Η κρίση που έζησε η χώρα τα τελευταία χρόνια ήταν ένα συλλογικό γεγονός. Παρά ταύτα, από τους περισσότερους ανθρώπους βιώθηκε ως μια βαριά, προσωπική ήττα.
Πρόκειται για τον ίδιο ακριβώς μηχανισμό που κάνει ένα παιδί το οποίο αντιμετωπίζει συμπεριφορές εκφοβισμού στο σχολείο (bullying) να αναζητά τις ευθύνες στον εαυτό του. Η και έναν μετανάστη που μέσα στα φουσκωμένα του σακίδια, πολύ συχνά, κουβαλά και μια πελώρια ενοχή.
«Σε αυτό το σημείο είναι που πρέπει να αναζητηθεί μια ρωγμή. Μπορεί να είναι μια φευγαλέα στιγμή, μια μικρή εμπειρία, την οποία θα προσπαθήσουμε να δυναμώσουμε. Στόχος είναι από αυτή τη ρωγμή να έρθουν αλλαγές και ριζικές μετατοπίσεις τόσο σε προσωπικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο» λέει στο iefimerida ο Ηλίας Γκότσης, κοινωνιολόγος και οικογενειακός-συστημικός θεραπευτής, προϊστάμενος του Τμήματος Εκπαίδευσης και Ανάπτυξης Ανθρώπινου Δυναμικού ΟΚΑΝΑ, που αυτές τις ημέρες παρουσιάζει το δεύτερο βιβλίο του, «Η Γραμματική των Αποθεμάτων» από τις εκδόσεις ΑΡΜΟΣ.
«Ετσι μπορούν να πάρουν οι άνθρωποι τον έλεγχο της αφήγησής τους»
Η πρώτη φορά που συναντήσαμε τον Ηλία Γκότση ήταν πίσω στο 2002, όταν δημιουργήθηκε η μονάδα εφήβων του ΟΚΑΝΑ «Ατραπός», στην περιοχή του Γκύζη. Στο κτίριο της οδού Βαρβάκη δεν υπήρχαν ακόμα έπιπλα, γραφεία, ούτε και ηλεκτρικό ρεύμα, παρά μόνο δυο παλιές τηλεφωνικές συσκευές, κάτω στο πάτωμα, μαζί με μια πεποίθηση ότι «όλα θα πάνε καλά».
Η «Ατραπός», που εξελίχθηκε σε μια από τις πλέον επιτυχημένες μονάδες στην Ελλάδα, με πρωτοβουλία του Ηλία Γκότση εφάρμοσε για πρώτη φορά την Καταξιωτική Συστημική Διερεύνηση. Πρόκειται για μια προσέγγιση -όχι μόνο με ψυχοθεραπευτική εφαρμογή- με την οποία δίνεται βάση στις επιθυμίες και τις ανάγκες τον ανθρώπων και όχι τόσο στο, εκάστοτε, πρόβλημα.
-Κύριε Γκότση, τι το διαφορετικό εφαρμόστηκε στη μονάδα εφήβων «Ατραπός» του ΟΚΑΝΑ;
Ηλίας Γκότσης: Το πρόγραμμα της «Ατραπού» ήταν ιδιαίτερα εναλλακτικό. Η κουλτούρα εκεί ήταν να εστιάσουμε στα υγιή κομμάτια των ανθρώπων και να τους κινητοποιήσουμε, δίχως να περιοριζόμαστε μόνο στη χρήση ή στους λόγους που τους οδήγησαν εκεί. Αυτή είναι μια γενική αρχή της Καταξιωτικής Συστημικής Διερεύνησης. Η προσπάθειά μας ήταν να στηρίξουμε τα παιδιά ώστε να βρουν ξανά εκείνες τις φωνές τους που θα τους δώσουν το δικαίωμα να ονειρευτούν. Σε αρκετές περιπτώσεις το πετύχαμε.
-Η «Γραμματική των Αποθεμάτων» περιγράφει αυτή τη διαδικασία; Είναι ένα βήμα παρακάτω από το «Μια μικρή άγνωστη λύπη» (ΑΡΜΟΣ, 2018);
Η.Γκ.: Το «Μια μικρή άγνωστη λύπη» ήταν ένα βιβλίο που μιλούσε για την απώλεια του ελέγχου που έχουν οι άνθρωποι στην αφήγησή τους. Δηλαδή, αναφέρεται στις αφηγήσεις μας που προέρχονται από άλλους, εσωτερικευμένους ανθρώπους. Η «Γραμματική των Αποθεμάτων» αφορά στο πως μπορούν οι άνθρωποι να πάρουν τον έλεγχο της αφήγησής τους, αν πιστέψουν ότι έχουν τη δυνατότητα να το κάνουν. Εδώ παίζει τεράστιο ρόλο η αξιοπρέπεια. Γιατί οι άνθρωποι μόνο όταν νιώσουν αυτοσεβασμό και ταυτόχρονα αρχίσουν να είναι σε σχέσεις που τους σέβονται είναι ικανοί να δεχτούν τις αδυναμίες τους, να αφήσουν τη ματαίωση και να αρχίσουν ξανά να ονειρεύονται.
