Τη στιγμή που η Αίγυπτος του Σίσι με το 90% των ψήφων βυθίζεται σε νέα βαθιά κρίση, ο ιστός της κοινωνίας και πάλι αναδεύεται και οι σκιές επανέρχονται, ο Κ. Π. Καβάφης επιστρέφει έτοιμος να κινήσει νέες σκέψεις και έργα στο σπίτι της Αλεξάνδρειας όπου έζησε τα τελευταία χρόνια του.
Βρεθήκαμε εκεί, σταθήκαμε στο μπαλκόνι του, μετά την πλήρη αποκατάσταση από το Ίδρυμα Ωνάση.
Στο τελευταίο δωμάτιο του τρίτου ορόφου στην οδό Καβάφη 4 στην Αλεξάνδρεια, κάτω από την μικρή ξύλινη σκάλα που οδηγεί στη σοφίτα, υπάρχει ακουμπισμένο πάνω στον μαρμάρινο πάγκο το πρόπλασμα γλυπτού που έφτιαξε ο Πραξιτέλης Τζανουλίνος απεικονίζοντας τον Κωνσταντίνο Καβάφη. Καθώς το αντικρύζω μέσα στο σπίτι που έζησε τα τελευταία 25 χρόνια της ζωής του ο μέγιστος Αλεξανδρινός ποιητής -και που το Σάββατο 11 Μάη εγκαινιάστηκε από την Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας- σκέφτομαι ότι αυτό το έργο απεικονίζει υπέροχα την υπερβατική παρουσία του, πέραν χρόνου και τόπου.
Ο Καβάφης στρυμωγμένος στην άκρη του ανάκλιντρου, κρατάει απόσταση από την παρούσα στιγμή, έτοιμος να σηκωθεί. Ο Τζανουλίνος κατόρθωσε να αποτυπώσει σχεδόν την πρόθεση του ποιητή να αναχωρήσει, να μετακινηθεί: τα πόδια αμήχανα τοποθετημένα, το χέρι ξέψυχο ακουμπισμένο στο πόδι, το καπέλο μπροστά -η επόμενη κίνηση θα ήταν να το φορέσει και να αποχωρήσει; Όμως, πόσο φρόνιμο είναι να μιλάμε για αποχωρήσεις την στιγμή μιας μεγάλης επιστροφής; Αυτής που επιτεύχθηκε χάρη στην δέσμευση του Ιδρύματος Ωνάση να χρηματοδοτήσει και οργανώσει την πλήρη αποκατάσταση της οικίας Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, σε συνεργασία με το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού.
Προσοχή, η λέξη είναι αποκατάσταση και όχι ανακαίνιση. Επίσης η λέξη «μουσείο» δεν αποτελεί μέρος της νέας εποχής της οικίας.
Να μην βιδώσουμε τον Καβάφη στο ανάκλιντρο
Το βέβαιο είναι ότι στις προθέσεις του Ιδρύματος και δη του προέδρου του Αντώνη Σ. Παπαδημητρίου είναι το φαινόμενο Καβάφη να μην αντιμετωπίζεται με την στατικότητα και κλινικότητα μιας μουσειακής προσέγγισης, αλλά ως μήτρα για επιστροφή στους χυμούς του έργου του που εξακολουθούν να αναβλύζουν και στη γέννηση νέων σκέψεων και έργων τέχνης που εκκινούν από την ποίηση του Καβάφη. «Ο Καβάφης είναι άχρονος. Δεν έχει νόημα να προσπαθήσουμε να τον βιδώσουμε σε ένα ανάκλιντρο. Σημασία έχει να μάθουμε, να θυμηθούμε. Να επιστρέψει αυτή η αίσθηση», μας εξηγεί ο Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου.
Δεν επιχειρείται με την αποκατάσταση της οικίας Καβάφη ένα μνημόσυνο. «Δεν προσπαθούμε να αναβιώσουμε κάτι», πρόσθεσε ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση. Μάλλον να δούμε, να μυρίσουμε, να ακούσουμε όπως ακριβώς έκανε ο ίδιος ο ποιητής μάς παρακινεί η εμπειρία της επίσκεψης εδώ. Η φωνή του μουεζίνη ακούγεται από το βάθος της πόλης, έξω από το ανοιχτό παράθυρο του μοναδικού ανοιχτού παράθυρου του μπαλκονιού καθώς η Μαριάννα Χριστοφή (project development manager του Αρχείου Καβάφη) μας ξεναγεί στο διαμέρισμα του τρίτου ορόφου όπου έζησε ο ποιητής. Εκεί όπου λειτούργησε για μια περίοδο η πανσιόν Αμίρ και που άνοιξε για το κοινό ξανά το 1992, από τον φωτισμένο Κωστή Μοσκώφ.
