Χωρίς προηγούμενο θα είναι η έκθεση του Μουσείου Μπενάκη που αρχίζει στις 23 Φεβρουαρίου και είναι αφιερωμένη στη ζωή και το δημιουργικό σύμπαν της φωτογράφου Nelly’s, με επίκεντρο τις τρεις πόλεις όπου έζησε και δημιούργησε: Δρέσδη, Αθήνα, Νέα Υόρκη.
Το κορίτσι που δεν πήγε δημοτικό σχολείο, αλλά έκανε μαθήματα με δάσκαλο στο σπίτι, μαζί με τις δυο αδελφές και τον αδελφό της, στο Αϊδίνι της Μικράς Ασίας, η μικροκαμωμένη Ελλη Σουγιουλτζόγλου, έμελλε να γίνει η φωτογράφος που καθόρισε την έννοια της ελληνικότητας, της συνέχειας από τον αρχαίο κόσμο ως τώρα, αλλά και αυτή που έθρεψε τη σχέση του μοντέρνου χορού με την φωτογραφική τέχνη. Είναι αυτή που ανά τον κόσμο γνωρίζουν πλέον ως Nelly’s.
H Ελλη Σουγκουλτζόγλου Σεραϊδάρη, όπως ήταν το όνομά της, αφού παντρεύτηκε, νεαρότατη τον Αγγελο Σεραϊδάρη, μουσικό που γνώρισε στη Δρέσδη και ο οποίος για χάρη της εγκατέλειψε τις σπουδές του, τη δουλειά του, και έγινε σύντροφος και συνεργάτης της μέχρι το τέλος της ζωής της. Και αυτή όμως, για χάρη του εγκατέλειψε μια υπόσχεση που έδωσε στον εαυτό της από έφηβη: τότε που είδε μια φίλη της να υποφέρει όταν την πάντρεψαν μόλις 14 ετών και λίγα χρόνια μετά οι Τούρκοι τον έγδαραν μπροστά στα μάτια της στην Σμύρνη.
O βοσκός από την Υπάτη που έμοιαζε στον Δία
Ο τρόπος που παρουσίασε το γυμνό κορμί πλάι σε ελληνικές αρχαιότητες είναι θρυλικός, αποτελεί ένα ολόκληρο κεφάλαιο της ιστορίας της φωτογραφίας. Πλάι σε τοπία ελληνικά που της θύμιζαν πίνακες -«στην Ελλάδα είναι δύσκολο να μη γίνεις καλλιτέχνης»-, πλάι στην εμμονή της να φωτογραφίζει τσοπάνηδες και ανθρώπους στην περιφέρεια που της θύμιζαν κεφαλές αρχαίων θεών. Μεγάλος θυμός την κυρίευσε όταν διάβασε στους Τimes ένα άρθρο που ανέφερε ότι οι σύγχρονοι Ελληνες δεν έχουν την παραμικρή σχέση με τους αρχαίους Ελληνες και προέρχονται από Αλβανούς και τσιγγάνους. Θύμωσε τόσο που με προσωπικά της έξοδα τύπωσε σε αφίσες ένα τεράστιο κολλάζ φωτογραφικών της που είχε παρουσιάσει στη Νέα Υόρκη, όπου είχε τοποθετήσει πλάι-πλάι κεφάλια βοσκών και αρχαίων θεών. Φρόντισε οι αφίσες να διαδοθούν παντού.