-Ποια «χειροπιαστή» εφαρμογή έχει αυτή η προσέγγιση;
Η.Γκ.: Πρόσφατα οι δράσεις της Καταξιωτικής έλαβαν μια συγκεκριμένη μορφή, καθώς εκτός από την «Γραμματική των Αποθεμάτων», ολοκληρώθηκαν στο πλαίσιο του ΟΚΑΝΑ δυο εκπαιδευτικά εγχειρίδια, τα οποία εγκρίθηκαν από το ΙΕΠ. Το ένα αφορά αποκλειστικά στην Καταξιωτική και έχει τίτλο «Το σχολείο που ονειρεύομαι». Αυτό θα εφαρμοστεί σε 40 Κέντρα Πρόληψης σε όλη την Ελλάδα, σε Νηπιαγωγεία και Δημοτικά σχολεία και θα έχει ως στόχο την ανάδειξη του συνεργατικού χαρακτήρα της τάξης, την καλλιέργεια μιας δημοκρατικής κουλτούρας στη σχολική κοινότητα και την ενίσχυση της αυτοεκτίμησης των παιδιών μέσω της σύνδεσης με τα αποθέματα τους. Το δεύτερο βασίζεται σε πολλές πρακτικές και σε μια μεθοδολογία που συνδέεται με την Καταξιωτική και έχει τίτλο «Το σχολείο που μας χωράει». Αυτό το υλικό έχει ως στόχο την ενδυνάμωση των εκπαιδευτικών προκειμένου να αναπτύξουν δράσεις και προγράμματα για τον αποκλεισμό που συνδέεται με την ταυτότητα φύλου και τον τον ερωτικό - σεξουαλικό προσανατολισμό των μαθητών/-τριών.
«Και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης επιβίωσαν όσοι μπορούσαν να δουν, έστω για λίγο, τον εαυτό τους στο μέλλον»
-Στη «Γραμματική των Αποθεμάτων» αναφέρεστε αρκετά στο φαινόμενο της οικονομικής, και όχι μόνο, κρίσης που ταλάνισε τη χώρα τα τελευταία χρόνια και στο πώς επηρέασε τον πληθυσμό.
Η.Γκ.: Αυτό που έχει εδώ τεράστιο ενδιαφέρον είναι να δούμε το πώς μπορεί να συνδέεται η παραίτηση, τα ματαιωμένα όνειρα, με τις συνέπειες που έφερε η οικονομική κρίση στις ζωές των ανθρώπων. Είδαμε κάπου στο 2011 - 2012 ανθρώπους να ενεργοποιούνται, να αντιστέκονται και μετά παρατηρήσαμε απόσυρση και πολλή βία. Η δραστηριοποίηση συνδέεται πάρα πολύ με την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης. Αρα, συναισθηματικά, αυτοί οι άνθρωποι που άντεξαν στην κρίση και θέλησαν να αλλάξουν τα πράγματα συνδέθηκαν με ταυτότητες δύναμης. Ηταν εκείνοι που δεν έπαψαν να ονειρεύονται και μπορούσαν, μέσα σε δύσκολες καταστάσεις, να δουν τον εαυτό τους κάπως αλλιώς στο μέλλον.
-Εχει παρατηρηθεί και αλλού αυτό το μοτίβο «επιβίωσης»;
Η.Γκ.: Φυσικά, και σε ακόμα πιο δύσκολες καταστάσεις. Ακριβώς το ίδιο είχε δει ο Βίκτωρ Φρανκλ, ένας σπουδαίους υπαρξιακός θεραπευτής, ο οποίος έζησε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο Φρανκλ έκανε μια μελέτη, για το βιβλίο του το «Νόημα της ζωής», με την οποία αναδείκνυε ποιοι μπόρεσαν να επιβιώσουν στα στρατόπεδα. Εν τέλει, διαπίστωσε ότι αυτοί που τα κατάφεραν είναι όσοι είχαν ισχυρό κίνητρο για το μέλλον. Oσοι μπορούσαν να δουν, έστω για λίγο, τον εαυτό τους στο μέλλον.
