Με οδηγό τα καβαφικά «Τείχη» και αφορμή την ερωτική ιστορία ενός έγκλειστου, ο Χρήστος Σαρρής μπήκε στις φυλακές Νιγρίτας και γύρισε μια ταινία μικρού μήκους που θα προβληθεί στο Φεστιβάλ της Δράμας, αλλά έκανε πρεμιέρα στο Μπάουερι της Νέας Υόρκης.
Εγκιβωτισμένος σε όλους τους ορόφους του New Museum στη Νέα Υόρκη, ο κόσμος, ο πλανήτης με τις απόκοσμες, ελεύθερες ορίων φύλου και καταγωγής μορφές της περίφημης Wangechi Mutu απαριθμεί χιλιάδες ιστορίες μέσα στο ημίφως με λάμψεις του ήλιου που αναδύεται ή δύει να διαπερνά τον χώρο. Στο υπόγειο όμως του ρηξικέλευθου μουσείου, βρίσκεται ο κόσμος των φυλακών Νιγρίτας Σερρών, με τους έγκλειστους να ζουν εντός ορίων, τιμωρημένοι, σωφρονιζόμενοι. Δεν είναι γλυπτά ή εγκαταστάσεις σε έναν καλά επιμελημένο χώρο, είναι οι ήρωες της ταινίας μικρού μήκους «Τείχη» του Χρήστου Σαρρή και είναι ίσως μια απεικόνιση, μια προβολή, του Καβαφικού ποιήματος.
Είδα το φιλμ στη Νέα Υόρκη, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ για τον Καβάφη που οργάνωσε το Ίδρυμα Ωνάση -άλλωστε τα «Τείχη» είναι ανάθεση και παραγωγή του Onassis Culture. Σε λίγες μέρες θα προβληθεί στο διαγωνιστικό μέρος του Διεθνούς Φεστιβάλ Μικρού Μήκους στη Δράμα. Σε έναν τόπο όπου οι εικόνες αυτές και η καβαφική γραφή είναι οικείες, σχεδόν βιωματικές.
Μια ιστορία αγάπης, του έγκλειστου τότε Λιθουανού graffiti artist Ελβις και μιας κοπέλας από τη Λιθουανία, ήταν η αφορμή για να μάθει πράγματα για τις φυλακές Νιγρίτας, να του κινήσει το ενδιαφέρον. Ετσι βρέθηκε εκεί. «O χρόνος που πέρασα στα γυρίσματα στην Νιγρίτα είναι περισσότερο γραμμικός από κυκλικός ως ανάμνηση» μου λέει ο Χρήστος Σαρρής. «Ξεκινούσαμε την επίσκεψη νωρίς το πρωί μέχρι τις 12 περίπου, ίσως και λίγο αργότερα, έως την μεσημεριανή διανομή φαγητού. Μετά η φυλακή “κλείνει”. Επιστρέφαμε λίγο αργότερα περίπου στις 15.00. Ήταν χειμώνας, νύχτωνε νωρίς και έκανε αρκετό κρύο και τέλειωνε το γύρισμά μας περίπου στις 19.00. Ακολουθούσαμε το πρόγραμμα της φυλακής κατά γράμμα. Κάπως έτσι κατανοείς την πραγματικότητα πολύ γρήγορα».
Μπορεί η εικόνα να αλλάξει τον κόσμο;
Αναρωτιέμαι αν νιώθει ένα ιδιόμορφο είδος ενοχών ο δημιουργός που μπαίνει μέσα στις φυλακές για να φτιάξει ένα νέο έργο. Ενοχή για τη δική του ελευθερία -αν και δεν έχει παρανομήσει-, ενοχή επειδή θα δημιουργήσει κάτι με καλλιτεχνική υπόσταση μέσα σε έναν χώρο με πολλαπλές φορτίσεις, συμβολισμούς, αφηγήσεις. «Η ενοχή πιστεύω έχει να κάνει με την αδυναμία της αλλαγής των καταστάσεων που καταγράφεις», λέει. «Στην σχολή φωτογραφίας όταν σπούδαζα είχαμε πολλά παραδείγματα όπου οι εικόνες – συνεπώς η ενημέρωση της κοινής γνώμης- είχαν την δύναμη να αλλάξουν τον κόσμο. Σήμερα φοβάμαι ότι η εικόνα έχει γίνει και αδυναμία, όμως όσοι διάλεξαν αυτή την δύσκολη δουλειά επέλεξαν να φέρουν και την υποχρέωση να μην σταματούν την καταγραφή της πραγματικότητας όσο σκληρή και να είναι. Η δική μου ταινία δεν περιγράφει την προφανή σκληρότητα των φυλακών η οποία είναι κοινή γνώση πιστεύω, αλλά βασίζεται περισσότερο στην ανθρώπινη υπόσταση των ανδρών που μιλούν για την ζωή τους».
