Το αρχείο Καβάφη τον Νοέμβριο θα στεγαστεί σε δικό του κτίριο στην Πλάκα. Ταυτόχρονα, το σπίτι του ποιητή στην Αλεξάνδρεια θα παραδοθεί πλήρως αποκατεστημένο από το Ίδρυμα Ωνάση. Ο καθηγητής Τάκης Καγιαλής μάς εξηγεί πόσο σύγχρονος και αποκαλυπτικός παραμένει ο Αλεξανδρινός.
Η οικειότητα που έχουμε για το έργο του και το βίο του Kαβάφη είναι αδιαπραγμάτευτη. Την ίδια ώρα, όμως, παραμένει ένα αίνιγμα, μια πηγή που διαρκώς αναβλύζει, που αποκαλύπτει νέους παραπόταμους της ποίησης, της σπηλαιώδους σχέσης του με την Ιστορία, την κοινωνία, τον έρωτα, τους κατακτητές και τους κατακτημένους, την πατρίδα, το απαγορευμένο, την ηδονή, την πολιτική, τη μετακίνηση. Παραμένει ο Κωνσταντίνος Π. Καβάφης και το έργο του, το αρχείο του που ανήκει στο Ίδρυμα Ωνάση, ένα καλώδιο ηλεκτροφόρο που προκαλεί νέες δονήσεις διαρκώς.
Καθώς τον Νοέμβριο θα μεταφερθεί το αρχείο Καβάφη στο δικό του κτίριο και ταυτόχρονα θα παραδοθεί πλήρως αποκατεστημένο -με την αρχιτεκτονική επιμέλεια της Εύας Μανιδάκη- το πατρογονικό του σπίτι στην Αλεξάνδρεια, το Ιδρυμα Ωνάση και οι άνθρωποι του Αρχείου εργάζονται πυρετωδώς για το νέο μέλλον, που επιφυλάσσει πολλά.
Μιλώντας με το μέλος της επιστημονικής επιτροπής του Αρχείου Καβάφη, τον καθηγητή Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Τάκη Καγιαλή, αιφνιδιαζόμαστε από μικρές διαρκείς αποκαλύψεις για τον ποιητή, ξεκαθαρίζουμε σε ποιον ανήκει, ή μάλλον πώς ο Καβάφης είναι διεθνής και ταξινομημένος διαφορετικά ανά τον κόσμο, πώς είναι ένα δίχτυ που απλώνεται παντού.
Ο κύριος Καγιαλής μαζί με τον Peter Jeffreys επιμελήθηκαν το Θερινό Σχολείο Καβάφη 2023, που αποσκοπούσε στην ευρύτερη δυνατή εκπροσώπηση κλάδων, λόγων και επιστημολογικών προσεγγίσεων, αλλά και χωρών και γλωσσών αναφοράς.
«Η επιμονή του ποιητή σε θέματα και μορφές από τον ελληνιστικό κόσμο και την ύστερη αρχαιότητα χρειάζεται να ξαναδιαβαστεί προσεκτικά, ενταγμένη στα διπλά συμφραζόμενα της βρετανικής ιμπεριαλιστικής ιστοριογραφίας και των λόγων γύρω από την ομοερωτική επιθυμία που αναπτύσσονται στην εποχή του» λέει στο iefimerida o Τάκης Καγιαλής.
Αν μπορούσατε να κάνετε μια ερώτηση στον Καβάφη, ποια θα ήταν αυτή;
Νομίζω θα τον ρωτούσα γιατί απέφυγε τόσο συστηματικά την επίμονη πρόταση του Leonard Woolf να εκδώσει τα ποιήματά του στα αγγλικά. Αν μου έδινε περιθώριο για συνέχεια, θα τον ρωτούσα και τι περίμενε από το αρχείο του, με ποιες προσδοκίες δηλαδή μάς το άφησε.Ύστερα θα του ζητούσα να με κεράσει ένα ουίσκι αλλά από το καλό, όχι από εκείνο που ο ίδιος αποκαλούσε "του Παλαμά".
Σε προσωπικό επίπεδο, ποια θα λέγατε ότι μια καθοριστική στιγμή για εσάς, μια στιγμή αποκάλυψης ή συγκίνησης από την εργασία σας για το αρχείο;
Προσωπικά, μπορώ να ξεχωρίσω δύο τέτοιες στιγμές: όταν εντόπισα την πρώτη (και ελάχιστα γνωστή) δημοσιευμένη μορφή του καβαφικού "Οροφέρνη", με τη μικρή αλλά κρίσιμη απόκλιση που παρουσιάζει από την οριστική εκδοχή που όλοι γνωρίζουμε. Και όταν κατάφερα να επαληθεύσω, μέσα από τεκμήρια που σώζονται στο αρχείο, την υπόθεση γύρω από τη βιβλιακή πηγή του ποιήματος "Εν τω μηνί Αθύρ" που διατύπωσε πριν από μισό αιώνα σε μελέτη του ο αρχαιολόγος Χαράλαμπος Μπακιρτζής, η οποία μέχρι τώρα παρέμενε ανεπιβεβαίωτη.
