προτείνοντας όμως κάθε φορά μία νέα, ρηξικέλευθη ιδέα. Εν αντιθέσει ο Παπαϊωάννου είναι μια χύτρα ιδεών μέσα στην οποία αναδεύονται επίπονα και αδιάκοπα οργανικές και ανόργανες ύλες, οι ερμηνευτές και τα σκηνικά αντικείμενα που συνθέτουν μοναδικά σκηνικά ταμπλό, τολμώντας στο τέλος να απορρίψει αυτό που με τόσον κόπο παρασκεύασε για να δημιουργήσει κάτι άλλο, κάτι νέο. Προσδοκώ ότι κάποιες από αυτές τις υπέροχες ιδέες που απεμπόλησε, προσωρινά ελπίζω, θα μετουσιωθούν σε μία μελλοντική του δημιουργία. Οι δοκιμές του Παπαϊωάννου είναι μαγευτικές καθώς από απλά υλικά καθημερινής χρήσης προκύπτουν ανυπέρβλητες εικόνες. Δεν μπορώ να ξεχάσω να προβάλει μία Μαντόνα πάνω σε ένα κομμάτι από αλουμίνιο περιλουσμένη από παχύρευστη ύλη καμωμένη από… άνθος αραβοσίτου!

Ποια τα υλικά, τα εργαλεία για την ανάλυσή σας; Από ένα σκίτσο μέχρι ένα μάστερκλας;

Εξαρτάται από το εάν πρόκειται για μία παρελθούσα παράσταση, οπότε ανασυνθέτουμε και αναλύουμε ό,τι ίχνος έχει απομείνει. Οι πηγές μας είναι οι σημειώσεις ή τα σχέδια του σκηνοθέτη ή των συντελεστών, το υλικό έμπνευσης (εικαστικό αλλά και θεωρητικό), οι φωτογραφίες και τα βίντεο, αν υπάρχουν. Στην περίπτωση της καταγραφής μιας παράστασης σε ζωντανό χρόνο -όπως συνέβη με τον Εγκάρσιο Προσανατολισμό, που παρακολουθούσα τις δοκιμές σε καθημερινή βάση για πολλούς μήνες- εφαρμόζουμε ένα πρωτόκολλο εργασίας. Καταγράφαμε με κάμερα και μαγνητόφωνο εικόνα και ήχο σε ζωντανό χρόνο καθ’όλη τη διάρκεια της δημιουργικής διαδικασίας και τηρούσαμε χειρόγραφες σημειώσεις. Ύστερα αποθηκεύαμε το υλικό σε διαδικτυακά αποθετήρια, για να το ταξινομήσουμε  στη συνέχεια και να το μελετήσουμε. Παράλληλα μας είχε παραχωρηθεί πρόσβαση στους τρέχοντες φακέλους εργασίας του καλλιτέχνη και της ομάδας του, δηλαδή στο δημιουργικό υλικό, στα τεχνικά δελτία και στα έγγραφα παραγωγής. Έχουμε ξεκινήσει την ίδια διαδικασία με τον Romeo Castellucci και την τελευταία του παραγωγή στο πλαίσιο της διοργάνωσης «Ελευσίνα πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης». Ο Ιταλός σκηνοθέτης ξεναγήθηκε προσφάτως για τρίτη φορά στον αρχαιολογικό χώρο όπου καταγράψαμε όλη την ξενάγηση αλλά και τις συνομιλίες του καλλιτέχνη με τα μέλη της ελληνικής και ιταλικής παραγωγής.

Μπορούμε να μιλάμε για το DNA μιας παράσταση; Δεν είναι μια έννοια που μεταβάλλεται;

Ασφαλώς και μπορούμε να μιλάμε για το DNA μιας παράστασης. Σε κάθε παράσταση, όσο κι αν έχει μεταβληθεί το έργο του καλλιτέχνη μέσα στον χρόνο, μπορούμε να διακρίνουμε τα αρχικά θεμέλια, τα γονίδια αν θέλετε της καλλιτεχνικής του έκφρασης. Εγώ για παράδειγμα, στην πρόσφατη παράσταση του Romeo Castellucci Bros διέκρινα στοιχεία από παλαιότερες και νεότερες δημιουργίες του. Τα παραπάνω στοιχεία επιβεβαιώνονται από το δημιουργικό υλικό προηγούμενων παραστάσεων που ανακάλυψα στο αρχείο του καλλιτέχνη. Συμβαίνει αρκετές φορές ένας δημιουργός να επανενεργοποιεί μία ιδέα από το παρελθόν που δεν αξιοποίησε σε μία δεδομένη στιγμή ή δεν ανέπτυξε επαρκώς σε μία προηγούμενη παράσταση.