Ηλίας Γκότσης: «Ενοχοποιηθήκαμε πάρα πολύ μέσα στην κρίση»
-Υπήρχαν όμως και εκείνοι που δεν άντεξαν στην ελληνική κρίση. Τι ίσχυσε σε αυτή την περίπτωση;
Η. Γκ.: Οσοι κράτησαν μια στάση παραίτησης, συνδέθηκαν με ταυτότητες αδυναμίας. Και όσοι μπήκαν στην κοινωνική βία (ρατσισμός, φασισμός κ.λπ) συνδέθηκαν με τον θυμό. Εναν ανεπεξέργαστο θυμό, δίχως να μπορούν να τον κατανοήσουν. Ο θυμός αυτός όμως είχε και πολλή θλίψη μέσα του. Γιατί αυτοί οι άνθρωποι έχασαν την ελπίδα τους. Ο θυμός και η βία είναι μια γλώσσα που στην πραγματικότητα υποσκελίζει τη δυνατότητά μας να μιλήσουμε γι’ αυτά που νιώθουμε στην πραγματικότητα.
-Σε αυτή τη συγκυρία τί ρόλο έπαιξε για τον πληθυσμό ο τίτλος του «τεμπέλη Ελληνα» και το «μαζί τα φάγαμε»;
Η.Γκ.: Ενοχοποιηθήκαμε πάρα πολύ μέσα στην κρίση. Και δεν λέω ότι δεν είχαμε μερίδιο ευθύνης. Με έναν τρόπο μαζί την κατασκευάσαμε την κρίση με τους άλλους. Ομως δεν τα φάγαμε όλοι μαζί, αλλά κάπως τους αφήσαμε να τα φάνε. Συλλογικά εμείς το θρέψαμε αυτό. Και με έναν τρόπο αυτή η συλλογική ήττα βιώθηκε ως προσωπική ήττα για τον καθένα.
-Τι κρατάτε εσείς από την κρίση; Ποια είναι μια θετική ανάγνωση των όσων συνέβησαν;
Η.Γκ.: Αυτό που προκάλεσε σε πολλούς εντύπωση είχε να κάνει με το προσφυγικό ζήτημα. Μέσα σε αυτή τη δεινή οικονομική κατάσταση και με τις ροές μεταναστών να αυξάνουν σημαντικά, όλοι, στην Ευρώπη, και όχι μόνο, προέβλεπαν ότι θα γίνει χαμός στην Ελλάδα. Πως θα «κατασπαράξουμε» τους πρόσφυγες. Τελικά δεν έγινε τίποτα τέτοιο, πέρα από μεμονωμένα περιστατικά. Γιατί; Γιατί ενεργοποιήθηκαν παραδοσιακές αξίες. Από τη δική μας εμπειρία ενεργοποιήθηκε η φιλοξενία, το φιλότιμο, ή και βασικές αξίες, όπως η ανθρώπινη καλοσύνη. Δεν είχε να κάνει με την πολιτική αυτό, γιατί ξεπέρασε κόμματα και πολιτικές. Ηταν σα να άνοιξαν οι άνθρωποι τα «σεντούκια» τους, κοιτάζοντας τί είχαν ζήσει στο παρελθόν και τί από αυτά θα ήταν χρήσιμο να προσφέρουν στους πρόσφυγες. Ανοίξαμε τα «σεντούκια» μας και δεν βγήκαν δαίμονες. Βγήκε ανθρωπιά.
*Το βιβλίο «Η Γραμματική των Αποθεμάτων» του Ηλία Γκότση θα παρουσιαστεί την Παρασκευή 18 Οκτωβρίου 2019 και ώρα 19:30 στην «Αίθουσα Λόγου» της Στοάς του Βιβλίου (Πεσμαζόγλου 5 & Σταδίου, Αρσάκειο Μέγαρο).
Για το βιβλίο θα μιλήσουν:
- Δημήτρης Καραγιάννης, ψυχίατρος–ψυχοθεραπευτής
- Χάρις Κατάκη, PhD ψυχολόγος – ιδρύτρια του Εργαστηρίου Διερεύνησης Ανθρωπίνων Σχέσεων
- και ο συγγραφέας του βιβλίου Ηλίας Γκότσης
Τη συζήτηση συντονίζει η Μαρία Αγγέλου, Ψυχοθεραπεύτρια, (Ε.Α.Ρ.). Πρόεδρος Ελληνικής Εταιρείας Συστημικής Θεραπείας.
Χαιρετισμό θα απευθύνει ο Δήμος Φωτόπουλος, Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπευτής.
ΕΙΣΟΔΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΗