Καθώς μια παγκόσμια κίνηση για να βαθύνει η γνώση για το έργο του Κωνσταντίνου Καβάφη βρίσκεται σε εξέλιξη από το Ιδρυμα Ωνάση, η καθηγήτρια του Πρίνστον Κaren Emmerich μιλά στο iefimerida για όψεις και παρανοήσεις που αφορούν στον Αλεξανδρινό.
«Με δυσκολία διαβάζω στην πέτρα την αρχαία.
Κύ[ρι]ε Ιησού Χριστέ. Ένα “Ψυ[χ]ήν” διακρίνω.» Αρχές Σεπτεμβρίου, στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον, οι νεοεισαχθέντες φοιτητές στο τμήμα Συγκριτικής Λογοτεχνίας, άκουγαν την αναπληρώτρια καθηγήτρια και μεταφράστρια Κaren Emmerich να τους διαβάζει το ποίημα του Κωνσταντίνου Καβάφη «Εν τω μηνί Αθύρ». Η σχέση της Karen με τον ίδιο τον Καβάφη, που τώρα διδάσκει στους φοιτητές της, ξεκίνησε με σύννεφα. Τον βρήκε «αδιαπέραστο και βαρετό» μέχρι που στίχο με στίχο, ποίημα με ποίημα, ακόμα και σήμερα διαρκώς ανακαλύπτει νέα πράγματα, έννοιες, αναφορές μέσα στο έργο του.
Μελετά το έργο του, σκάβει σε αυτό και στο αρχείο του, τον διδάσκει. Ο Κωνσταντίνος Καβάφης που πάντα ήταν αυτό που λένε οι αγγλοσάξωνες relevant στους κύκλους της διανόησης και της Τέχνης -ποιος λησμονεί τα πρώτα σκίτσα του Ντέιβιντ Χόκνεϊ που εικονογράφησε γυμνά από τα ποιήματα του Αλεξανδρινού- τα τελευταία χρόνια γίνεται κτήμα μας όλο και πιο πολύ, όλο και πιο πλατιά. Οι μελετητές αυξάνονται, οι λοξές, ευθείες, απρόσμενες ματιές στο έργο του βαθαίνουν, μέσα από την ψηφιακή συλλογή με τα 2.000 αρχειακά τεκμήρια του Αρχείου Καβάφη που ανήκει πλέον στο Ιδρυμα Ωνάση. Από εκεί, από αυτό το σημείο ξεκινά η σεισμική μεταφορά του σε νέα και παλιά κέντρα.
Το σπίτι του Κωνσταντίνου Καβάφη στην πρώην οδό Lepsius της Αλεξάνδρειας, ανάμεσα σε οίκους ανοχής αλλά και τόσο κοντά στην όπερα της πόλης, έχει μπει σε φάση ανακατασκευής και ανάδειξης σε ένα Μουσείο που θα γίνει τοπόσημο της Αλεξάνδρειας, με χρηματοδότηση του Ιδρύματος Ωνάση. Την αρχιτεκτονική και εικαστική μελέτη έχει η Εύα Μανιδάκη του Flux-Office και οι εργασίες αναμένεται να ολοκληρωθούν στις αρχές του νέου έτους.
Φέτος, για δεύτερη χρονιά διοργανώθηκε το Θερινό Σχολείο Καβάφη, ένας θεσμός που θα συνεχιστεί τον Ιούλιο του 2023 με θέμα «Ο Καβάφης στις τέχνες και τις επιστήμες». Ενώ την άνοιξη του 2023, η μορφή, ο ήχος, οι στίχοι τους θα γίνουν η μαγιά για νέες δημιουργίες, αναφορές, διαλόγους στη Νέα Υόρκη -Λόρι Αντερσον, o εικαστικός Νικ Κέιβ μεταξύ αυτών που θα γίνουν το σώμα και η φωνή του Καβάφη στον κόσμο του τώρα και του μετά, μέσα από ένα φεστιβάλ που θα διοργανώσει το Ιδρυμα Καβάφη.
Μιλήσαμε με την Karen Emmerich για τις διαρκείς νέες αναγνώσεις του Καβάφη, τις παρανοήσεις, τον τρόπο που ερμηνεύουμε την ταυτότητά του μέσα από προσωπικές επιδιώξεις και αναφορές, τη σχέση του με την υπηκοότητα, με την Αλεξάνδρεια, τον τρόπο που το έργο του φτάνει στο παρόν μας.