Αχρονολόγητο φωτογραφικό πορτρέτο του Καβάφη από το εργαστήριο των Fettel & Bernard στην Αλεξάνδρεια. Ο ποιητής έχει μουστάκι, φοράει γυαλιά και κοστούμι με γραβάτα και γιλέκο. Ο λογότυπος του φωτογραφικού εργαστηρίου στο verso / Αρχείο Καβάφη
Από το 2017 ως σήμερα πώς έχετε δει το αρχείο του Καβάφη να αναπτύσσεται, να πλαταίνει, αλλά και να βαθαίνει; Ποιοι ήταν οι σταθμοί σε αυτή την πορεία;
Νομίζω πως οι βασικοί σταθμοί ήταν τρεις. Πρώτα απ' όλα, η αρχειονομική και φιλολογική τεκμηρίωση και η ψηφιακή δημοσίευση του συνόλου του αρχείου του ποιητή από το Ίδρυμα Ωνάση, που ολοκληρώθηκαν την άνοιξη του 2019. Ως τη στιγμή εκείνη, κανείς δεν είχε φανταστεί ότι ειδικά αυτό το εμβληματικό λογοτεχνικό αρχείο θα γινόταν κάποτε ελεύθερα προσβάσιμο σε κάθε ενδιαφερόμενο να το μελετήσει ή να το αξιοποιήσει. Ένα δεύτερο έργο-σταθμός είναι η ψηφιοποίηση της βιβλιοθήκης του ποιητή, που ήδη βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο και έρχεται να ολοκληρώσει τη δημοσίευση του αρχείου. Και ένα τρίτο: το έργο της δημιουργίας μιας μόνιμης στέγης, η οποία θα εξασφαλίζει, ύστερα από την ψηφιακή πρόσβαση, και την πρόσβαση στο φυσικό αρχείο του ποιητή. Σε αυτά θα πρέπει να προσθέσουμε και έναν μεγάλο αριθμό πρωτοβουλιών που ανοίγουν το αρχείο Καβάφη στην ευρύτερη αναγνωστική και εκπαιδευτική κοινότητα. Στις πρωτοβουλίες αυτές ανήκουν οι κύκλοι διαλέξεων και σεμιναρίων, τα πέντε ως τώρα Θερινά Σχολεία Καβάφη αλλά και τα δέκα αναλυτικά ψηφιακά μαθήματα για το αρχείο Καβάφη, έργο που εκπονήθηκε από πολυμελή ομάδα ερευνητών και εκπαιδευτικών και πρόκειται σύντομα να ανακοινωθεί από το Ίδρυμα Ωνάση.
Ποιοι είναι οι στόχοι για την ανάπτυξη του την επόμενη πενταετία και πώς θα επηρεάσει την λειτουργία του η μετακόμισή του σε ένα κτίριο αφιερωμένο σε αυτό;
Πιστεύω ότι στους ευρύτερους στόχους αυτής της σημαντικής πρωτοβουλίας συμπεριλαμβάνονται: η ενίσχυση της εξωστρέφειας και της έρευνας γύρω από το αρχείο μέσω της μελέτης του υλικού του σε συμπόσια, συνέδρια και εκδόσεις ερευνητικού περιεχομένου, η περαιτέρω ανάπτυξη ψηφιακού εκπαιδευτικού υλικού, που θα διευκολύνει την ένταξη του αρχείου στην εκπαιδευτική πρακτική και η ενίσχυση της έρευνας μέσω της πρόσβασης στο φυσικό αρχείο. Η δημιουργία ενός χώρου-ορόσημου για τον ποιητή στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας αναμένεται να λειτουργήσει πολλαπλασιαστικά και να προσφέρει έναν πόλο έλξης για ποικίλα ακροατήρια: για τους Έλληνες και ξένους φίλους του ποιητή, για μαθητές και φοιτητές όπως και για ερευνητές που ασχολούνται με το έργο του.