Η θέα από το μπαλκόνι του Καβάφη
Η θέα είναι η ίδια που έβλεπε ο ποιητής πίσω από τα χαρακτηριστικά στρογγυλά γυαλιά του -το ελληνικό νοσοκομείο αριστερά, ο Άγιος Σάββας μπροστά. Εκεί που κυματίζει η ελληνική σημαία. Οι μυρωδιές είναι ο ίδιες κάτω στα στενά, μόνο που οι χρήσεις έχουν αλλάξει. Εκεί που άλλοτε υπήρχαν οίκοι ανοχής -ακόμα και στο ισόγειο του κτιρίου της οδού Καβάφη 4- τώρα υπάρχουν συνεργεία, κατοικίες, ένα χίπστερ καφέ, μικρά μαγαζιά.
«Και βγήκα στο μπαλκόνι μελαγχολικά- βγήκα ν’ αλλάξω σκέψεις βλέποντας τουλάχιστον ολίγη αγαπημένη πολιτεία, ολίγη κίνηση του δρόμου και των μαγαζιών».
Στέκομαι στο στενό μπαλκόνι και ανακαλώ αυτούς τους στίχους, τον αντίποδα στις ηδονές που αναπολούσε ο Καβάφης. «Το πιο ακριβό μπαλκόνι της Αλεξάνδρειας», όπως είπε γελώντας ο Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου, αναφερόμενος στις δυσκολίες αποκατάστασης της οικίας, της έκδοσης αδειών οικοδομικών εργασιών στην Αλεξάνδρεια, του συντονισμού των συνεργείων κ.ο.κ. Για τα επόμενα τουλάχιστον πέντε χρόνια, το Ίδρυμα Ωνάση θα πραγματοποιεί στην οικία σειρά καλλιτεχνικών και όχι μόνο δράσεων, που θα βασίζονται στην ενεργοποίηση των νέων, σύγχρονων δημιουργών για τη δημιουργία έργων με αφετηρία τον Καβάφη.
Η Αλεξάνδρεια κοιτάζει τον Καβάφη
«Ο Καβάφης είναι η αφορμή -και μάλιστα όχι απαραίτητά τα ποιήματά του- για τους καλλιτέχνες αυτούς» λέει η Αφροδίτη Παναγιωτάκου διευθύντρια Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση. Μέσα στο σπίτι, στο δωμάτιο με τον τίτλο «Πάντα η Αλεξάνδρεια είναι» ένας τοίχος καλύπτεται με τον χάρτη της Αλεξάνδρειας και από κάτω, αποτυπωμένα με καρτ ποστάλ της εποχής, βρίσκονται 21 τοπόσημα που είχαν σημασία για τον Καβάφη. «Βλέπουμε πως έβλεπε ο Καβάφης την Αλεξάνδρεια. Οι σύγχρονοι καλλιτέχνες θα μας δείξουν πώς έβλεπε -και πώς βλέπει σήμερα - η Αλεξάνδρεια τον Καβάφη», λέει χαρακτηριστικά η Αφροδίτη Παναγιωτάκου.
Καλλιτεχνικά η στιγμή το επιτρέπει όπως ποτέ πριν αφού σπουδαίοι δημιουργοί αναδύονται αυτή τη στιγμή από τη χώρα. Και μόνο η περίπτωση το αριστουργηματικού έργου του Ουαέλ Σόκι στη Μπιενάλε της Βενετίας -κατά πολλούς το περίπτερο που έπρεπε να πάρει τον Χρυσό Λέοντα- το αποδεικνύει. Άλλωστε ο Σόκι είναι από παλιά συνεργάτης του Ιδρύματος το οποίο έχει και έργα του καλλιτέχνη στη συλλογή του. Φαίνεται μάλιστα ότι το Ιδρυμα Ωνάση επιθυμεί θερμά να συνεργαστεί ξανά μαζί του, εστιάζοντας στο φαινόμενο Καβάφη.