Αλλωστε, ένα από τα σημεία της καριέρας της που κάνουν αρκετούς να υψώνουν τα φρύδια τους, είναι ο τρόπος που χρησιμοποιήθηκε από τον μηχανισμό προπαγάνδας του Ιωάννη Μεταξά για την προβολή της ελληνικότητας. Μάλιστα δεν λείπουν άρθρα σε διεθνή έντυπα που την συγκρίνουν με την Λένι Ρίφενσταλ. Ολες αυτές τις εκφάνσεις και τη διαδρομή της θα δούμε στην έκθεση του Μουσείου Μπενάκη (στο κτίριο της οδού Πειραιώς) όπου θα παρουσιαστούν φωτογραφίες της, σπάνιο κινηματογραφικο υλικό, εξοπλισμό, αλληλογραφία, τεκμήρια, υλικά, μαρτυρίες. Και φυσικά εικόνες που θα δούμε για πρώτη φορά στην ιστορία. Η υπεύθυνη των φωτογραφικών αρχείων του Μουσείου Μπενάκη Αλίκη Τσίργιαλου από το 2015 μελετά, αποκωδικοποιεί, καταγράφει και επεξεργάζεται το αρχείο που δώρισε η Nelly’s στο Μουσείο το 1984 και ουσιαστικά ετοιμάζεται για αυτή την έκθεση που θα συνοδεύεται από ειδική έκδοση και κατά πάσα πιθανότητα από ένα συνέδριο.
Το στοιχείο του μνημειακού αναπόφευκτα θα διατρέχει την έκθεση που θα διαρκέσει ως τις 23 Ιουλίου. Ναι, θα υπάρχουν οικογενειακές φωτογραφίες και αναφορές στη ζωή της στο Αϊδίνι όπου γεννήθηκε στις 23 Νοεμβρίου 1899, στη φοίτηση στις Καλόγριες με τα λευκά καπέλα όπου έμαθε Γαλλικά και στη συνέχεια στο Ομήρειο Παρθεναγωγείο για το Γυμνάσιο, στον άγριο ξεριζωμό, στην μετακίνηση στη Σμύρνη το 1919.
Δελφικές Γιορτές, η Ιώ από τον Προμηθέα Δεσμώτη. Δελφοί 1930 Έλλη Σεραϊδάρη-Σουγιουλτζόγλου (Nelly's) Tα ρούχα τα είχε υφάνει η ίδια η Σικελιανού / © Μουσείο Μπενάκη / Φωτογραφικά Αρχεία
Η γνωριμία με τη φωτογραφία στη Δρέσδη
Με το που αποφοίτησε έφυγε από τη Μικρά Ασία, μαζί με τον αδελφό της Νίκο για τη Δρέσδη προκειμένου να σπουδάσει η ίδια ζωγραφική και πιάνο και ο αδελφός της στο Πολυτεχνείο. Οι ισχυρές γνωριμίες του μεγαλέμπορου πατέρα της Χρήστου και η κυρίως η σχέση που είχε με τον Ελληνα πρόξενο στη Γερμανία Ιωάννη Μίλερ, βοήθησε τα παιδιά να μπουν στις σχολές που επιθυμούσαν και να έχουν μια υψηλή προστασία. Η περιουσία πίσω στην Μικρά Ασία είχε εξαφανιστεί σχεδόν, την ίδια ώρα που η Δρέσδη γινόταν το παγκόσμιο κέντρο της φωτογραφίας. Η διορατική Ελλη, ζήτησε από τον πατέρα της και την μητέρα της, την Μυτιληνιά Μάρθα, να κάνουν μια έρευνα για το πόσο διαδεδομένη ήταν η τέχνη της φωτογραφίας στην Αθήνα. Το αποτέλεσμα ήταν αυτό που περίμενε: καθόλου.
Παρακάλεσε τον πατέρα της να της επιτρέψει να αλλάξει κατεύθυνση σπουδών, να ασχοληθεί με τη φωτογραφία ώστε να μπορεί να βιοποριστεί με ευνοϊκούς όρους και να στηρίξει και την οικογένειά της. Αυτός δέχτηκε και έτσι, η Ιστορία και η Πολιτική της εποχής την έστρεψαν στον φακό και έδωσαν στον κόσμο την Nelly’s. Ο πρόξενος κατόρθωσε να πείσει τον σπουδαίο φωτογράφο και δάσκαλο της εποχής Hugo Erfurth να την πάρει κοντά του. Ηταν η εποχή που αυτός ασχολείτο εντατικά με τον μοντέρνο χορό που μόλις είχε αναδυθεί, με τις κινήσεις να εδράζουν στα συναισθήματα και να ξεφεύγουν από τα γνωστά πλαίσια και τους κανόνες του κλασικού χορού. Ενας νέος κόσμος.