Πόσο σχετικός είναι σήμερα ο Καβάφης, πόσο σύγχρονος; Τι διαπιστώνετε για την επίδρασή του στους φοιτητές αλλά και για την πρόσληψή του από αυτούς;
Σχεδόν έναν αιώνα ύστερα από τον θάνατό του, ο Καβάφης ασφαλώς παραμένει απόλυτα επίκαιρος και διαθέσιμος. Για πολλούς φοιτητές, στην Ελλάδα και σε όλον τον κόσμο, είναι η ποιητική φωνή που τους αγγίζει αμεσότερα και πιο προσωπικά από κάθε άλλη: μια φωνή που επιμένει να ηχεί παράδοξα οικεία και συγγενική και μας επιτρέπει να εκφραστούμε αβίαστα. Από την άλλη μεριά, αισθάνομαι ότι η βιωματική και συνειρμική προσέγγιση της καβαφικής ποίησης ίσως έχει εξαντλήσει τον δυναμισμό της. Χρειάζεται να επιστρέψουμε στην Ιστορία, να ξαναδιαβάσουμε συστηματικά τον Καβάφη και το έργο του στα συμφραζόμενα της εποχής του, να εξετάσουμε πιο προσεκτικά πού ζούσε, τι διάβαζε, με ποιους συγχρωτιζόταν και με ποιες συγκαιρινές του αναζητήσεις βρισκόταν σε επαφή. Αν αυτά τα θεωρούμε γνωστά και δεδομένα κάνουμε μεγάλο λάθος -- και αυτό μας το δείχνει περίτρανα το αρχείο του ποιητή, αρκεί να του απευθύνουμε τις κατάλληλες ερωτήσεις.
Επιβεβαιώθηκαν οι προσδοκίες σας από το φετινό Θερινό Σχολείο Καβάφη; Το πέμπτο κατά σειρά, αν δεν κάνω λάθος.
Το Θερινό Σχολείο Καβάφη 2023 διερεύνησε ορισμένες από τις πιο κεντρικές διεπιστημονικές εννοιολογήσεις και διαμεσικές αξιοποιήσεις του καβαφικού έργου, στην ελληνική αλλά κυρίως και στη διεθνή τους διάσταση. Ο σχεδιασμός που επιχειρήσαμε, από κοινού με τον συνάδελφο Peter Jeffreys, αποσκοπούσε στην ευρύτερη δυνατή εκπροσώπηση κλάδων, λόγων και επιστημολογικών προσεγγίσεων, αλλά και χωρών και γλωσσών αναφοράς. Έτσι συγκεντρώθηκαν και συνομίλησαν για τον Καβάφη, το έργο του και το αρχείο του επιστήμονες και καλλιτέχνες από την Αγγλία, τη Βραζιλία, τη Γαλλία, τη Γερμανία, τις ΗΠΑ, την Καταλονία, τη Σλοβενία και την Ελλάδα, οι οποίοι προέρχονταν από ευρύτατο φάσμα πεδίων και μαθήσεων. Ο διάλογος που αναπτύχθηκε σε αυτό το περιβάλλον ήταν πλούσιος και δυναμικός, ενώ το ενδιαφέρον και ο ζήλος των συμμετεχόντων ξεπέρασε κατά πολύ τις αρχικές μας προσδοκίες. Εκείνο που προσωπικά με εντυπωσίασε ήταν η γλαφυρή και πολυφωνική ανάδειξη ενός άλλου Καβάφη, ή, καλύτερα, του Καβάφη των Άλλων, έξω από τα όρια και τις δεσμεύσεις της φιλολογίας και της νεοελληνικής λογοτεχνίας.
Ποια θα λέγατε ότι είναι η τέχνη -εκτός ίσως από την προφανή, τη λογοτεχνική- που περισσότερο θέλγεται από το έργο και το μυστήριο του Καβάφη; Και ποια η επιστήμη;
Αν διαλέγαμε τη μουσική, θα αδικούσαμε τη φωτογραφία, τις εικαστικές τέχνες, τα κόμιξ. Αν πάλι από τις επιστήμες επιλέγαμε την Ιστορία, θα αδικούσαμε την ψυχολογία, την κοινωνική ανθρωπολογία, τις επιστήμες της εκπαίδευσης. Το άνυσμα των μεταπλάσεων, των χρήσεων και των προσεγγίσεων του καβαφικού έργου είναι πραγματικά πολύ μεγάλο και ίσως είναι πιο παραγωγικό να εστιάζουμε στην πολυφωνική του διάσταση, παρά σε κάποιες από τις όψεις του.
Είναι τελικά ο Καβάφης ένα αίνιγμα που κρατά ακόμα ερμητικά κομμάτια που μένει να μάθουμε;
Ορισμένες κεντρικές όψεις του καβαφικού έργου σίγουρα δεν έχουν διερευνηθεί επαρκώς, κυρίως επειδή δεν συνδέονται με τις αναζητήσεις άλλων Ελλήνων συγγραφέων της εποχής του.
Σε αυτές τις όψεις πιστεύω ότι ανήκει η επιμονή του ποιητή σε θέματα και μορφές από τον ελληνιστικό κόσμο και την ύστερη αρχαιότητα, η οποία χρειάζεται να ξαναδιαβαστεί προσεκτικά, ενταγμένη στα διπλά συμφραζόμενα της βρετανικής ιμπεριαλιστικής ιστοριογραφίας και των λόγων γύρω από την ομοερωτική επιθυμία που αναπτύσσονται στην εποχή του.