Οχι συμβολισμοί, μόνο σκληρές αλήθειες
Και ο φόβος; Δεν είναι ανθρώπινο να φοβάται κάποιος που μπαίνει για πρώτη φορά σε ένα τέτοιο περιβάλλον, που δεν γνωρίζει τι θα συναντήσει, πέρα από όσα ξέρουμε από αφηγήσεις και δραματοποιημένες ιστορίες. Ο Χρήστος Σαρρής λέει «με απασχολούσε κάθε ημέρα, θυμάμαι εμείς αντιμετωπίζαμε την είσοδο μας με σχεδόν τρόμο, ενώ είχαμε την ασφάλεια ότι έχουμε την επιλογή της εξόδου ανά πάσα στιγμή και την ίδια στιγμή μιλούσαμε με ανθρώπους που έχουν ήδη περάσει παραπάνω από τη μισή τους ζωή στη φυλακή. Δεν υπάρχουν συμβολισμοί φοβάμαι παρά μόνο σκληρές αλήθειες και είναι ατελείωτες όσες και οι ιστορίες που ακούσαμε όλες εκείνες τις ημέρες. Το έργο όμως πρέπει να γίνει, γιατί πολλές φορές σκεπτόμαστε το σήμερα ξεχνώντας ότι οι ταινίες πρέπει να είναι και ιστορικά ντοκουμέντα. Επίσης είναι μια μικτή ταινία βασισμένη στην πραγματικότητα αλλά μερικές φορές πρέπει να την ξεπεράσει».
Του ζητώ να μας μεταφέρει μέσα στον χώρο των φυλακών, να περιγράψει όσα είδε σε σχέση με την λειτουργία της, την οργάνωση, αλλά και τους ανθρώπους με τους οποίους μίλησε. Υπήρξαν κατηγορούμενοι για βαριά εγκλήματα; «Η φυλακή χωρίζεται σε πτέρυγες με τα κελιά της, η κάθε μία με τον δικό της προαύλιο χώρο, έναν κοινόχρηστο χώρο για μαγείρεμα πλύσιμο ρούχων και άλλες εργασίες, ένα υποτυπώδες γυμναστήριο, μηχανουργείο, μεγάλη κουζίνα για το συσσίτιο, εκκλησία, αίθουσα για θεατρικές παραστάσεις και ταυτόχρονα συγκεντρώσεις ΚΕΘΕΑ, σχολείο, μίνι μάρκετ και κυλικείο για τα πολύ βασικά, τα γραφεία των σωφρονιστικών και των διοικητικών, επισκεπτήρια και ιατρείο-οδοντιατρείο. Βρεθήκαμε σε τρεις ή τέσσερις πτέρυγες και σε όλους τους κοινόχρηστους χώρους. Το ότι συμφώνησε ο διευθυντής κ. Γιώργος Οικονόμου και μας έδωσε την άδεια, όπως και το υπουργείο, δεν σημαίνει αυτομάτως ότι είμαστε αποδεκτοί μέσα.
Μιλήσαμε με αρκετούς τρόφιμους οι οποίοι είχαν ενημερωθεί από τον διευθυντή στη συνέχεια ενδιαφέρθηκαν περισσότεροι από το σχολείο των φυλακών (υπήρχε και ένα προηγούμενο γύρισμα με τον Saske για τα Stages Alive όπου είχε ραπάρει και τους στίχους που είχαν γράψει για την φυλακή οι τρόφιμοι), οπότε τελικά ήταν αρκετοί. Βέβαια στην πορεία υπήρξαν και κάποιοι που μας ζήτησαν αν μην χρησιμοποιήσουμε τις συζητήσεις που κάναμε. Το μόνο που ζητήσαμε ήταν να μην μιλήσουμε με τρόφιμους που έχουν βαριά και συγκεκριμένα αδικήματα γιατί αυτή είναι μια άλλη ταινία».
Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην
Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ μεγάλα κι υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη. Γνώριζαν άραγε οι τρόφιμοι που μίλησαν με τον Χρήστο Σαρρή τον Καβάφη, το συγκεκριμένο ποιήμά του που επέλεξε με προτροπή της Αφροδίτης Παναγιωτάκου, Διευθύντριας Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση. «Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία είχαν μια ανάμνηση από τα σχολικά βιβλία, όσοι προέρχονταν από άλλες χώρες όχι. Διαβάσαμε το ποίημα στην αρχή της γνωριμία μας και νομίζω ότι το κατάλαβαν πάρα πολύ καλά ο καθένας για τους δικούς του λόγους».