Σε κάθε ένα από τα οκτώ δωμάτια με τους ξεχωριστούς θεματικούς τίτλους, μια φωτογραφία από τον χώρο όταν ζούσε ο Καβάφης και ένα ξεχωριστό ποίημα (χειρόγραφο, αγγλικά και αραβικά), ο επισκέπτης θα είναι σαν να μπαίνει στο μυαλό του Καβάφη και σε όσα τον ερέθισαν και τον ενέπνευσαν, την Αλεξάνδρεια της εποχής του με τα τοπόσημα που έγιναν χώροι με τους οποίους σχετίστηκε, την οικογένεια, τους φίλους, τους διανοούμενους με τους οποίους συνδέθηκε. Από προσωπικά σημειώματα, μέχρι αλληλογραφία, μενού πρωτοχρονιάτικου δείπνου, συστατικές επιστολές, παρατηρήσεις στο περιθώριο βιβλίων, παρουσιάζονται στην οικία Καβάφη στην Αλεξάνδρεια που έρχεται να συμπληρώσει τον τρίτο πόλο της αποστολής που ανέλαβε το Ίδρυμα Ωνάση όταν αγόρασε το Αρχείο Καβάφη πριν από 13 χρόνια. Οικία Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, το σπίτι του Αρχείου Καβάφη στην οδό Φρυνίχου στην Πλάκα, το ψηφιακό αρχείο.
Τα έξοδα του Μικέ σε ράφτες
Ναι, χειρόγραφα σπουδαίων ποιημάτων του Καβάφη, τα βιβλία του, μεταφράσεις των έργων του, βιβλία κορυφαίων δημιουργών (Μπρεχτ, Ρίτσος, Ντάρελ, Κούτσι κ.α) που αναφέρονται στον Αλεξανδρινό υπάρχουν στο σπίτι. Υπάρχουν όμως και οι ψηφίδες που αποκαλύπτουν ποιος ήταν στην ζωή του πέραν της ποίησης, με την Μαριάννα Χριστοφή να επιμένει κατά την ξενάγηση «ο Καβάφης ήταν κοινωνικός» ξορκίζοντας την διαδεδομένη άποψη ότι ήταν μοναχικός και ζούσε στα σκοτάδια και στις σκιές.
Ψηφίδες όπως η συστατική επιστολή που έγραψε για τον οικονόμο του Μοργκάνι Οσμάν, στις 22 Μαρτίου του 1918, στα αγγλικά και στα γαλλικά. Είχε δουλέψει στον τρίτο όροφο της Καβάφη 4, τότε το όνομα του δρόμου ήταν Λέψιους, για οκτώμιση χρόνια. «Είναι τίμιος, ικανός, υπάκουος, προσεκτικός», γράφει. Εκεί και η αλληλογραφία με τον αγαπημένο του παιδικό φίλο Μικέ Ράλλη, ο πρόωρος θάνατος του οποίου σημάδεψε τον Καβάφη. Σε επιστολή προς τον ποιητή, σταλμένη από το Λίβερπουλ (19 Ιουλίου 1886), ο Ράλλης αναφέρει τις σπάταλες συνήθειές του, όπως το ότι ξοδεύει μεγάλα χρηματικά ποσά για ρούχα χωρίς να πληρώνει τους ράφτες του.
Η αγάπη του Καβάφη για τον τζόγο
Ανάμεσα στα έγγραφα όμως ανακαλύπτουμε και την αγάπη του Καβάφη για τον τζόγο. Βρίσκουμε αυτοσχέδιο σημειωματάριο με χειρόγραφες σημειώσεις που καταγράφουν ποσά κέρδους και ζημίας ανά τυχερό παιχνίδι, ανά μήνα και συνολικά για κάθε έτος, για την περίοδο Ιανουάριος 1887 – Απρίλιος 1893. Το σημειωματάριο αποτελείται από είκοσι πέντε φύλλα. Είναι όλα (εκτός από δύο) γραμμένα και στις δύο όψεις. Στο πάνω μέρος από το recto του πρώτου φύλλου η επιγραφή «Τζόγος».