Άλλες φορές επιδρούν εξωτερικοί παράγοντες και μεταβάλλουν τη σύνθεση μιας παράστασης, όπως συνέβη στις δύο τελευταίες δημιουργίες του Δημήτρη Παπαϊωάννου. Στο πρώτο τρίμηνο των δοκιμών του Εγκάρσιου Προσανατολισμού ο Δημήτρης Παπαϊωάννου συμμετείχε ο ίδιος στην παράσταση ως ερμηνευτής. Κατά τη διακοπή των δοκιμών λόγω της πανδημίας, ο σκηνοθέτης συνέλαβε μία άλλη παράσταση το INK, στην οποία αποφάσισε τελικά να εμφανιστεί ο ίδιος. Έτσι ο Δημήτρης Παπαϊωάννου καταλήγει να μην συμμετάσχει στον Εγκάρσιο προσανατολισμό. Αυτό το γεγονός αποτέλεσε αφορμή για μία νέα δραματουργία που γέννησε πληθώρα νέων ιδεών, ενώ διατηρήθηκε βεβαίως ο βασικός πυρήνας της αρχικής σύλληψης.

Ποιο είναι το πιο γοητευτικό, ποιο το πιο επικίνδυνο στοιχείο κατά τη διάρκεια της ανάλυσής σας;

Το πιο γοητευτικό στοιχείο είναι όταν καταφέρνω να ξεκλειδώσω το αίνιγμα του σκηνοθέτη, διεισδύοντας στο δημιουργικό υλικό και μελετώντας το εις βάθος. Όταν η υπόθεση μου επιβεβαιώνεται. Γιατί, ίσως θα έχετε και εσείς αντιληφθεί, διαβάζουμε αρκετές μελέτες για το έργο σύγχρονων σκηνοθετών που βασίζονται μόνο σε προσωπικές εκτιμήσεις, αυθαίρετα συμπεράσματα, εντυπώσεις που δύνανται να ανήκουν στη σφαίρα της φαντασίας του θεατή όχι όμως του ερευνητή που οφείλει να τεκμηριώσει την υπόθεσή του μέσα από τη μελέτη και ανάλυση των στοιχείων.

Το πιο επικίνδυνο σημείο είναι να κλονιστεί η εμπιστοσύνη μεταξύ ερευνητή και καλλιτέχνη, να αισθανθεί ότι η μεταξύ τους σχέση παραβιάζεται, ότι απειλείται ο «εσωτερικός» του χώρος, αφού το έργο του είναι η ψυχή του. «Σού άνοιξα το σπίτι μου», μού έλεγε χαρακτηριστικά ο Δημήτρης Παπαϊωάννου. Η δημιουργική διαδικασία είναι ιερή και αποκαλυπτική, μία συνθήκη την οποία ως ερευνήτρια οφείλω να διαφυλάξω και να σεβαστώ.

Κατά πόσο η επιστημονική σας προσέγγιση, η ανάλυση λαμβάνει υπόψιν τον θεατή;

Αν και δεν αποτελεί κεντρικό στοιχείο της γενετικής ανάλυσης που εφαρμόζουμε, πολλές πτυχές που αφορούν στην υποδοχή ενός έργου τέχνης και την αλληλοεπίδραση μεταξύ καλλιτέχνη και κοινού, επιδρούν στην εργασία μας και συνεισφέρουν στη σφαιρική αποτίμηση μιας σκηνική δημιουργίας. Εξηγούμαι: μία παράσταση μεταβάλλεται αενάως και κυρίως οι παραστάσεις εκείνες που περιοδεύουν για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Μία παράσταση είναι ένας ζωντανός και ευμετάβλητος οργανισμός, επομένως εξελίσσεται, ακόμη και μετά την πρεμιέρα και μέχρι το τελευταίο ανέβασμα. Παράγοντες όπως ο χώρος, η εκάστοτε νομοθεσία, η ασθένεια ενός ερμηνευτή, οικονομικές, ακόμη και πολιτικές συνθήκες μπορούν να επηρεάσουν καταλυτικά το αποτέλεσμα. Για παράδειγμα η Κόλαση του Castellucci υφίστατο πολλές μετατροπές κατά τη διάρκεια της περιοδείας της, είτε λόγω χωρικών περιορισμών, είτε εξ αιτίας του νομοθετικού πλαισίου του κάθε σταθμού, είτε ακόμη και αναφορικά με την έντονη παρουσία ζώων στην παράσταση. Πώς να προσαρμοστεί μία παραγωγή που δημιουργήθηκε αρχικά για το πλατύ, ρηχό και πανύψηλο παπικό ανάκτορο της Αβινιόν σε μία αίθουσα της Πειραιώς 260; Λόγω των ζώων η Κόλαση δεν ανέβηκε στο Ηρώδειο, όπως είχε αποφασιστεί, ενώ λόγω του χαμηλού ύψους του χώρου της Πειραιώς μία σκηνή αναρρίχησης αφαιρέθηκε.