Oι παγίδες: Ο μύθος της οικουμενικής ταυτότητας
«Δεν θα ήθελα να κάνω εικασίες για το πώς θα ένιωθε ο Καβάφης αναφορικά με ζητήματα εντοπιότητας ή πατρίδας. Μου φαίνεται πως οποιοιδήποτε τέτοιοι ισχυρισμοί πάντα θα απηχούν περισσότερο το άτομο που τους εκφέρει παρά τον ίδιο τον Καβάφη. Ο Καβάφης δεν ήταν ένας καθαυτό «μετανάστης», ήταν ένας γηγενής αλλοδαπός υπήκοος στην Αλεξάνδρεια, μια ιδιότητα που μπορεί να φαίνεται αρκετά περίεργη σε μας σήμερα, αλλά η οποία ήταν μέρος της κοινωνικής και πολιτικής συγκρότησης της πόλης την εποχή εκείνη. Επίσης, δεν αισθάνομαι άνετα να μιλώ για καθολικότητες γενικότερα, και πολύ περισσότερο για οποιαδήποτε καθολική, οικουμενική ταυτότητα, διότι η ταυτότητα του Καβάφη μπορεί να οριστεί με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, ανάλογα πάλι με τον εκάστοτε ομιλητή».
Θα μπορούσαμε να τον περιγράψουμε ως ένα κουίρ άτομο της διασποράς που εργαζόταν σε μια αποικιακή επιχείρηση, για παράδειγμα – και ορισμένα μέρη αυτού του χαρακτηρισμού θα μπορούσαν να είναι πιο σημαντικά για κάποιους αναγνώστες απ’ ό,τι για άλλους. Και, φυσικά, τα ποιήματά του έχουν διαφορετική απήχηση σε διάφορους ανθρώπους και καμία σε άλλους – δεν υπάρχει καμία καθολικότητα, τίποτα οικουμενικό εδώ!
Ο Kαβάφης ως pop icon και σύγχρονος influencer
«H δημοτικότητα του Καβάφη οφείλεται ασφαλώς σε έναν συνδυασμό της δύναμης των ίδιων των ποιημάτων και των πολλών μορφών λογοτεχνικής προώθησης που έχουν αναλάβει επιμελητές, μεταφραστές, μελετητές, βιβλιοκριτικοί, ανθολόγοι, bloggers, εκπαιδευτικοί, φοιτητές, δημόσια πρόσωπα που παραθέτουν αποσπάσματα του έργου του, αναγνώστες με ή χωρίς παρουσία σε πλατφόρμες μέσων επικοινωνίας για να μοιραστούν τις απόψεις τους για τον Καβάφη και το έργο του κ.ο.κ.
Τα λογοτεχνικά έργα παραμένουν επίκαιρα μόνο χάρη στη συνεχή επένδυση σε αυτές τις ποικίλες μορφές προώθησης. Καμιά φορά, θεωρούμε αυτά τα πράγματα δεδομένα και κοιτάζουμε απλώς το ίδιο το έργο ως πηγή «καθολικής απήχησης», όμως αυτή η απήχηση είναι πάντοτε ένα κατασκευασμένο και ανακατασκευασμένο πράγμα. »
Η πρώτη, δύσκολη, επαφή με την ποίηση του
«Ημουν 17 ετών όταν διάβασα Καβάφη για πρώτη φορά στο πλαίσιο ενός μαθήματος που παρέδιδε ο Νίκος Γερμανάκος. Διαβάζαμε τις μεταφράσεις των καβαφικών Απάντων από τους Keeley and Sherrard και βρήκα τότε τον Καβάφη πολύ αδιαπέραστο και μάλλον βαρετό, με εξαίρεση κάποια λίγα ποιήματα. Νομίζω πως με μπέρδεψε η αίσθηση ότι έπρεπε να διαβάζω πηγαινοερχόμενη πίσω μπρος από τα ποιήματα στις σημειώσεις, ότι υπήρχε ένα ιστορικό πλαίσιο που δεν το κατείχα, ότι πολλά ποιήματά του δεν στέκονταν από μόνα τους χωρίς ένα αρκετά εκτενές πλήθος ιστορικών γνώσεων που εγώ δεν είχα. Η ειρωνεία του δεν γινόταν αντιληπτή από μένα ή δεν μου έκανε αίσθηση, ενώ τα ερωτικά του ποιήματα ήταν στην πραγματικότητα τα μόνα που έβρισκα ελκυστικά ή όμορφα.