Βλέπουμε στο σαλόνι που έχει αναδημιουργηθεί με έπιπλα της εποχής του, πολύ κοντά σε αυτά που βρίσκονταν στην οικία Καβάφη -τα αυθεντικά τοποθετήθηκαν στην Φρυνίχου- και εκεί φυσικά τα ποτήρια για το αγαπημένο του ουίσκι. Αναφέρεται σε αυτό και ο Νίκος Καζαντζάκης που επισκέφτηκε την οδό Λέψιους το 1927. «Στο μεσόφωτο του αρχοντικού σπιτιού του προσπαθούσα να διακρίνω τη μορφή του. Ανάμεσά μας είναι ένα μικρό τραπεζάκι, γεμάτο ποτήρια με χιώτικη μαστίχα κι ουίσκι -και πίνουμε».
Σύμφωνα με τον μύθο, ο Καβάφης για όσους δεν συμπαθούσε είχε μια μποτίλια ουίσκι δεύτερης ποιότητας για να τους σερβίρει. Το έλεγε ο ίδιος «ουίσκι Παλαμάς» εξαιτίας της γνωστής του αντιπάθειας και κόντρας με τον ποιητή.
Ο Μοχάμεντ ανοίγει την πόρτα της οικίας Καβάφη
Κατά τη διάρκεια της ξενάγησης στο σπίτι του ποιητή, παρατηρώ έναν Αιγύπτιο, με γκρι κοστούμι, γραβάτα, να στέκεται δίπλα στη πόρτα με ένα τεράστιο χαμόγελο. Κάπως υπερήφανος. Είναι ο Μοχάμεντ, ο οποίος εργάζεται ως θυρωρός της οικίας από το 1992, όταν πήρε τον έλεγχο του χώρου το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού επί Κωστή Μοσκώφ.
«Συναντήθηκα με τον Μοσκώφ που με ρώτησε αν είμαι Αλεξανδρινός, αν ξέρω τον Καβάφη και αν μιλώ ελληνικά», μου λέει μιλώντας στη γλώσσα μας αν και με σπασμένη αραβική προφορά. Ο Μοχάμεντ είναι εδώ και 32 χρόνια το πρόσωπο της οικίας Καβάφη, έχει δει να μπαίνουν αμέτρητοι επισκέπτες, ανάμεσά τους ο νομπελίστας Ορχάν Παμούκ.
Μου εξηγεί ότι οι επισκέπτες μέχρι στιγμής (εκτός από τους Έλληνες και τους Αιγύπτιους) προέρχονται κυρίως από την Αγγλία, την Γαλλία και ευρύτερα την Ευρώπη και τη Ρωσία. Έχει άλλωστε μεταφραστεί το έργο το σε τουλάχιστον 31 γλώσσες -μπαίνοντας στο πρώτο δωμάτιο του σπιτιού, στον διάδρομο, υπάρχουν σε προθήκες χαρακτηριστικές μεταφράσεις του έργου του τοποθετημένες αλφαβητικά και χρονολογικά.
Η Αίγυπτος σε μία νέα ιστορική πρόκληση
Βέβαια, δεν του αξίζει τον Καβάφη να τον βλέπουμε μόνο στατικά, αλλά σε διαρκή σύνδεση με το παρόν και το μέλλον. Είπαμε, είναι άχρονος. Αξίζει να τον βλέπουμε μέσα από το πρίσμα της πολιτικής, αφού εξάλλου και ο ίδιος υπήρξε βαθιά πολιτικός και καταβυθίστηκε στην ιστορία. Η στιγμή που γίνεται αυτή η κίνηση από το Ίδρυμα Ωνάση με μια μεγάλη χρηματική δαπάνη και επένδυση σε νέες δημιουργίες, η Αίγυπτος βρίσκεται ξανά σε ένα πολύ οριακό σημείο της σύγχρονης ιστορίας της. Σε μια περιοχή τεράστιας αστάθειας και πολεμικής ατμόσφαιρας, με την οικονομία να καταρρέει χωρίς όριο -η ισοτιμία της αιγυπτιακής λίρας πέφτει ακόμα και κατά τη διάρκεια μίας ημέρας- τον τουρισμό που υπήρξε ο κεντρικός μοχλός ανάπτυξης να βυθίζεται.
Mόλις τον Μάρτιο. το ΔΝΤ αποφάσισε να δώσει 8 δις δολάρια στην Αίγυπτο καθώς η λίρα έφτασε στο κατώτερο ιστορικά σημείο της σε σχέση με το αμερικανικό νόμισμα, η Ε.Ε. ετοιμάζει επενδυτικό πακέτο 7,4 δις ευρώ, το Άμπου Ντάμπι σχεδιάζει επένδυση 35 δισεκατομμυρίων για την χώρα με την ιστορία των 5.000 ετών, που ο πόλεμος στη Γάζα την ωθεί ξανά σε μια από τις πλέον κρίσιμες στιγμές σε αυτή την πορεία.