Μπορεί να κάνει κάποιος γενετική ανάλυση στο έργο ενός δημιουργού που ως προσωπικότητα αντιπαθεί;

Ως επιστήμονες οφείλουμε να διατηρούμε μία ψύχραιμη στάση και να μην επιτρέπουμε στα πάθη, είτε αρνητικά είτε θετικά, να μας κυριεύουν. Δεν θα πρέπει να επηρεάζεται η κρίση μας από την προσωπικότητα ενός καλλιτέχνη, ούτε να μεροληπτούμε, ούτε να προκαταλαμβανόμαστε, ούτε να κρίνουμε τα έργα τέχνης άλλοτε εγκωμιαστικά και άλλοτε αφοριστικά. Αυτός ενδεχομένως είναι ο ρόλος του δημοσιογράφου ή του κριτικού, όχι όμως του ερευνητή. Είναι γεγονός ότι η ενασχόληση με έναν καλλιτέχνη ο οποίος βρίσκεται εν ζωή δυσκολεύει κατά πολύ το έργο μας, καθώς ενδέχεται να προσκρούσουμε σε επιφυλάξεις, φόβους ή ακόμη και καχυποψία. Κανένα όμως από τα παραπάνω στοιχεία δεν χαρακτηρίζει τους δύο καλλιτέχνες με τους οποίους συνεργαζόμαστε. Στην περίπτωσή μας, η επιτυχία του εγχειρήματος έγκειται στην αμοιβαία εμπιστοσύνη.

Έχουν πρόσβαση οι καλλιτέχνες στα αποτελέσματα της ανάλυσής σας;

Ασφαλώς έχουν πρόσβαση οποιαδήποτε στιγμή το θελήσουν. Άλλωστε έχω αναλάβει με μία επίλεκτη και έμπειρη ομάδα την τεκμηρίωση, οργάνωση και ψηφιοποίηση των αρχείων και των δύο καλλιτεχνών, μία εργασία που θα προσφέρει στη μελλοντική έρευνα, αλλά και στο ευρύτερο κοινό τη δυνατότητα να γνωρίσει πολύπλευρα το έργο τους. Θα αναφερθώ όμως στην αντίδραση του Romeo Castellucci όταν συμπαρουσιάσαμε το 2016 σε ένα διεθνές συνέδριο στην Αμβέρσα με επίκεντρο τη γενετική έρευνα στις παραστατικές τέχνες τα τετράδια και τις σημειώσεις του που αφορούσαν την Ορέστεια. Είχα επινοήσει και εφάρμοσα ένα πρότυπο ψηφιακής οπτικοποίησης μέσω του οποίου το κοινό έβλεπε σε μεγάλη οθόνη την αρχική σύλληψη, όπως προέκυπτε από ψηφιοποιημένα χειρόγραφα, σημειώσεις και σχέδια, φωτογραφίες και βίντεο. Έτσι το κοινό μπορούσε να αντιληφθεί, για παράδειγμα, πώς ο Ρομέο Καστελλούτσι αρχικά συνέλαβε τη δραματουργία, τα σκηνικά, τους δραματικούς χαρακτήρες της Ορέστειας και πώς τους ολοκλήρωσε στη συνέχεια. Ο ίδιος είχε ενθουσιαστεί από τις δυνατότητες εμβάθυνσης και ερμηνείας του έργου μέσα από τη μελέτη και σύνθεση του αρχειακού υλικού, δηλώνοντας ότι ανακάλυψε νέες πτυχές του ή θυμήθηκε κάποιες άλλες που είχε εντελώς λησμονήσει. Υπό αυτήν την έννοια αισθανόταν πολύ ικανοποιημένος για τη νέα διάσταση που είχε δοθεί στο έργο του. Η έννοια του δημιουργού λάμβανε μία νέα υπόσταση που δεν είχε σχέση αποκλειστικά και μόνο με το τελικό αποτέλεσμα, αλλά με το σύνολο της δημιουργικής διαδικασίας.

Κατά πόσο μπορείτε μετά από μια τέτοια εργασία να απολαύσετε μια παράσταση ως θεατής;

Οι αισθήσεις μου οξύνονται. Έχοντας αφιερώσει τόσον χρόνο και ενέργεια στην καταγραφή της δημιουργικής διαδικασίας και στην επισήμανση και της παραμικρής λεπτομέρειας, την ώρα της παράστασης αποφορτίζομαι, αισθάνομαι ευτυχής και απολαμβάνω την εμπειρία.