Έκτοτε, ασφαλώς, έχω διαβάσει Καβάφη αμέτρητες φορές και όταν τον διδάσκω στο πλαίσιο μαθημάτων στην αγγλική γλώσσα, μου αρέσει να δίνω στους φοιτητές μονάχα ένα ποίημα κάθε φορά, να προχωράμε αργά, πάντα με το ελληνικό πρωτότυπο πλάι, ώστε να ρίχνουν έστω μια ματιά, και με πολλές μεταφράσεις εύκαιρες. Και ανακαλύπτω πως κάθε φορά που μιλάω για όποιο ποίημα – το «Εν τω μηνί Αθύρ» είναι το αγαπημένο μου και, μάλιστα, μόλις πριν από δύο εβδομάδες το διάβαζα με άλλη μια ομάδα φοιτητών σε ένα εισαγωγικό μάθημα Συγκριτικής Λογοτεχνίας– βλέπω περισσότερα πράγματα, μαθαίνω περισσότερα, η οπτική μου μετατοπίζεται μέσα από αυτές τις συζητήσεις. Έτσι, λοιπόν, η σχέση μου εξακολουθεί να εξελίσσεται χάρη σε αυτές τις συνεχείς συζητήσεις.»
Η διαρκής διαπραγμάτευση με την ιθαγένεια
«Το αρχείο Καβάφη έχει έναν φάκελο με διάφορα νομικά έγγραφα της οικογένειας του: διαβατήρια του ίδιου του ποιητή, της μητέρας του και του πατέρα του. Το τελευταίο το ζήτησε ο Καβάφης από τον αδελφό του, Τζων, και αργότερα το έδωσε για φωτογράφιση και επικύρωση από το προξενείο στην Αλεξάνδρεια—πληροφορίες που πιστοποιούν τη διαρκή σημασία που εκείνο το διαβατήριο είχε για τον Καβάφη. Υπάρχουν επίσης πολλές άδειες παραμονής που εκδόθηκαν από το Ελληνικό Προξενείο, που καλύπτουν ένα χρονικό διάστημα από το 1889 έως το 1932. Έχουμε επίσης λίγες σύντομες αναφορές σε αλληλογραφία με τον Τζων Καβάφη για τις προσπάθειες του Τζων να αποκτήσει τη βρετανική υπηκοότητα, καθώς και μερικές σημειώσεις του Καβάφη που αναφέρουν ότι του ζητήθηκε από την Υπηρεσία Αρδεύσεων να προσκομίσει έγγραφα για τον τόπο και την ημερομηνία γέννησής του.
Για τη θεώρησή μου αναφορικά με τη νομική υπόσταση του Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, με έχει βοηθήσει πάρα πολύ το έργο μελετητών, όπως είναι η Shana Minkin, η οποία έχει γράψει για το πλαίσιο συνύπαρξης διάφορων αυτοκρατοριών στην Αλεξάνδρεια κατά την περίοδο από τα τέλη του 19ου έως τις αρχές του 20ού αιώνα, και ο Will Hanley, ο οποίος έχει γράψει για την εθνικότητα στην Αλεξάνδρεια κατά τη δεκαετία του 1880 και εφεξής. Βέβαια, δεν είμαι ιστορικός, οπότε έχω επίγνωση της ανάγκης να προσεγγίζουμε τέτοια έγγραφα με μεγάλη σύνεση και με ένα βλέμμα προς την ιστορική πλαισίωσή τους.»
Πώς διαμεσολαβείται η ποίηση του Καβάφη
«Αυτό ακριβώς ήταν το θέμα του Διεθνούς θερινού Σχολείου Καβάφη 2022. Ο Μιχάλης Χρυσανθόπουλος κι εγώ διαλέξαμε αυτό το θέμα, τη διαμεσολάβηση του Καβάφη, επειδή πιστεύουμε ότι η ζωή και το έργο του έρχονται σε μας μόνο μέσα από διαμεσολαβημένες μορφές και ότι οι αντιλήψεις μας για τον ποιητή και τη ζωή και το έργο του οικοδομούνται σε μεγάλο βαθμό από αυτές τις διαμεσολαβήσεις.
Ήταν συναρπαστικό να μαθαίνουμε από κοινού ως ομάδα κάποιους από τους συγκεκριμένους τρόπους με τους οποίους έχει παρουσιαστεί ο Καβάφης στον δημόσιο και τον πολιτικό λόγο, σε εκδόσεις και μεταφράσεις –στα καταλανικά, τα γαλλικά, τα φινλανδικά, τα εβραϊκά, τα αλβανικά, τα γερμανικά, τα ισπανικά και σε πολλές άλλες γλώσσες–, στη μουσική, στον κινηματογράφο, σε κόμικς, ή το πώς απηχείται στο έργο συγγραφέων τόσο διαφορετικών μεταξύ τους, όπως ήταν ο Παλαιστίνιος ποιητής Mahmoud Darwish και ο Έλληνας ποιητής Ανδρέας Αγγελάκης. Και φυσικά, το «παρόν» διαρκώς μεταβάλλεται, είναι διαρκώς ρευστό – κάτι που σημαίνει ότι έχουμε πάντοτε τη δυνατότητα να διαβάζουμε αυτά τα ποιήματα εκ νέου, μέσα από τη διαρκώς μεταβαλλόμενη σκοπιά μας.