Πρώτη φορά φωτογραφίζει χορεύτριες: σαν φιγούρες σε ζωφόρο
Χρησιμοποιώντας τεχνητό φως στο στούντιό του, βάζει τις χορεύτριες της Mary Wigman να κάνουν εκφραστικές κινήσεις, να πηδάνε στον αέρα και τις φωτογραφίζει μπροστά ένα φόντο. Εκπληκτικό. Η Ελλη μυείται σε αυτή την τεχνική, μαθαίνει την τέχνη της εκτύπωσης, τη χρήση φωτός και σκιών πλάι στον καλύτερο. Ταυτόχρονα μαθητεύει πλάι στον Franz Fiedler που κυριολεκτικά την συνεπαίρνει αλλά και που της δίνει την ελευθερία να δημιουργήσει ελεύθερα στο στούντιο του -της έδωσε τα κλειδιά του, κυριολεκτικά φωτογραφίζει για πρώτη φορά, μόνη, στο στούντιο δυο χορεύτριες της Mary Wigman. Oλες οι επιρροές των δασκάλων της είναι μέσα στις αποτυπώσεις της, μαζί όμως με μια καθαρότητα ιδιαίτερη, μια διαύγεια.
Σχηματισμοί που θυμίζουν φιγούρες σε ζωφόρο, σε αρχαία αγγεία. Λίγες εβδομάδες μετά πηγαίνει με τις χορεύτριες στο βουνό, στη Σαξονική Ελβετία και τις φωτογραφίζει ξανά. Τολμηρές κινήσεις, ανείδωτες ως τότε στον χορό, ελάχιστα ρούχα. Μια παγανιστική δοξασία με απολλώνια χάρη. Γίνονται νύμφες. Ξωτικά του δάσους. Η μορφή τους, η εικόνα τους, είναι ο προάγγελος των εμβληματικών φωτογραφιών που έβγαλε στη συνέχεια στην Ακρόπολη η Nelly’s.
O Fiedler είναι υπερήφανος για την μαθήτριά του και κανονίζει να μπουν έξι φωτογραφίες της στην έκδοση «Ideal Body Beauty» το 1924. Η πρώτη «έξοδος» των φωτογραφιών της στο κοινό. Στα τέλη της ίδιας χρονιάς επιστρέφει στην Αθήνα, ανοίγει το πρώτο της στούντιο στην Ερμού, ένα μικροσκοπικό δωμάτιο που μαζί ήταν και εκθετήριο, μέχρι να μεταφερθεί το 1931 σε έναν μεγαλύτερο χώρο.
Kάθισε τον βασιλέα Γεώργιο σε ένα σκαμνί
Ο Αγγελος, πάντα δίπλα της, να την βοηθάει, να την υποστηρίζει και ταυτόχρονα να μαθαίνει πλάι της την τέχνη της φωτογραφίας. Αρχίζει να φωτογραφίζει προσωπικότητες της Αθήνας, πολιτικούς, καλλιτέχνες, εμπόρους, μεγαλοαστούς. Είναι η εποχή που δημιουργεί 50.000 πορτρέτα, την πιο πλήρης πινακοθήκη της ανθρωπογεωγραφίας της Αθήνας στον Μεσοπόλεμο. Από την Ειρήνη Καλλιγά, μέχρι την Μις Ελλάς, μέχρι την πριγκίπισσα Ειρήνη, όλοι περνάνε από το στούντιό της.
Μια μέρα την καλούν από το παλάτι. Ο βασιλέας Γεώργιος έχει επιστρέψει και καλεί τους σημαντικότερους φωτογράφους της Αθήνας να τον φωτογραφίσουν. Φυσικά είναι η μόνη γυναίκα. Πηγαίνουν όλοι στο παλάτι για να επιλέξουν τον χώρο φωτογράφισης. Ορμούν όλοι να εξασφαλίσουν τους πιο αβανταδόρικους χώρους, η ίδια μένει τελευταία και παίρνει το σκυριανό δωμάτιο. Όταν έρχεται η μέρα της φωτογράφισης, πηγαίνει μαζί με τον σύζυγό της Αγγελο να στήσει τη μηχανή της και διαπιστώνει ότι ένας συνάδελφος τής είχε πάρει το δωμάτιο «για να το πάρει η Nelly’s κάτι θα ξέρει». Κάθεται στον διάδρομο μαζί με τον Αγγελο. Περιμένει. Την πλησιάζει ο αυλάρχης και αναρωτιέται γιατί δεν είναι έτοιμη «σε λίγο φτάνει ο βασιλέας με τον διάδοχο Παύλο».
Τελικά παίρνει μια γωνιά στην αίθουσα θρόνου, στήνει ένα παραβάν και ζητάει ένα σκαμνί αφήνοντας άφωνο τον αυλάρχη. Δεν ήθελε χρυσούς θρόνους και πολυτελή αντικείμενα. Τελικά βρίσκουν ένα σκαμνί στην κουζίνα. Φτάνει ο βασιλιάς και όταν του ζητάει να καθίσει στο σκαμνί, αυτός μένει να το περιεργάζεται με τα χέρια πίσω από την πλάτη. Τελικά κάθεται να αποτυπώνονται το πιο δυναμικό και διεισδυτικό πορτρέτο του.
Όταν φωτογράφισε Παλαμά και Βενιζέλο
Αυτό ήταν η Nelly’s. Αιχμαλώτιζε τη δυνατότητα εκεί που οι άλλοι απλά προσπερνούσαν. Φωτογραφίζει τις Δελφικές Γιορτές αποτυπώνοντας για πάντα στην ιστορία του ανθρώπου αυτή τη μοναδική εμπειρία, ένα μυστήριο στην ουσία. Εχει γίνει, έτσι, φίλη με την Σικελιανού και της ζητά να μεσολαβήσει για να υλοποιήσει μια βαθιά επιθυμία της: να φωτογραφίσει τον Κωστή Παλαμά. Και έτσι έγινε: ένα πρωί, τον Φεβρουάριο του 1936, πήγε στο σπίτι του και αφού μίλησε για ώρα μαζί του έβγαλε τα ιστορικά πορτρέτα του εθνικού ποιητή. Ο ίδιος λάτρεψε τις φωτογραφίες και δεν σταματούσε να την ευχαριστεί που τον τίμησε με την τέχνη της. Επόμενος στόχος της να φωτογραφίσει τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Το κατόρθωσε όταν αυτός πήγε στο Petit Palais για να αναρρώσει.
Η φάση της Αθήνας δεν καθορίστηκε μόνο από τα πορτρέτα αλλά και από την επιμονή της στην ανάπτυξη της σχέσης χορού και φωτογραφίας. Τον Οκτώβρη του 1925 βλέπει στο Εθνικό Θέατρο τη διάσημη χορεύτρια Mona Païva (πρώτη μπαλαρίνα της Opera Comique). Μαγεύεται. Πηγαίνει στα καμαρίνια και της ζητάει να την φωτογραφίσει στο στούντιό της. Εκεί είναι η πρώτη φορά που της ζητά να βγάλει και τα ρούχα της. Ο χώρος την περιορίζει όμως. Ζητά την έγκριση του αρχαιολόγου Αλέξανδρου Φιλαδελφέα και οι τρεις τους ανεβαίνουν στην Ακρόπολη.
Η Paiva χορεύει ανάμεσα στα μνημεία ντυμένη. Όταν πάει να αλλάξει ρούχα σε ένα φυλάκιο, η Nelly’s βλέπει πώς πέφτει ο ήλιος, συγκλονιστικά, στο γυμνό της σώμα. Της ζητά να φωτογραφηθεί γυμνή στον Ιερό Βράχο και έτσι προκύπτουν οι αριστουργηματικές εικόνες που βρίσκονται σήμερα ως και στο Μητροπολιτικό Μουσείο (MET) της Νέας Υόρκης. Η συντηρητική Αθήνα θορυβείται, μιλά για βεβήλωση του ναού. Ωσπου ο Παύλος Νιρβάνας δίνει τέλος στον σάλο γράφοντας ότι «Διαμαρτύρομαι στο όνομα των Ολύμπιων Θεών που αποθέωναν και τιμούσαν το γυμνό σώμα».
La folie de l’ Acropole
Τον Νοέμβρη του 1930, η Elizabeta Νikolska ζητά να φωτογραφηθεί και αυτή όπως η Paiva. Ανεβαίνουν ξανά στον ιερό βράχο. Η γυμνή χορεύτρια, με ένα πέπλο πάνω της πηδάει ψηλά, σχεδόν ως τον ουρανό πλάι στα μνημεία. Το σώμα της και ο φακός της Nelly’s δημιουργούν μια χορογραφία. Οι εικόνες αυτές τυπώθηκαν και έγιναν εξώφυλλο στο περιοδικό Voila με τον τίτλο «La folie de l’ Acropole» χωρίς όμως να αναγράφεται το όνομα της Nelly’s… Aυτό που μέχρι σήμερα δεν είναι γνωστό, είναι αν η Nelly΄s γνώριζε τις φωτογραφίες που είχε βγάλει ο Εdward Steichen το 1921 στην Ακρόπολη, με την Isadora Duncan και την κόρη της.
Το 1925 της αναθέτουν το πρότζεκτ «Sorrows of the refugees», να φωτογραφίσει πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία στην Αττική. Ένα έργο που φυσικά την συγκλονίζει αφού αφορά προσωπικά και την ίδια, την οικογένειά της, τις ρίζες της. Είναι η πρώτη φορά που αποτυπώνεται με τέτοιο τρόπο ο ανθρώπινος πόνος της προσφυγιάς. Δυο χρόνια μετά της ζητούν να φωτογραφίσει την ελληνική επαρχία με έναν τρόπο που να εξιδανικεύει τον τρόπο ζωής και τους κατοίκους της. Μια αποστολή δύσκολη, επώδυνη σχεδόν «αν ήξερα πόσο κουραστική ήταν δεν θα ξεκινούσα ποτέ» έλεγε η ίδια.
Το 1935 ο ΕΟΤ αναβαθμίζεται σε υφυπουργείο από τον Ιωάννη Μεταξά και ανατίθεται στη Νelly’s να δημιουργήσει εξιδανικευμένες εικόνες της Ελλάδας, των κατοίκων της και κυρίως του Αιγαίου. Οι άνθρωποι πρέπει να δείχνουν ευτυχής, χαρούμενοι, σε αρμονική συνύπαρξη με την ύπαιθρο και με την αρχαία ιστορία τους. Εντωμεταξύ, όλη αυτή την περίοδο, οι κορυφαίοι φωτογράφοι που έρχονται στην Ελλάδα, όπως ο Fred Boissonnas και ο Otto Hagel, χρησιμοποιούν το στούντιο της για να τυπώνουν, γίνονται φίλοι της και αυτή επηρεάζεται από τις τεχνικές και τις ιδέες τους.
Η εγκατάσταση στη Νέα Υόρκη: ξανά από την αρχή
Είναι το 1939 όταν πηγαίνει στη Νέα Υόρκη για να εκθέσει στο ελληνικό περίπτερο του New York World Fair και παρουσιάζει τα τεράστια φωτογραφικά κολλάζ της που ξεκινούν από το πάτωμα και φτάνουν στην οροφή. Αποφασίζει να μείνει εκεί και αρχίζει ουσιαστικά μια διαδρομή καθιέρωσης από την αρχή σε μια ολοκαίνουρια αγορά. Αρχίζει με τον ίδιο τρόπο που ξεκίνησε στο στούντιο της Ερμού: φωτογραφίζει προσωπικότητες της ελληνικής κοινότητας των ΗΠΑ και γνωστούς Ελληνες που επισκέπτονται τη Νέα Υόρκη.
Νεοϋορκέζοι, από τη σειρά "Easter Parade" Νέα Υόρκη, 1953 Έλλη Σεραϊδάρη-Σουγιουλτζόγλου (Nelly's) / Φωτογραφικό αρχείο Μουσείο Μπενάκη / © Μουσείο Μπενάκη / Φωτογραφικά Αρχεία
Προσπαθεί να αναδείξει τις ελληνικές εικόνες της, ζητά μάλιστα να τις στείλουν φιλμ που δεν είχε τυπώσει για να τα παρουσιάσει στην αμερικανική αγορά. Σημείωση: υπάρχουν χιλιάδες φιλμ της που δεν έχουν τυπωθεί αφού το χαρτί ήταν ακριβό και κακής ποιότητας ενώ υπήρχαν συχνά ελλείψεις σε νερό στην μεσοπολεμική Αθήνα. Βλέπει φωτογραφία της να γίνεται εξώφυλλο στο περιοδικό Life τον Δεκέμβριο του 1940, φωτογραφίζει γάμους, δεξιώσεις, γιορτές.
Η Ελινόρ Ρούζβελτ σε έκθεση της Nelly’s
Ωσπου το περιοδικό Harper’s Bazaar της προτείνει να φωτογραφίσει απλούς πολίτες στην Νέα Υόρκη. Παίρνει την Leica της και πηγαίνει στην εκκλησία που βρισκόταν δίπλα στο στούντιό της στην 57η Λεωφόρο. Γυναίκες που βγαίνουν από την εκκλησία, ζευγάρια, με φόντο ουρανοξύστες, μπροστά από τα Tiffany’s. Η σειρά ονομάζεται Εaster Parade, ξεχωρίζει. Ακολουθείται από φωτογραφίες των ουρανοξυστών με μια μορφή δέους. Όπως έκανε και στην Ακρόπολη που δεν ανέβηκε σε σκαλωσιές για απεικονίσει τον ναό, αλλά στάθηκε κάτω, στο ανθρώπινο μέγεθος, έτσι κάνει και στη Νέα Υόρκη.
Εντωμεταξύ τα τμήματα ελληνιστικών σπουδών σε αμερικανικά πανεπιστήμια -μεταξύ των οποίων και το Columbia- αγοράζει φωτογραφίες της από την Ελλάδα, όπως και το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης. Το 1959, επισκέπτεται την έκθεσή της στην ελληνική πρεσβεία στην Ουάσιγκτον η Ελινορ Ρούζβελτ και η Nelly΄s της χαρίζει ένα φωτογραφικό άλμπουμ της, ωδή στην Ελλάδα. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για αυτό, αλλά είμαι σχεδόν σίγουρη ότι θα ζήτησε να φωτογραφίσει την Ρούζβελτ…
Η μόνιμη επιστροφή στην Ελλάδα με την όραση εξασθενημένη
Εντωμεταξύ, ο αδελφός της Νίκος είχε αναλάβει το στούντιο στην Ερμού. Το 1966 επέστρεψε οριστικά στην Ελλάδα και έκτοτε δεν ασχολήθηκε ποτέ ξανά με τη φωτογραφία. Η όρασή της είχε αρχίσει να την προδίδει. Eγκαταστάθηκε στη Νέα Σμύρνη. Τα ίχνη της χάθηκαν. Ωσπου, στις 23 Νοεμβρίου του 1975, η Ελένη Βλάχου έγραψε ένα σημείωμα στην Καθημερινή ζητώντας πληροφορίες για το που βρίσκεται σήμερα η Nelly’s. Eτσι άρχισαν όλοι να την αναζητούν, να ζητούν συνεντεύξεις. Η αξία της αναγνωρίστηκε ξανά στην χώρα της, ξεκίνησαν εκθέσεις. Η Μελίνα Μερκούρη ως υπουργός Πολιτισμού ήταν η πρώτη που την βράβευσε -ακολούθησε η προεδρία της Δημοκρατίας.
Η Nelly’s πέθανε λίγους μήνες πριν γίνει 100 ετών, στην Αθήνα, ανάμεσα στα έργα της και θρηνώντας πάντα τον χαμό του συζύγου της Αγγελου λίγα χρόνια πριν.