Εχει ενδιαφέρον πώς ο «απέξω», ο ελεύθερος, ο δημιουργός προσεγγίζει έναν τρόφιμο όχι μόνο με ενδιαφέρον και κατανόηση αλλά και με κριτική για το γεγονός ότι δεν βρίσκεται εκεί οπωσδήποτε άδικα. Εχει εγκληματίσει. Υπάρχει το ενδεχόμενο μια δραματοποιημένη αφήγηση να μειώσει αυτό τον παράγοντα; Να αγιογραφήσει κατά κάποιον τρόπο; «Η αλήθεια είναι ότι το ζήτημα της κατανόησης του πόνου που έχουν προκαλέσει σε συνανθρώπους τους όλοι όσοι μιλήσαμε, ετέθη στην τελευταία μας συνάντηση. Δεν γίνεται επίκληση σε συναίσθημα μόνο μια απλή υπενθύμιση ότι και εκείνοι οι άνθρωποι που βρίσκονται στην φυλακή έχουν υπάρξει παιδιά, γιοί μιας οικογένειας, έχουν αγαπήσει και θέλουν να αγαπηθούν. Τιμωρούνται αυτό είναι το μόνο σίγουρο, το δυστυχές είναι ότι πολλοί από αυτού απλά θα επιστρέψουν. Κατά την διάρκεια του μοντάζ συζητούσαμε με τον Μάριο τον μοντέρ της ταινίας για το πόσο λεπτή είναι η γραμμή μεταξύ του μέσα και του έξω μερικές φορές. Κι αν εκεί που γκαζώνεις και το πορτοκαλί γίνετε κόκκινο και ένας πεζός βιάζεται τι γίνεται τότε; Ένα παράδειγμα.»
Το βέβαιο είναι ότι δεν πρόκειται για μια ταινία για τις συνθήκες κράτησης στις φυλακές. «Δεν ήταν η πρόθεση μου αυτή για πολλούς λόγους και ο κυριότερος είναι ότι δεν πιστεύω ότι μπορεί να γίνει – ή να την κάνω - όπως θα ήθελα να γίνει». Ο ίδιος έχει νιώσει αυτή την θηλιά του εγκλεισμού, «πάρα πολύ έντονα όταν υπηρέτησα την στρατιωτική μου θητεία και φυσικά την διάρκεια των δύο περιόδων απαγορεύσεων λόγω Covid όπου με ένα τρόπο βρεθήκαμε όλοι φυλακισμένοι».
Η ταινία θα επιστρέψει, μου λέει ο Χρήστος Σαρρής, σε μεγαλύτερη εκδοχή. «Υπάρχει πολύ υλικό που δεν μπήκε για αυτό τον λόγο η επόμενη version της ταινίας πιστεύω θα μεγαλώσει σε διάρκεια, έχουμε κάποιες ιδέες. Η αλήθεια είναι ότι με σόκαρε κάθε στιγμή που παρέδιδα κινητό, ταυτότητα και περνούσα τον ανιχνευτή μετάλλων. Πολλές ιστορίες με έκαναν να νιώσω άβολα όχι λόγω βιαιότητας -δεν υπήρχε τόση σωματική βία σε αυτές- αλλά περισσότερο γιατί είναι σοκαριστικά οικείες».
Τι είναι, τελικά, τα «Τείχη» του Χρήστου Σαρρή; «Είναι ένα ξεκάθαρο νεύμα προς τον θεατή προς τον εαυτό μου, τους συνεργάτες μου και εδώ ταιριάζει η αναφορά σας σε προηγούμενη ερώτηση σε συμβολισμούς. Υπάρχουν σκηνές καθημερινότητας από την πόλη της Νιγρίτας -όπου και αυτή στέκει ως σύμβολο της πραγματικότητας- και πόσο αυτή μπορεί πραγματικά να στερήσει την ελευθερία που αποζητά ο καθένας μας. Ταυτόχρονα υπάρχει και ατέλειωτη φύση και εικόνες από παιδικές αναμνήσεις, ό,τι και αν λέει αυτό σε καθένα μας».
Τείχη
Σκηνοθεσία: Χρήστος Σαρρής | Πρωτότυπη Μουσική: Laura Jane Grace | Εικονοληψία: Χρήστος Σαρρής, Δημήτρης Ζιβόπουλος, Στέλιος Δουλγερίδης | Βοηθοί Σκηνοθέτη: Σμαράγδα Δογάνη, Δημήτρης Ζιβόπουλος | Μοντάζ: Μάριος Κλεφτάκης | VFX: Αίας Κόκκαλης | Σχεδιασμός Ηχου: Γιώργος Χανός | Μείξη Ηχου: Δημήτρης Μιγιάκης | Χρωματική Επεξεργασία: Μάνθος Σάρδης |