«Κακά τα ψέματα, εμείς σε μέρη όπου όλα κυλάνε μια χαρά δεν πάμε. Δεν έχουμε λόγο να το κάνουμε» λέει η Αφροδίτη Παναγιωτάκου. «Οι Αιγύπτιοι είναι περήφανοι για την ιστορία τους και έχουν κάθε λόγο για αυτό. Είναι περήφανοι για αυτό που είναι, είναι Αιγύπτιοι πάνω από οτιδήποτε άλλο», σχολιάζει ο Αντώνης Παπαδημητρίου.«Η λέξη Αίγυπτος προέρχεται από τη λέξη ουπ που σημαίνει γη. Δηλαδή είναι οι κάτοικοι της γης. Περνάνε τώρα μια φοβερή κρίση κυρίως λόγω του δημογραφικού προβλήματος. Ο πληθυσμός ανέρχεται γύρω στα 108 εκατομμύρια, το 40% είναι κάτω των 30 ετών και κάθε 10 χρόνια η Αίγυπτος αυξάνεται κατά το μέγεθος μιας Ελλάδας».
Έξω στην πόλη, σύντομα μαθαίνεις να μην ακούς τα συνεχή επίμονα κορναρίσματα που σε κάνουν να νιώθεις το χέρι που πατά την κόρνα επίμονα. Έτσι, βγαίνοντας από την οικία Καβάφη, μπορείς να ακούσεις τις ιδανικές φωνές που έφτασαν ως εσένα μέσα από την εμπειρία αυτή. Να δεις την ψυχή του ποιητή, που έγραψε το 1907: «Tην συνείθισα πια την Aλεξάνδρεια, και πιθανότατα και πλούσιος αν ήμουν εδώ να έμνησκα. Aλλά με όλον τούτο, πώς με στενοχωρεί. Tί δυσκολία, τί βάρος που είναι η μικρή πόλις — τί έλλειψις ελευθερίας. Θα έμνησκα εδώ (δεν είμαι πάλι βέβαιος όλως διόλου αν θα έμνησκα) γιατί είναι σαν πατρίς, γιατί σχετίζεται με τες αναμνήσεις της ζωής μου. Aλλά πώς εχρειάζονταν σ’ έναν άνθρωπο σαν κ’ εμένα —τόσο διαφορετικό— η μεγάλη πόλις. H Λόνδρα, να πούμε. Aφ’ ότου έφυγεν ... P.M., πώς την βάζω στον νου μου».
Μια γκρίνια που είχε από νωρίς. Με τον φίλο του, Μικέ Ράλλη, να τον γειώνει υπέροχα: «Όταν διατείνεσαι ότι μισείς την Αλεξάνδρεια και όλο αυτό το τίποτα, δεν σε πιστεύω».
Την αρχιτεκτονική επιμέλεια του χώρου υπογράφουν η Εύα Μανιδάκη και ο Θανάσης Δεμίρης του flux office, όπως εξάλλου και τον χώρο του Αρχείου Καβάφη στην Πλάκα, στην οδό Φρυνίχου.
Toν χώρο εγκαινίασε η Πρόεδρος της Δημοκρατίας την οποία υποδέχθηκε o Πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου και ο Πρόεδρος τουΕλληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού, Νίκος Α. Κούκης, παρουσία της Υπουργού Πολιτισμού,Λίνας Μενδώνη, του Γενικού Προξένου Αλεξανδρείας, Ιωάννη Πυργάκη, του Έλληνα Πρέσβη στο Κάιρο Νικολάου Παπαγεωργίου,του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Θεοδώρου Β’,της επιστημονικής επιτροπής του Αρχείου Καβάφη,του Διοικητικού Συμβουλίου του Ιδρύματος Ωνάση, αντιπροσωπείας μελών του Διοικητικού Συμβουλίου του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού, της Διευθύντριας Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση, Αφροδίτης Παναγιωτάκου, της Διευθύντριας Παιδείας του Ιδρύματος Ωνάση, Έφης Τσιότσιου, και της Μαριάννας Χριστοφή.
