«Γλυκοαίματος και θανάσιμα μισητός, άνθρωπος των σαλονιών και των κομιτάτων, δημοτικιστής και γόνος καθαρολόγων, σεμνός και ερωτιάρης». Ετσι περιγράφει ο Οδυσσέας Ελύτης τον Ιωνα Δραγούμη, η θυελλώδης προσωπικότητα του οποίου αποκαλύπτεται στην έκθεση που διοργανώνει η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών.
Στη συνείδηση των πολλών ο Ιων Δραγούμης είναι γνωστός ως ο αέναος εραστής, ο εραστής της Πηνελόπης Δέλτα και της Μαρίκας Κοτοπούλη, ως ο μεγάλος πολιτικός αντίπαλος του Ελευθερίου Βενιζέλου, ως ο μεγαλοαστός που υπήρξε κεντρική μορφή του Μακεδονικού και υπέρμαχος του δημοτικισμού. Στην πραγματικότητα, ήταν μια larger than life προσωπικότητα με μια εκρηκτική, οργιαστική διανόηση, με πληθωρικότητα, φυσική περιέργεια. Με μια υπερκινητικότητα που τον έφερε (από το 1878 που γεννήθηκε στην μεγαλοαστική οικία της Λεωφόρου Αμαλίας ως τις 31 Ιουλίου του 1920 που δολοφονήθηκε στη Βασιλίσσης Σοφίας απέναντι από το Χίλτον), στο κέντρο της ταραγμένης ιστορίας της Ελλάδας και ευρύτερα Βαλκανίων και Ανατολικής Μεσογείου της εποχής.
Αυτό αποκαλύπτει ο επισκέπτης της έκθεσης «Ιων Δραγούμης: Στο μεταίχμιο Ανατολής και Δύσης. Εκατό χρόνια από τη δολοφονία του», στην πτέρυγα Ι. Μακρυγιάννη μέσα στον υπέροχο κήπο της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών (ΑΣΚΣΑ) στο Κολωνάκι. Η έκθεση δομείται σε 13 ενότητες, φέρει την επιμελητική φροντίδα των Ναταλία Βογκέικωφ-Brogan, Ελευθερίας Δαλέζιου, Λήδας Κωστάκη, Νατάσας Λαιμού και Αλέξη Μάλλιαρη. Και είναι μια έκθεση στην πυρήνα της ιστορική αλλά καθόλου αποστειρωμένη, το αντίθετο ανεπιτήδευτα αποκαλύπτει τον λυρισμό, το πάθος, την ανθρώπινη ιδιαιτερότητα. Από την μουσική που ακούγεται στον χώρο, που προέρχεται από μια πρώιμη playlist του εφήβου Ιωνα σε ένα τετράδιο με τα αγαπημένα του τραγούδια, ως τη μορφή του ως παιδιού να ξεπηδά από έναν τοίχο, τις φωτογραφίες των γυναικών που αγάπησε και αυτά τα βαθιά εξομολογητικά σημειώματά του, όπου ο διπλωμάτης ήταν μαζί ιστορική και διονυσιακή, πολιτική και απολλώνια προσωπικότητα.
Σούμπερτ, όπως τον έπαιξε η J. μου
Εισέρχεσαι στον χώρο της έκθεσης έχοντας διασχίσει λοξά τον εκπληκτικό κήπο της Σουηδίας 54, διακρίνεις στον τοίχο φράσεις που φέρουν τον γραφικό χαρακτήρα του Ιωνα Δραγούμη, φράσεις που είναι τα μότο που τον καθόρισαν. Και ακούς κλασική μουσική. Σούμπερτ, για παράδειγμα, «διότι είναι ωραίο και διότι το έπαιξε η J. μου» όπως σημειώνει στο ημερολόγιό του. Για να ακολουθήσει μια περιγραφή της στιγμής εκείνης, η αμηχανία στον αέρα, η στάση του σώματος των δυο νέων με την ερωτική διάθεση να δαιμονίζεται κάτω από το πέπλο της μουσικής του Σούμπερτ. Τα πάντα έφταναν στο χαρτί στο τέλος της ημέρας για τον Δραγούμη -ευτυχώς. Και ο πλούτος αυτών των κειμένων, μαζί χάρτες και δημοσιεύματα ως και υφάσματα από τα στεφάνια που εστάλησαν στην κηδεία του, ξεδιπλώνεται στην έκθεση όπως ακριβώς βγήκε από τα γεμάτα με κόκκους πιπεριού μπαούλα που παρέδωσε η οικογένεια Δραγούμη στην ΑΣΚΣΑ. Για την ακρίβεια ο αδελφός του Φίλιππος, το 1959, με μια δέσμευση προς την σχολή: να μην το ανοίξει για κανέναν μέχρι την επόμενη γενιά.
Λησμονούμε πως είμαστε Ανατολίτες
Μπαίνεις στον βασικό κορμό της έκθεσης, με το βλέμμα να σέρνεται στον τοίχο με τη φράση του: «Ξεχνούμε πώς η Ανατολή είναι η κοιτίδα μας, λησμονούμε πως είμαστε Ανατολίτες, ξιπαζόμαστε από του Φράγκους». Νιώθεις ότι ο γραφικός του χαρακτήρας με το κέντημα της καλλιγραφίας σε ακολουθεί σε κάθε βήμα μέσα στον χώρο, αφηγείται διαρκώς. Στο πρώτο μέρος συναντάμε τα ημερολόγια που κρατούσε από πέντε ετών ο Δραγούμης, σκέψεις, περιγραφές, ζωγραφιές του πέμπτου παιδιού του Στέφανου και της Ελίζας Δραγούμη, μιας οικογένειας που απόκτησε συνολικά έντεκα παιδιά. Ευρηματικά παρουσιασμένη αυτή η πρώτη φέτα ζωής του Δραγούμη στην έκθεση που έχουν σχεδιάσει ο Ανδρέας Γεωργιάδης και η Βιβή Γερολυμάτου, με την τεράστια φωτογραφία στον τοίχο και τον μικρό Ιωνα να μοιάζει να βγαίνει από την εικόνα και ασπρόμαυρος να περπατάει μέσα στον χώρο, μέσα στην ίδια του τη ζωή.
Ο Ελληνας με το βιβλίο στο χέρι, ο Βούλγαρος με το μαχαίρι
Αμέσως μετά αρχίζει η μεγάλη περιπέτεια της πραγματικής ζωής, οι σπουδές στη Νομική και η καριέρα διπλωμάτη που τον έφερε σε όλη την Ευρώπη, κυρίως στα Βαλκάνια, αλλά και στην Αλεξάνδρεια όπου δημιούργησε ισχυρούς δεσμούς -εκεί γνώρισε μάλιστα την την Πηνελόπη Δέλτα. Ηδη από τα πρώτα χρόνια των σπουδών του και της καριέρας του είναι ξεκάθαρη η στάση του ότι ο μεγάλος εχθρός των Ελλήνων δεν είναι οι Οθωμανοί, αλλά οι Βούλγαροι. «Είμαστε ανατολίτες, μπορούμε να συμβιώσουμε με τους Τούρκους» έγραφε στον πατέρα του συνοδεύοντας το κείμενο με ένα σκίτσο κάπως γκροτέσκο, αλλά χαρακτηριστικό της αμετακίνητής πεποίθησής του: ένας Ελληνας κρατά στο χέρι του ένα βιβλίο και απέναντί του ένας Βούλγαρος με σπαθί στο χέρι. Επιστολές του, δημοσιεύματα, χάρτες μέσα στις προθήκες καθώς προχωρεί κανείς στην έκθεση διατρανώνουν αυτή του τη στάση.
Je suis peuplé de femmes
Καθώς προχωρούμε στην πολιτική του διαδρομή, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι παράλληλα η ερωτική του ζωή όχι μόνο τον έτρεφε, αλλά τον κινητοποιούσε. Μια ξεχωριστή ενότητα στην έκθεση το αναδεικνύει με τρόπο διακριτικό μα εύγλωττο. Je suis peuplé de femmes έγραφε σε ένα ημερολόγιό του. Κατοικούμαι από γυναίκες… Μια από τις πρώτες του σχέσεις ήταν με την κατά πολλά χρόνια μεγαλύτερή του Αμερικανίδα από το Σικάγο Mabel Dunlop. Η σχέση με την Πηνελόπη Δέλτα που γνωρίστηκαν το 1905 στην Αλεξάνδρεια ενώ αυτή ήταν παντρεμένη και με παιδιά υπήρξε καθοριστική. Εγραψε κάποια στιγμή μετά τον χωρισμό τους αυτή σε ένα ημερολόγιο «πήρε το χέρι μου το ξεγάντωτο και έσκυψε και το φίλησε… Τον ξαναέβλεπα ύστερα από δυόμιση χρόνια… Ετρεμα». Σε επιστολή που έχει δεχθεί από άλλη γυναίκα διαβάζουμε «είσαι ο πιο γοητευτικός και επικίνδυνος άνδρας». Τελευταία σχέση της ζωής του η Μαρίκα Κοτοπούλη, που όταν έμαθε για τη δολοφονία του κατέρρευσε και άρχισε να γδέρνει με τα νύχια της το πάτωμα...
Ο μυστικός πράκτορας και η ελληνική προπαγάνδα
Είμαστε στο 1907, ο Δραγούμης έχει πάρει μετάθεση στην Κωνσταντινούπολη και βλέπουμε την βαθιά του πίστη ότι κάτι αλλάζει στην Τουρκία, ότι η νέα γενιά πολιτικών και διανοούμενων μπορούν να μεταβάλουν άρδην την εικόνα και να ανοίξει ο δρόμος για τη συνύπαρξη, για την Μεγάλη Ανατολική Ιδέα που σφυρηλατούσε ο Δραγούμης. Τούρκοι μετέφραζαν αρχαίους Ελληνες -υπάρχουν σχετικά βιβλία στις προθήκες της έκθεσης. Ακόμα και πολέμιος της στροφής προς τον νέο-Ελληνισμό, ο Οmer Seyfettin μετάφρασε το 1918 την Ιλιάδα του Ομήρου! Τις μέρες της Πόλης, ο Ιωνας δημιούργησε μάλιστα μαζί με τον φίλο του, αξιωματικό του ελληνικού στρατού και μυστικό πράκτορα Αθανάσιο Σουλιώτη την «Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως» με στόχο την ελληνική προπαγάνδα εναντίον της σλαβικής διείσδυσης και της συσπείρωσης της ελληνικής κοινότητας στην Πόλη.
Ειδικότερα στις ενότητες 8 και 9 της έκθεσης διακρίνουμε μέσα από τα ντοκουμέντα πώς εναντιώθηκε στην πολιτική επεκτατισμού του Βενιζέλου, πώς πίστεψε ο ίδιος ότι ένα νέο τουρκικό κράτος με σύνταγμα και κοινοβούλιο θα οδηγούσε σε απόλυτα αρμονική συνύπαρξη με τους Ελληνες. Τον Μάιο του 1915 ο Δραγούμης εξελέγη βουλευτής Φλώρινας και η διαμάχη με τον Βενιζέλο άρχισε να βαθαίνει, χωρίς επιστροφή, αν και αυτός είχε παραιτηθεί τον Φεβρουάριο του ίδιου έτους εξαιτίας της διαφωνίας του με τον βασιλιά Κωνσταντίνο για τη συμμετοχή της Ελλάδας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ο ασυνείδητος και απερίσκεπτος κύριος Βενιζέλος
Οι εξελίξεις είναι ραγδαίες και είναι η αρχή του τέλους για τον Δραγούμη. Τον Αύγουστο του 1916 εκδηλώνεται το κίνημα της Εθνικής Αμυνας στη Θεσσαλονίκη, ένα μήνα μετά σχηματίζει κυβέρνηση ο Βενιζέλος και κηρύσσει πόλεμο στις Κεντρικές Δυνάμεις στο πλευρό του Αντάντ. Ο Δραγούμης αντιδρά και εξορίζεται μαζί με άλλους αντιφρονούντες πολιτικούς στην Κορσική το 1917. Γράφει στο ημερολόγιό του συγκρίνοντας τη στάση της Ελλάδας και του Βελγίου, για να κατακεραυνώσει τον Βενιζέλο: «Το πεπρωμένο της Ελλάδας θα ειδωθεί στο φως όχι πολύ διαφορετικό από το πεπρωμένο του Βελγίου κατά τη διάρκεια αυτού του πολέμου. Παρόλα αυτά μπορούμε να παρατηρήσουμε δυο βασικές διαφορές ανάμεσα στις δυο χώρες: πρώτον, ότι η Ελλάδα δεν θεώρησε σωστό να αντισταθεί στους εισβολείς με όπλα στα χέρια. Και δεύτερον ότι το Βέλγιο δεν είχε ανάμεσα στους πολίτες του έναν πολιτικό τόσο απερίσκεπτο και τόσο ασυνείδητο όσο τον κύριο Βενιζέλο».
Κανείς δεν ήλθε μαζί μου στο χώμα
Φθινόπωρο του 1919 επιστρέφει από την εξορία αποφασισμένος να φτιάξει ένα αντιβενιζελικό κίνημα. Νιώθει όμως μόνος, διαισθάνεται το τέλος που πλησιάζει. Γράφει σχεδόν προφητικά, στις 2 Νοεμβρίου του 1919: «Το παράπονο του πεθαμένου. Στη γη είμαι και με τρώει το σκουλήκι. Μνημόσυνα μου κάνουν στις 40 μέρες και έπειτα για το χρόνο και έπειτα για δυο τρία χρόνια ακόμα στον τάφο μου που μου ρίχνουν λουλούδια. Αργά και που κανένας φίλος μου ή συγγενής ή φίλη μου ρίχνουν από κανένα λουλούδι στο μνήμα ή νοερώς, σύντομα, στιγμιαία μνημόσυνα. Κανείς δεν ήλθε μαζί μου στο χώμα. Αυτοί είναι ζωντανοί ακόμα. Κυκλάμινο αποσκιερό φύτρωσε μια μέρα ανθρώπινη στο μνήμα μου κοντά και το στόλισε, άθελά το κι αυτό. Οσοι έμειναν ζωντανοί τους παίρνει η ζωή και τους στριφογυρίζει στον τρελό χορό της και γρήγορα, πολύ γρήγορα, γιάτρεψε την πληγή τους για τον θάνατό μου».
Εσένα δεν σου στέκει ανθρώπου θρήνος
31 Ιουλίου του 1919 γίνεται γνωστό ότι κάποιοι αποπειράθηκαν να δολοφονήσουν τον Βενιζέλο στο Παρίσι. Βίαια επεισόδια ξεσπούν στη Θεσσαλονίκη, γίνονται συλλήψεις. Ο Δραγούμης συνελήφθη καθοδόν από την Κηφισιά προς την Αθήνα, από απόσπασμα 15 ανδρών! Κατά την μεταφορά του στο Φρουραρχείο της Αθήνας εκτελέστηκε εν ψυχρώ από παραστρατικούς στη Βασιλίσσης Σοφίας, στο ύψος του Χίλτον. Ποτέ δεν εξιχνιάστηκε ποιοι ήταν αυτοί που τον δολοφόνησαν. «Εσένα δεν σου στέκει ανθρώπου θρήνος» έγραψε συγκλονισμένος ο Κωστής Παλαμάς.
Τον ίδιο το ζήτημα της μνήμης τον απασχόλησε βαθιά, όπως φαίνεται από το κείμενο που έγραψε στην Σκόπελο ένα χρόνο πριν φύγει από τη ζωή. Αλλά και η Πηνελόπη Δέλτα, έγραψε για αυτόν «θέλω η μνήμη του να μείνει όμορφη, όσο ήταν όμορφη και η ζωή του και η πολύ ευγενική ψυχή του». Η έκθεση στη Σουηδίας 54 δικαιώνει την ευχή της Δέλτα.
Info
Ιων Δραγούμης: Στο μεταίχμιο Ανατολής και Δύσης. Εκατό χρόνια από τη δολοφονία του.
Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Τμήμα Αρχείων, Σουηδίας 54, Κολωνάκι
Ως τις 15 Ιανουαρίου
Τετάρτη και Παρασκευή 11.00-16.00, Σάββατο 12.00-17.00